Albania

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Republica d'Albania Republika e Shqipërisë
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Feja e Shqiptarit eshte Shqiptaria
Himno nacional: Hymni i Flamurit («Himno a la bandera»)
Capital  • Población  • Coordenatas	Tirana[1] 353.400 (2003) 41°20′ N 19°48′ E
Mayor ciudat	Tirana
Idiomas oficials	Albanés
Forma de gubierno President Primer ministro	Republica parlamentaria Ilir Meta Edi Rama
Independencia  • Calendata	de l'Imperio Otomán 28 de noviembre de 1912
Superficie  • Total  • % augua Mugas Costas	Posición 139º 28.748 km² 4,7% 720 km 362 km
Población  • Total  • Densidat	Posición 126º 2.845.945 (2020) 125 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2005)  • PIB per capita	Posición 112º 18.933 millons US$ US$ 5.323
Moneda	Lek (Lk, ALL) = 100 qindarka
Chentilicio	Albanés/a[2]
Zona horaria  • en Verano	UTC+1 UTC+2
Dominio d'Internet	.al
Codigo telefonico	+355
Prefixo radiofonico	ZAA-ZAZ
Codigo ISO	008 / ALB / AL
Miembro de: ONU, OSCE

Albania (Shqipëria en albanés) ye un país mediterranio d'o sudeste d'Europa. Muga con Montenegro a lo norte, Serbia (Kosovo) a lo nord-este, Macedonya d'o Norte a l'este y Grecia a lo sud, tien una costa en a mar Adriana a l'ueste frente a Italia y atra en a mar Chonica a lo sudueste.

A suya población ye de 3.582.205 habitants (2003) en una superficie de 28.748 km², con una densidat de población de 125 hab./km². A capital d'o país ye a ciudat de Tirana, y as ciudaz principals son Durrazo, Elbasan, Vlorë y Shkodër, con una población d'arredol de 100.000 habitants.

A nacionalidat etnica mayoritaria ye l'albanesa. Bi ha minorías arrumanas, macedonyas (en l'este), y griegas (en l'Epiro).

O nombre d'o país en albanés (Shqipëria) significa tierra d'as aligas, y fue adoptato por os albaneses en 1433 con a rebelión contra l'Imperio Otomán dirichita por Gjergj Kastriot (mas conoixito como Skanderbeg) porque a bandera de Skanderbeg yera un aliga bicefala, herencio de l'Imperio Bizantín.

O nombre en latín d'o país, Albania, por a suya parte, fa referencia a Albus, por os altos monts de color blanco por a nieu, ye un nombre transferito dende o lugar a on orichinalment yera aplicato, os montes d'o Caucas.

A independencia de facto d'o país plegó en 1912, con a redota d'as tropas de l'Exercito turco en a Primera Guerra Balcanica y a reculada d'o territorio turco dica as puertas d'Istambul. Sindembargo, a suya independencia yera menazata por as potencias d'arredol (L'Imperio Austrohongaro y Italia) y por os atros países mugants: Serbia, Montenegro y Grecia, interesatos en a suya posición estratechica entre a mar Hadriana y a mar Chonica.

A historia moderna d'Albania encomienza cuan ista emerche extrematament subdesembolicata dimpués d'a Primera Guerra Mundial. Ta par d'alavez Albania yera o fogar d'una mica menos d'un millón de personas dividitas en tres grupos relichiosos y dos grupos socials: aquels que yeran sinyors d'a tierra y esfendeban os suyos dreitos semifeudals, y aquels que no en yeran. Os primers siempre tenioron o control d'os puestos de poder en o centro y sud d'o país; por consiguient, esperaban de mantener os suyos privilechios malas que Albania fuese independient. A mayoría d'a población heba encomenzato a cuestionar a situación. Además, cuasi tota l'aristocracia terratenient yera musulmana, asinas como a mayoría d'os oficials y funcionarios publicos entrenatos por l'administración de l'Imperio Otomán. En consecuencia, a mayoría d'os puestos administrativos de toz os nivels yeran controlatos por os albaneses musulmans.

De 1928 a 1943, Albania estió una monarquía, con dos reis: Ahmed Zogú, autoproclamato rei como Zog I (1928-1939) y Vitor Manuel III, rei d'Italia, dimpués d'a invasión italiana en 1939, dica a redota d'a Italia Faixista en a Segunda Guerra Mundial.

En 1941 s'establió o Partiu Comunista d'Albania, que prencipió a suya luita contra os ocupants d'o país: o Tercer Reich alemán y a Italia faixista de Mussolini. Con a retirada d'a Wehrmacht en 1944, o país quedó en mans d'Enver Hoxha, que establió una dictadura comunista. O país dentró en 1955 en o Pacto de Varsovia.

Sindembargo