Cuzco

 

 

La forma orixinal del topónimu, tal foi atopáu del quechua cuzqueño de la dómina de la conquista del Imperiu Inca, tien de ser, como nel quechua cuzqueño actual, /qusqu/ ['qos.qɔ].^[5] Envalórase que'l topónimu tuvo un orixe aimaraico, de la frase qusqu wanka ('peñón de la curuxa') a partir de la lleenda de los hermanos Ayar,^[6] onde Ayar Auca ocupa'l sitiu del Cuzco volando coles sos propies ales pa posase sobro un peñón de la zona y conviértese nuna marca d'ocupación litificándose:

"¡Ve allá volando (porque dicen naciéren-y unes ales), y sentándote ellí toma posesión nel mesmu asientu onde paez aquel moyón, porque nós vamos dir depués a poblar y vivir". Ayar Auca, oyíes les pallabres del so hermanu, llevantóse sobre les sos ales y foi al llugar que-y mandó Manco Capac, y sentándose ellí convirtióse en piedra y quedó fechu moyón de posesión, que na llingua antigua d'esti valle llámase cozco, d'onde-y quedó'l nome del Cuzco al tal sitiu hasta güei

Juan Díez de Betanzos. ^[7]

Esti nome foi perdiendo la so etimoloxía na conocencia popular, escureciéndose, como'l mesmu Betanzos tamién cita:

“...al cual pueblu [d'hasta trenta cases pequeñes payizes y ruines] llamaben los moradores d'él, dende la so antigüedá, Cozco, y lo que quier dicir esti nome Cozco non saben declarar, más que ansí nomábase d'antiguo”.

Una etimoloxía dafechu distinta foi propuesta pol Inca Garcilaso de la Vega, quien afirma que:

Punxeron por puntu o centru [del Tahuantinsuyu] la ciudá del Cozco, que na llingua particular de los Inques quier dezir embelicu de la tierra: nomáronla con bona semeyanza embelicu, porque tol Perú ye llargu y angostu como un cuerpu humanu, y aquella ciudá ta cuasi en mediu

Comentarios Reales de los Inques, Llibru II, Cap. XI^[8]

Esta versión mitificóse nel folclor de la rexón; sicasí, toma les mesmes idees del mitu del Ónfalos de Delfos, al igual que fixera'l dominicu Diego Durán en Historia de les Indies de Nueva España ya Islles de Tierra Firme, esta vegada pal topónimu de Méxicu, pal citáu autor, 'l'embelicu y el corazón del mundu'. Los filólogos contemporáneos consideren errada la etimoloxía ufiertada pol Inca Garcilaso de la Vega Inca y, magar el significáu orixinal y la etimoloxía del topónimu entá tán en disputa, polo xeneral acepten qu'estos probablemente nun son d'orixe quechua, y consideren la hipótesis aimarista como la más aceptada.

 

 

La forma orixinal n'español del topónimu ye ⟨Cuzco⟩, que correspuende a la forma en que los conquistadores entendieron ['qos.qɔ], entendiendo la uvular oclusiva [q] como la velar castellana /k/ (representáu cola lletra ⟨c⟩), [o] como /o/ castellana (⟨o⟩) y [ɔ] como /o̞/ castellana (⟨o⟩);^[9] de la mesma manera qu'escribieron ⟨Méxicu⟩ porque d'esta manera representaba la ortografía de la dómina la pronunciación ['me.ʃi.ko]. La escritura con zeta ⟨z⟩ de Cuzco correspuende dafechu al estáu de les sibilantes, tantu en castellán como en quechua cuzqueño de la dómina, y a una pulcra ortografía castellana pal mesmu periodu, de tala forma que escribíase con ⟨z⟩ porque se pronunciaba [s] y non col soníu apical [ş] que tenía entós y entá tien n'español el grafema ⟨s⟩:

tamos equí, una vegada más, ante dos tipos de sibilantes: una dorsal, representada por <ç, c(y, i), z>, y otra, equivalente a l'apical española, rexistrada con <s,ss>. Con éses, que'l dialeutu cuzqueño tuviera dos sibilantes ye daqué que nun sospriende nin menos escupulicia a quien conoza les variedaes centrales y nortices de la llingua. [...] De manera que según la variedá jaujina estrema dos sibilantes: /s/ dorsal y /š/ palatal, asina tamién el cuzqueño del sieglu XVII estremaba dos d'elles, namái que, nel presente caso, nun ye fácil dar col equivalente de la segunda de les citaes. ¿Sería ésta una palatal /š/ como la jaujina? Nun lo paez, desque'l mesmu Gonçález Holguín adelantrar n'alvertinos, nes páxines iniciales de la so obra, que na variedá cuzqueña “non ai vso” de la lletra <X> (“Al llector”, op. cit), y, como se sabe, esta grafía representaba daquella a la sibilante palatal [š]. Poro, refugando dicha posibilidá, nun ye aventuráu sostener que la naturaleza de l'articulación de la segunda sibilante cuzqueña tuvo de tar bien próxima a la de l'apical castellana. [...] De too ello agora resulta perfectamente comprensible por qué, pa rexistrar el nome de la capital imperial, echóse mano, non de la <s> sinón de la <z>, pos entós, como agora mesmu, el topónimu pronunciábase [qosqo] y non [qoşqo].

Rodolfo Cerrón-Palomino.^[10]

Los primeros cronistes apuntaron el nome de la ciudá cuasi invariablemente como <Cuzco> o <Cozco>, que na ortografía española del sieglu XVI, en plenu procesu de reaxuste de les consonantes sibilantes, meyor averar al soníu de Qusqu [ˈqo̝s.qo]. Asina, podemos atopar Cuzco nes Reales Cédules de Carlos I, nes cróniques de Francisco de Xerez (1534), en distintos documentos de la Gaceta de Madrid y nos mapes del sieglu XIX (dende 1815) y XX (hasta a lo menos 1976). D'esta forma escrita ye que pasa a los demás idiomes europeos y polo que perdura hasta agora como la forma más usada nel español fuera de Perú.^[2] La grafía <Cusco>, sicasí, sí ye conseñada en dellos documentos coloniales, anque ye bien pocu común ente los testos cultos. Puede atopase nos mapes qu'ilustren los anexos Perú nos mapes históricos y ciudá de Pisco nos mapes históricos de los sieglos XVII, XVIII y XIX hasta 1814, adicionalmente al mapa de 1597 qu'ilustra esti artículu (en llatín).

La forma gráfica de <Cuzco> caltúvose como predominante hasta'l sieglu XX. A entamos del sieglu XX, intelectuales locales y limeños, munchos d'ellos influyíos pol indixenismu, como Rafael Larco Herrera, Luis Eduardo Valcárcel, Horacio Urteaga y Carlos Alberto Romero^[11][12][13] escribieron testos importantes cola grafía <Cusco>. Na mesma ciudá del Cuzco, por propuesta del Institutu Americanu d'Arte, con sofitu de l'Academia Mayor de la Llingua Quechua, el 12 de marzu de 1971 la Municipalidá emitió una ordenanza onde camudó la forma oficial del conceyu de <Cuzco> a <Cusco>, proscribiendo la forma anterior. En 1986, el Ministru d'Educación de vez, por pidimientu formal del burgomaestre cuzqueño, promulgó una resolución ministerial oficializando esta grafía de <Cusco> a nivel del gobiernu central.^[14] Esti cambéu produció que nos testos oficiales prefiriérase la nueva escritura a l'antigua. Darréu, el 23 de xunu de 1990, el Conseyu Municipal del Cusco aprueba un nuevu dispositivu, l'alcuerdu municipal nᵘnbsp;078, pol cual dispúnxose: "Instituyir l'usu del nome <Qosqo>, en sustitución del vocablu Cusco, en tolos documentos del Gobiernu Municipal del Cusco".

La escritura <Cusco> tópase xeneralizada anguaño nel Perú y suel ser tenida como la más válida xustamente pola mayor parte de los cuzqueños, magar que dellos filólogos ya investigadores como'l llingüista Rodolfo Cerrón-Palomino considerar apócrifa.^[15]

Según la lleenda, Manco Cápac y Mama Ocllo baxaron dende'l llagu Titicaca por conseyu del so padre, el dios Sol. Llanzaron una xavalina d'oru; ellí onde se clavó, fundaron un nuevu pueblu. El llugar escoyíu llamóse Cuzco (Perú).

Por datos arqueolóxicos y antropolóxicos foise estudiando'l verdaderu procesu de la ocupación del Cuzco. El consensu apunta a que, debíu al colapsu del reinu de Tiahuanaco producióse la migración del so pueblu.^{[ensin referencies]} Esti grupu de cerca de 500 homes estableceríase pasu ente pasu nel valle del ríu Huatanay, procesu que remataría cola fundación del Cuzco. Desconozse la fecha averada, pero gracies a muertes alcuérdase que l'allugamientu onde s'alluga la ciudá yá s'atopaba habitada fai 3000 años. Sicasí, considerando namái'l so allugamientu como capital del Imperiu incaicu (mediaos del sieglu XIII) el Cuzco apaez como la ciudá habitada más antigua de toa América.

Cróniques antigües como les del cronista Pedro Sarmiento de Gamboa (1530-1592) afirmen la esistencia de grupos étnicos nel valle de Cuzco antes del surdimientu del Imperiu Inca. Dichu autor menta a los guallas, los sahuasiray y los antasayas como los pobladores más antiguos; en cuantes que los alcavistas, copalimaytas y culunchimas son consideraos moradores más recién.^[16] Tamién se sabe que los ayarmaques habitaben la rexón, siendo los únicos que nun fueron toraos polos inques, convirtiéndose nos sos principales rivales nel dominiu de la contorna.^[17]

Cuzco foi la capital y sede de Gobiernu del Reinu de los Inques y siguir siendo al empecipiase la dómina imperial, convirtiéndose na ciudá más importante de los Andes y d'América del Sur. Esti centralismu dio-y puxanza y convirtióse nel principal focu cultural y exa del cultu relixosu.

 

Atribuyir al gobernante Pachacútec el faer del Cuzco un centru espiritual y políticu. Pachacútec llegó al poder en 1438, y él y el so fíu Túpac Yupanqui dedicaron cinco décades a la organización y conciliación de los distintos grupos tribales sol so dominiu, ente ellos los lupacas y los collas. Mientres el periodu de Pachacútec y Túpac Yupanqui, el dominiu de Cuzco llegó hasta Quitu, al norte, y hasta'l ríu Maule, al sur, integráu culturalmente a los habitantes de 4500 km de cadenes montascoses.

Tamién se cree que'l diseñu orixinal de la ciudá ye obra de Pachacútec. El planu del Cuzco antiguu tien forma de puma deliniado, cola plaza central Haucaypata na posición qu'ocuparía'l pechu del animal. La cabeza del felín taría allugada na llomba onde ta la fortaleza de Sacsayhuamán.

Los inques entamaron la so división alministrativa de manera que les llendes de les cuatro rexones del imperiu coincidieren na plaza principal del Cuzco.

Los conquistadores españoles supieron dende la so llegada a lo que ye güei territoriu peruanu, que la so meta yera tomar la ciudá del Cuzco, capital del imperiu.

En prindando al inca Atahualpa en Cajamarca, empecipiaron la so marcha escontra'l Cuzco. Nel camín fundaron delles ciudaes como enllaz ente la capital del Imperiu y la pionera ciudá de San Miguel de Tangarará. El 23 de marzu de 1534, Francisco Pizarro fundó al usu española la ciudá del Cuzco, estableciendo como Plaza d'Armes l'allugamientu qu'entá caltién la ciudá moderna y que yera tamién la plaza principal mientres el incanato y que s'atopaba arrodiada de los palacios de quien fueron los soberanos inques. Nel recintu que da al norte empecipió la construcción de la catedral. Pizarro dio a la ciudá la denominación de Cuzco, Ciudá Noble y Grande.

 

 

 

Parte de la nobleza del Imperiu incaicu caltuvo una llucha mientres los primeros años de la colonia. En 1536 Manco Inca empecipió los sos enfrentamientos y creó la dinastía de los Inques de Vilcabamba. Esta dinastía atopó'l so fin en 1572 cuando'l postreru inca Túpac Amaru I foi derrotáu, prindáu y degolláu.

La ciudá convertir nun importante centru comercial y cultural de los Andes centrales una y bones s'atopaba nes rutes ente Lima y Buenos Aires. Sicasí, l'alministración virreinal prefirió l'allugamientu de Lima (fundada dos años dempués que Cuzco en 1535) y principalmente la cercanía d'ésta col puertu natural de lo que sería El Callao pa establecer la cabecera de los sos dominios en Suramérica. La ciudá yá ye mentada nel primer mapa conocíu sobre'l Perú.

El Cuzco foi tomáu como cabecera de l'alministración virreinal nel sur del país; nos sos entamos, foi l'allugamientu de más importancia en desterciu de les ciudaes apocayá fundaes d'Arequipa o Moquegua. La so población yera principalmente d'indíxenes pertenecientes a l'aristocracia incaica a quien se-yos respetó dalgunos de los sos fueros y privilexos. Tamién s'aniciaron un bon númberu d'españoles. Nesa dómina empecipió'l procesu de mestizaje cultural que güei marca a la ciudá.

El desenvolvimientu urbanu viose atayáu por dellos terremotos qu'en más d'una ocasión estrozaron la ciudá. En 1650 un terremotu violentu destruyó cuasi tolos edificios coloniales. Mientres esti terremotu llogró gran importancia la efixe del Señor de los Temblones qu'entá güei ye sacáu añalmente en procesión.

En 1780 la ciudá del Cuzco viose sopelexada pol movimientu empecipiáu pol cacique José Gabriel Condorcanqui, Túpac Amaru II que se llevantó contra l'alministración española. El so llevantamientu foi encaloráu tres dellos meses de llucha nos que punxo en xaque a les autoridaes virreinales apostaes nel Cuzco. Túpac Amaru foi vencíu, tomáu prisioneru y executáu xunto a tola so familia na Plaza d'Armes del Cuzco. Entá güei subsiste, a la banda de la Ilesia de la Compañía de Xesús la capiya que sirvió de prisión al prócer. Esti movimientu espandióse rápido por tolos Andes y marcó l'entamu del procesu emancipador suramericanu.

En 1814 otru llevantamientu en contra de l'alministración virreinal tuvo llugar nel Cuzco. El brigadier Mateo Pumacahua, mestizu cusqueño quien enfrentara a les fuercies de Túpac Amaru II, empecipió la Rebelión del Cuzco xunto colos hermanos Angulo pa llograr la independencia de Perú. Esti llevantamientu tamién foi encaloráu.

El Perú declaró la so independencia en 1821 y la ciudá del Cuzco caltuvo la so importancia dientro de la organización políticu alministrativa del país. N'efeutu, creóse'l departamentu del Cuzco que tomaba inclusive los territorios amazónicos hasta la llende col Brasil. La ciudá foi la capital de dichu departamentu y la ciudá más importante del sur esti andín^{[ensin referencies]}.

A partir del sieglu XX, la ciudá empecipió un desenvolvimientu urbanu nun mayor ritmu que l'esperimentáu hasta esi momentu. La ciudá estender a los vecinos distritos de Santiago y Wanchaq.

En 1911, partió de la ciudá la espedición de Hiram Bingham que lo llevó a esplorar les ruines incaiques de Machu Picchu.

• En 1933 el Congresu d'Americanistes realizáu na ciudá de La Plata, Arxentina declaró a la ciudá como "Capital Arqueolóxica d'América".
• Darréu, en 1978, la 7ª. Convención d'Alcaldes de les Grandes Ciudaes Mundiales, realizada na ciudá italiana de Milán declaró al Cuzco como la "Heriedu Cultural del Mundu".
• Finalmente, la Unesco en París, Francia declaró a la ciudá y especialmente al so centru históricu como "Patrimoniu Cultural d'Humanidá" el 9 d'avientu de 1983.
• L'Estáu Peruanu, en concordanza, declaró al Cuzco el 22 d'avientu de 1983, por aciu Llei Nᵘnbsp;23765 como la "Capital Turística de Perú" y "Patrimoniu Cultural de la Nación".^[18]
• Anguaño, la Constitución Política de 1993 declara al Cuzco como la "Capital Histórica de Perú".^[19]

 

Una vista panorámica dende Sacsayhuamán de la ciudá del Cuzco, Perú.

En 1950 otru terremotu solmenó la ciudá causando la destrucción de más d'un terciu de tolos sos edificios. La ciudá empezó a constituyise como un focu importante de turismu y empezó a recibir un mayor númberu de turistes.

Dende los años 1990, l'actividá turística tomó un especial papel na economía de la ciudá cola consiguiente ampliación d'actividaes hoteleres. Anguaño, el Cuzco ye'l principal destín turísticu de Perú. Pela so parte, la ciudá caltién la so crecedera urbana, yá que s'estiende güei día tamién a los distritos de San Sebastián y San Jerónimo.

So l'alcaldía de Daniel Estrada Pérez, un collaborador de l'Academia Mayor de la Llingua Quechua nel Cuzco, ente 1983 y 1995 introducióse un nuevu nome oficial de la ciudá –Qosqo– y oficializáronse los nomes antiguos quechuas de les cais.

 

Cuzco espandir pol valle que forma'l ríu Huatanay y polos cuetos redoma. El so clima ye xeneralmente secu y templáu. Tien dos estaciones definíes: una seca ente abril y ochobre, con díes soleyeros, nueches fríes con xelaes y temperatura promedio de 13 °C; y otra lluviosa, de payares a marzu, temperatura promedio 12 °C. Nos díes soleyeros, la temperatura algama los 20 °C, anque'l llixeru vientu del monte ye davezu fríu.

Parámetros climáticos permediu de Cuzco, Perú
Mes	Xin	Feb	Mar	Abr	May	Xun	Xnt	Ago	Set	Och	Pay	Avi	añal
Temperatura máxima absoluta (°C)	27.8	27.2	26.1	26.1	28.9	25	25	25	27.2	28.9	27.8	30	30
Temperatura máxima media (°C)	18.8	18.8	19.1	19.7	19.7	19.4	19.2	19.9	20.1	20.9	20.6	20.8	19.75
Temperatura media (°C)	13.8	13.8	13.7	13.2	11.9	11.1	10.6	11.9	13.1	14.3	14.6	14.1	13
Temperatura mínima media (°C)	6.6	6.6	6.3	5.1	2.7	0.5	0.2	1.7	4	5.5	6.0	6.5	4.31
Temperatura mínima absoluta (°C)	1.1	2.2	1.7	−1.4	−2.4	−5	−6.5	−4	−1.1	−1.1	0	0	−6.5
Hores de sol	143	121	170	210	239	228	257	236	195	198	195	158	0
Humedá relativa (%)	64	66	65	61	55	48	47	46	51	51	52	59	0
[ensin referencies]

Ciudá del Cuzco

Patrimoniu de la Humanidá — UNESCO
Plaza d'Armes.
Llugar	Perú
Criterios	Cultural: iii, iv
Referencia	273
Inscripción	1983 (VII Sesión)
Área	América Llatina y el Caribe

Pola so antigüedá y trescendencia, el centru de la ciudá caltién munchos edificios, places y cais de dómines precolombines según construcciones coloniales, lo que motivó a que fuera declarada Patrimoniu de la Humanidá en 1983 pola Unesco. Ente los principales sitios d'interés de la ciudá atópense:

Esti barriu onde se concentren los artesanos, talleres y tiendes d'artesanía, ye unu de los sitios más pintorescos de la ciudá. Les sos cais son empinaes y estreches con antigües casones construyíes polos españoles sobre importantes cimientos incaicos. Tien una curiosa plazoleta y la parroquia más antigua del Cuzco edificada nel añu 1563, que tien un púlpitu de madera tallao consideráu como la máxima espresión de la dómina colonial cusqueña.

El nome quechua d'esti barriu ye'l de Toq'ocachi que significa "el buecu del sal".

Ésta ye la más visitada polos turistes. Na cai Hatun Rumiyoq ("De la roca mayor") atopábase'l palaciu d'Inca Roca, qu'anguaño pertenez al Palaciu Arzobispal.

Nesta cai que va dende la plaza d'Armes hasta'l barriu de San Blas, puede apreciase la piedra de los dolce ángulos.

La so fundación data de 1536. El primer conxuntu mercedario foi destruyíu pol terremotu de 1650 y la reconstrucción del Templu y Conventu foi concluyida en 1675.

Los sos claustros d'estilu barrocu renacentista destaquen particularmente según la sillería del coru, pintures coloniales y talles de madera.

Tamién puede vese una custodia d'oru y piedres precioses de 22 quilos de pesu y de 130 centímetros d'altor.

En realidá, la primer catedral del Cuzco ye la Ilesia del Trunfu, construyida en 1539 sobre la base del palaciu de Viracocha Inca. Na actualidá, esta ilesia ye una capiya auxiliar de la Catedral.

Ente los años 1560 y 1664 construyóse la basílica catedral d'esta ciudá sobre'l sunturwasi (casa del cóndor). Pa ello, reutilizóse la piedra como material principal, estrayíos d'edificios inques, sirvíos como canteres cercanes, y tamién se reutilizaron bloques de granitu de color coloráu dende'l complexu inca de Sacsayhuaman.

Esta gran catedral, de planu renacentista presenta interiores tardientu-góticos, barrocos y platerescos, tien una de les más destacaes muestres d'orfebrería colonial. Importantes son igualmente los sos altares de madera tallao.

Puesto que nesta ciudá desenvolvióse la pintura sobre llenzos na llamada "Escuela cusqueña de pintura", precisamente na catedral pueden reparase importantes muestres d'artistes locales de la dómina. Ye sede de l'Archidiócesis de Cuzco.

Caltién un monolitu de forma ovoide, que representa al dios inca de viracocha.

 

"Llugar de l'allegría" foi llamada en tiempu de los inques, y entendía tamién lo que güei ye la plazoleta de la gayola y la plaza San Francisco. Esta plaza foi l'escenariu de diversos fechos importantes na historia de la ciudá, como la primer proclamación de la independencia de Perú, polos hermanos Ángulu en 1814. Igualmente, la Plaza foi l'escenariu del magnicidiu de José Gabriel Túpac Amaru Túpac Amaru II, consideráu'l primera gran caudiellu de la resistencia andina a les Reformes Borbóniques.

Los españoles construyeron progresivamente na plaza una variopinta arquería de piedra, con mano d'obra cuzqueña, que depués de reconstrucciones perdura hasta l'actualidá. Equí tán la catedral del Cuzco y el templu de La Compañía de Xesús, construyíos sobre antiguos edificios inques. Na parte central atópase un piscina coronada pola efixe d'un inca.

Anguaño la Plaza d'Armes del Cuzco ye escenariu de les diverses celebraciones y aiciones cíviques de la ciudá, destacando la celebración d'una parte de les fiestes del intiraymi (fiesta del Sol) (24 de xunu) con representación de les festividaes inques al dios Sol; de les fiestes del Corpus Christi (variable: abril, mayu, xunu) con procesión de distintos santos católicos. Les fiestes del Cuzco (xunu) con representación de dances rexonales, y cada domingu'l izamiento de les banderes del Cuzco y de Perú y marches conmemorativas; el Santuranticuy (compra de santos) (24 d'avientu) ye una feria prenavideña onde se comercian artesanía referida a la fiesta cristiana de la Navidá.

 

Imaxe nocherniega de la Plaza d'Armes de la ciudá del Cuzco.

Esta ilesia que la so construcción empecipiar los xesuites en 1576 sobre'l Amarucancha (barriu-edificiu-templo de la deidá inca de la culiebra) o palaciu del Inca Huayna Cápac, ye considerada una de les meyores muestres del estilu barrocu colonial del continente americanu.

La so fachada ye de piedra tallada, como puede apreciase na semeya, y el so altar mayor ye de madera tallao y revistida con pan d'oru. Construyóse sobre una capiya soterraña. Adicionalmente, destaquen dos capilla, aquella de Lourdes y l'antiguu oratoriu de San Ignacio de Loyola.

Esti templu tien una pervalible coleición de llenzos coloniales de la Escuela Cusqueña.

 

El Coricancha (Qorikancha: en runasimi, mazana-templo-casa dorada) foi'l santuariu más importante dedicáu al dios Sol na dómina del Imperiu inca. Dizse que Esti templu foi llamáu'l "sitiu d'oru" yá que tolos sos murios fueren recubiertos con llámines d'oru polos incas.

Teniendo esta estructura como base, equí construyóse'l Conventu de Santu Domingu, d'estilu renacentista. La edificación, d'una sola torre barroca, devasa n'altor les otres edificaciones d'esta ciudá.

Nel so interior atópense magníficos murios inques y al centru un monolitu, amás d'una importante coleición de pintures de la Escuela cusqueña de pintura.

 

Al igual que delles ciudaes del mundu y peruanes, el Cuzco tien tres símbolos establecíos oficialmente, el so bandera, l'escudu y l'himnu. L'usu d'estos símbolos dase especialmente nel mes de xunu una y bones el día 24 de xunu, día en que se conmemora la fiesta incaica del Inti Raymi, celébrase tamién el día de la ciudá.

Respectu al Escudu, atópase en desusu l'escudu carlista de más de 450 años d'antigüedá; dende yá hai más de tres décades, la Municipalidá Provincial del Cusco y demás instituciones utilicen el Sol de Echenique como escudu del Cuzco, por cuenta de que les sos carauterístiques referir al so pasáu incaicu.

 

 

Hasta finales del sieglu XVIII la ciudá yera la más poblada del continente, inclusive más que Lima. Pero por cuenta de la gran revolución de Túpac Amaru II en 1780, la población española migró escontra Arequipa pos la consideraron más segura y a salvo d'un posible nuevu llevantamientu. Asina, nel sieglu XX, la población yera mayormente mestiza ya indíxena; sicasí, anguaño la población blanca creció notablemente na ciudá y llega al 30% ^{[ensin referencies]} pos vive un procesu d'esplosión demográfica y l'inmigración estranxera, favorecíu pola puxanza del turismu.

La ciudá tenía una población de 390.000 habitantes nel añu 2008 según el INEI.

La evolución de la población del Cuzco puede reparase nel siguiente gráficu:

Gráficu de la evolución de la población del Cuzco ente 1972 y 2014
Fuentes: Población 1993, 2007,[20] Población 2014[21]

La ciudá del Cuzco ta integrada por cinco distritos:

• Cuzco.
• San Jerónimo.
• San Sebastián.
• Santiago.
• Wanchaq.
• Distritu de Ccorca.

Según INEI, el Cuzco Metropolitanu tien 5 conceyos metropolitanos^[22] que nel añu 2000 cuntaba con 298,290 habitantes. D'alcuerdu al censu realizáu nel 2007 los distritos metropolitanos del Cuzco teníen una población de 358.052 hab. y según la proyeición del INEI^[23] pal 2014 la población de los distritos metropolitanos atópase distribuyida de la siguiente manera:

 

 

El Cuzco foi'l centru del cultu estatal al Sol, sede del templu principal de la relixón solar, el Coricancha (en castellán) o Qurikancha (quechua:cortil d'oru), teniendo'l principal Aqllawasi o casa de les escoyíes del sol, y les sedes de los clanes funeraries de los distintos emperadores muertos o Panakas, siendo amás el llugar de residencia habitual del Inca gobernante, un dios viviente, y del altu cleru estatal, representáu pol Willka umu o sumu sacerdote. El Cuzco acoyía les grandes ceremonies multitudinaries y festividaes imperiales, como'l Inti Raymi o Fiesta del Sol que sigue teniendo llugar mientres el solsticiu d'iviernu –l'añu nuevu cortil– la cual celébrase tolos 24 de xunu na escampada de Sacsayhuamán.

Anguaño la mayor parte de la población pertenez a la Ilesia Católica, siendo Cuzco see arzobispal.

 

L'actividá económica nel Cuzco, entiende l'agricultura, cuantimás, el maíz y los tubérculos nativos. La industria llocal rellacionar coles actividaes extractivas y con productos alimenticios y bébores, tales como cerveza, agües gaseoses, café, chocolates, ente otros. Sicasí, l'actividá económica relevante de los sos habitantes ye la receición del turismu, cuntando cada vez más con meyor infraestructura y servicios. Ye la segunda ciudá nesti país que tien y caltién emplegu plenu^{[ensin referencies]}.

• Bancu de Creitu de Perú
• BBVA Continental
• Scotiabank
• Citibank
• Interbank
• Bancu de la Nación
• Bancu Central de Reserva de Perú
• Bancu Interamericano de Finances
• Banco Financieru
• Crediscotia
• Bancu Azteca
• MiBanco
• Bancu de Comerciu
• PrestaPerú
• Credinka
• Caxa Piura
• Caxa Huancayo
• Quillacoop
• Caxa Arequipa
• Caxa Cusco
• Caxa Tacna
• Caxa Metropolitana
• Financiera Edyficar
• Financiera Solidaridá
• Bancu de Materiales
• Cooperativa Llibertá
• Cooperativa Santu Domingu de Guzmán
• Cooperativa San Pedro

 

Atópase allugáu na ciudá del Cuzco, la ciudá de Perú con mayor atraición turística. Recibe vuelos de dellos puntos de Perú. Les sos pistes atópense totalmente pavimentadas. Más de 1 700 000 persones transiten por esti aeropuertu añalmente^{[ensin referencies]}.

Foi bautizáu n'honor del pilotu peruanu Alejandro Velasco Astete quien foi la primer persona en cruciar andes Volar en 1925. Realizó'l primer vuelu dende Lima hasta Cuzco. Esi mesmu añu, nuna demostración aérea na ciudá de Puno perdió control del so avión y p'evitar estrellase contra los espectadores, perdió altor y morrió nel impautu.

L'aeropuertu ye la principal puerta d'entrada de la ciudá del Cuzco, que ye un centru fundamental del circuitu turísticu suramericanu, y ye puntu obligáu de camín pa llegar a les ruines de Machu Picchu. Esti aeropuertu ye'l de mayor fluxu aéreo nel sur del país.

Curiosamente, por tar nuna principal ciudá turística, la compañía norteamericana American Airlines dende va un tiempu empecipió vuelos direutos a Cuzco dende Estaos Xuníos ensin tocar l'Aeropuertu de Lima.

L'aeropuertu cusqueño ta forníu coles mayores comodidaes, p'atender conducentemente a los innumberables turistes que visiten la ciudá imperial. Foi'l primeru del país nel cual instalóse pontes d'abordaxe o mangues. La pista d'aterrizaxe ta asfaltada colos más altos estándares, con un llargor de 3400 metros y un anchu de 45. Ta perfectamente capacitada pa recibir aviones Boeing 747 según unu de los informes de CORPAC.

La ciudá a diariu recibe numberosos vuelos de ciudaes como: Lima, Arequipa, Tacna, Juliaca, Iquitos, Puerto Maldonado y Ica; y internacionalmente recibe vuelos constantes provenientes de ciudaes como La Paz, Santa Cruz de la Sierra, Buenos Aires, Santiago de Chile, Rio Branco y São Paulo.

Trátase d'una obra en proyeutu destinada a reemplazar l'actual Aeropuertu Internacional Alejandro Velasco Astete, que s'atopa metanes la ciudá. Esti nuevu aeropuertu contempla la construcción d'un nuevu terminal aereu de nivel internacional de mayor tamañu y con proyeiciones a remanar conexones internacionales en forma direuta, ensin pasar pol Aeropuertu Internacional Jorge Chávez, va tar allugáu nel Distritu de Chinchero a 28 km del Cuzco.

La obra yá foi concesionada por Proinversión^[25] pa la so construcción siendo ganador el Consorciu Kuntur Wasi, integráu pola arxentina Corporación América y el peruanu Andino Investment Holding. El grupu ganador solicitó al gobiernu un cofinanciamiento por US$ 264,7 millones pal proyeutu. Esto signifíca-y al Estáu un aforru de US$ 204,1 millones, pos va financiar 47% y non 78% del proyeutu como taba previstu.^[26]

La infraestructura va tar diseñada pa recibir hasta 5 millones d'usuarios añales con posibilidaes d'ampliación del terminal hasta 8 millones. El costu total de la obra ta envaloráu en US$ 665 millones.

Coles mesmes ta conectáu per vía ferrial coles ciudaes de Juliaca, Arequipa y Puno. Finalmente, per carretera, atópase coneutada coles ciudaes de Puerto Maldonado, Arequipa, Abancay, Juliaca y Puno. La vía que la xune cola ciudá d'Abancay ye la más rápida pa llegar a la ciudá capital depués d'un viaxe de más de 20 hores llenu d'impresionantes paisaxes cruciando les rexones peruanes d'Apurímac, Ayacucho, Ica y Lima.

Amás hai un sistema de trenes los cualos lleven escontra l'antigua ciudadela Incaica de Machu Picchu. El percorríu empieza na ciudá capital del Cuzco en rexón de los Andes que s'empecipia con una serie de cambeos rasantes llamaos llocalmente “El Zig-Zag” nes contornes del Cuzco antes de realizar una parada nel pueblu de Poroy.

El tren baxa depués dende'l puntu más eleváu escontra'l Valle Sagráu xunto a los Andes. Antes de llegar a Machu Picchu, el tren viaxa a lo llargo del Ríu Urubamba.

 

Por ser la capital alministrativo y económico de la Rexón Cuzco, la ciudá cunta con gran cantidá de centros de salú tantu públicos y privaos. Les Instituciones de Salú Públiques que tán presentes na ciudá son^{[ensin referencies]}:

• Ministeriu de Salú **

Hospital Rexonal de Cuzco

• • Hospital Antonio Lorena
• EsSalud
  • Hospital Nivel IV Anselmo Guevara Velazco
  • Policlínico Metropolitanu **

Policlínico San Sebastián

• • Policlínico Santiago **

Policlínico La Recoleta

Colexos públicos y privaos

• Total: 5.000 a +
• Educación inicial: 2.000 a +
• Educación primaria: 2.000 a +
• Educación secundaria: 1.000 a +

La ciudá del Cuzco cunta con unes de les instituciones educatives más antigües del país como ye la escuela nacional San Francisco de Borja, emplazada nuna llomba a una corte de la Plaza d'Armes. Esta escuela foi la primera fundada polos conquistadores españoles nesta ciudá y foi destinada pa la educación de los fíos de los habitantes ibéricos. Coles mesmes, nos primeros años de la vida republicana, el llibertador Simón Bolívar fundó'l Colexu Nacional de Ciencies que foi mientres munchos una institución paradigmática na educación cusqueña y nacional.

Anguaño la ciudá cunta con delles instituciones educatives que cubren los niveles primariu y secundariu, destacando los colexos relixosos particulares San Antonio Abá (fundáu en 1598), San Franciscu d'Asís, Salesianu, La Mercé, San José Obreru, Raimondi de Cusco, Santa Ana y La Salle.

Universidaes

• Universidá Nacional San Antonio Abá.
• Universidá Andina del Cusco.
• Universidá Ales Peruanes.
• Universidá Peruana Austral del Cusco.
• Universidá Teunolóxica de los Andes.
• Universidá San Ignacio de Loyola.
• Universidá César Vallejo.
• Universidá Nacional de Belles Artes "Diego Quispe Tito".
• Universidá Privada TELESUP.

Instituciones d'idiomes

• Escuela de la Llingua Quechua.
• Academia Real del Español.
• Centru d'Idiomes de la UNSAAC.
• Centru d'Idiomes de la UAC.
• Institutu Cultural Peruanu Norte Americanu del Cusco.
• Centru Culturale Italianu.
• Alianza Francesa.

Orquesta Sinfónica del Cuzco

Ye un repartu artísticu estable del INC-Cusco, creada por Resolución Direutoral Nᵘnbsp;021/INC-Cusco del 10 de marzu de 2009. Realiza más de 50 conciertos al añu, utiliza'l Teatru Municipal del Cusco.

El Festival Internacional de Curtiumetraxes Cusco Perú o FENACO ye'l certame cinematográficu internacional más importante del sur de Perú, realízase cada mes de payares dende'l 2004 na ciudá imperial del Cuzco, capital histórica de Perú.^[27]

Nel so orixe foi un eventu nacional dedicáu al formatu de curtiumetraxe (hasta 30 minutos de duración), con muestres internacionales, d'ende'l so nome FENACO (Festival Nacional de Curtiumetraxes), nome popularizáu nel Perú y el mundu pa reconocer el festival. Pero dada l'acoyida y respuesta de cineastes, productores y distribuidores de distintos países, evolucionó hasta convertise en festival internacional, llegando na so sesta edición a los 354 curtiumetraxes en competencia, de 37 países.^[27]

 

Ente otros eventos, la ciudá Imperial foi sede de la Copa América 2004 onde se xugó un solu alcuentru pol tercer puestu ente la seleición de Colombia y Uruguái.

El deporte más practicáu na ciudá ye'l fútbol, que los sos principales equipos son: el Cienciano que participa na Segunda División, en 2003 resultó Campeón de la Copa Suramericana y en 2004 ganó'l títulu de Campeón de la Recopa Suramericana, siendo hasta'l momentu l'únicu equipu peruanu en ganar torneos internacionales. Y el otru equipu históricu ye'l Deportivo Garcilaso, esti postreru atópase na Copa Perú. Son los dos clubes más populares del Cuzco, quien apuesta'l Clásicu Cuzqueño. Dambos estremen la mayor parte de preferencies ente la población cusqueña.

Clubes de Fútbol
Equipu	Fundación	Estadiu	Lliga
Cienciano	1901	Garcilaso de la Vega	Segunda División
Universitariu del Cusco	1903	Copa Perú
Deportivo Garcilaso	1957	Garcilaso de la Vega	Copa Perú
Real Garcilaso	2009	Garcilaso de la Vega	Primer División

La ciudá cunta cola infraestructura básica pa la práutica deportiva ente los que pueden destacar los siguientes:

 

• Wanchaq
  • Estadiu Inca Garcilaso de la Vega
  • Coliséu Zarráu "Casa de la Mocedá"
  • Parque Zonal Wanchaq
  • Estadiu El Buecu **

Piscina de Wanchaq

• • Piscina Temperada
  • Parque Marianito Ferro
  • Coliséu Uriel García
• Corralada del Cuzco
  • Club Internacional (tenis y tiru)
  • Estadiu de la UNSAAC
  • Centru de Baloncestu Qoricancha
  • Parque Umanchata
  • Estadiu del Colexu Garcilaso
• San Sebastián
  • Parque Zonal San Sebastián
  • Parque Cachimayo
• Santiago
  • Estadiu de Huancaro

La ciudá del Cuzco recibió dellos títulos honoríficos. Estos son:

• Primer ciudá y primer votu de toles ciudaes y villes de la Nueva Castiella.

Dada en Madrid por Real Cédula de Carlos V, el 24 d'abril de 1540.

• La bien insigne, bien noble, lleal y fidelísima ciudá del Cuzco, la más principal y cabeza los reinos de Perú.

Dada en Madrid por Real Cédula de Carlos V el 19 de xunetu de 1540.

• Capital Arqueolóxica d'América.^[28]

Dau nel XXV Congresu Internacional d'Americanistes celebráu en La Plata, Arxentina en 1933. Esti títulu foi sofitáu pol Congresu de la República de Perú por aciu Llei Nᵘnbsp;7688 del 23 de xineru de 1933.

• Heriedu cultural del mundu^[28]

Dau pola Séptima Convención d'Alcaldes de les Grandes Ciudaes del Mundu, axuntada en Milán, Italia el 19 d'abril de 1978.

• Patrimoniu cultural de la Humanidá^[28]

Dau pola Unesco en París, Francia el 9 d'avientu de 1983.

• Patrimoniu cultural de la nación^[28]

Dau por aciu Llei Nᵘnbsp;23765 del 30 d'avientu de 1983. Esta mesma Llei denomina nel so artículu 3ᵘ a la Ciudá del Cuzco como Capital Turística de Perú.

• Capital histórica de Perú^[28]

Dau pol artículu 49ᵘ de la Constitución Política de Perú de 1993.

• Capital histórica de Llatinoamérica^[28]

Dau pol Congresu Llatinoamericanu de Rexidores y Conceyales, na ciudá del Cuzco, nel mes de payares de 2001.

• Capital Americana de la Cultura^[28]

Dau pola Organización Capital Americana de la Cultura nel 2007.

 

Una vista panorámica dende la parte norte de la ciudá del Cuzco, Perú. Esta fotografía foi tomada cerca de Cristo Blanco. Puede apreciase nel estremu derechu la fortaleza de Sacsayhuamán, y cuasi al centru de tomar, a la Plaza d'Armes. Cuzco foi la capital imperial de los incas.

Dende los años 80 del sieglu XX, la Municipalidá Provincial del Cusco celebró alcuerdos de "hermandá" con 21 ciudaes coles que s'atopa xunida por venceyos históricos, culturales y de tradición.^[29]

Les ciudaes hermanes son:

País	Ciudá	Fecha
Bolivia	La Paz	01984-03-01 1 de marzu de 1984
Filipines	Baguio	01984-03-08 8 de marzu de 1984
Uzbequistán	Samarcanda	01986-08-04 4 d'agostu de 1986
Méxicu	Ciudá de Méxicu	01997-06-17 17 de xunu de 1997
Xapón	Kioto	01987-09-19 19 de setiembre de 1987
Polonia	Cracovia	01988-11-08 8 de payares de 1988
Estaos Xuníos	Nueva Jersey	01988-11-08 8 de payares de 1988
Francia	Chartres	01989-10-21 21 d'ochobre de 1989
Corea del Norte	Kaesong	01990-10-22 22 d'ochobre de 1990
Grecia	Atenes	01991-09-19 19 de setiembre de 1991
Estaos Xuníos	Santa Bárbara	01992-08-29 29 d'agostu de 1992
Rusia	Moscú	01993-06-23 23 de xunu de 1993
Cuba	L'Habana	01993-11-22 22 de payares de 1993
Palestina	Belén	01993-10-22 22 d'ochobre de 1993
Israel	Xerusalén	01996-03-23 23 de marzu de 1996
Hondures	Copán	01996-04-11 11 d'abril de 1996
China	Xi'an	01998-06-21 21 de xunu de 1998
Bolivia	Potosí	01998-06-22 22 de xunu de 1998
Ecuador	Cuenca	02000-03-14 14 de marzu de 2000
Uruguái	Montevideo	02001-07-19 19 de xunetu de 2001
Brasil	Rio de Janeiro	02003-10-10 10 d'ochobre de 2003

Predecesor:   Córdoba

Capital Americana de la Cultura 2007

Socesor:   Brasilia

• Ciudaes de Perú
• Ciudaes de Perú por población
• Aeropuertu Internacional Alejandro Velasco Astete
• Alberto Quintanilla del Mar
• Caminos del Inca
• Celebración del Corpus Christi nel Cuzco
• Cienciano
• Iglesias del Cuzco
• Machu Picchu
• Orixe de la etnia inca
• Patrimoniu de la Humanidá nel Perú
• Señor de los Temblones
• Turismu nel Perú
• Valle Sagráu de los Inques

Garcilaso de la Vega (1918 [1609]). Los comentarios reales de los Inques. Lima: Imprenta y llibrería Sanmartí y Ca...

•   Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Cuzco.

Ye obligatoriu indicar l'idioma de Wikisource.

• Municipalidá del Cusco
• Gobierno Rexonal del Cusco Archiváu 2009-03-06 en Wayback Machine
• Centru Rexonal pa la Salvaguardia del Patrimoniu Cultural ya Inmaterial d'América Llatina
• Premios
• Documentos de la declaración de la ciudá del Cuzco como Patrimoniu de la Humanidá pola UNESCO
• Los patrimonios de la humanidá nel Perú allugaos nel mapa incluyendo información relevante. El Comercio, xunetu de 2009 (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).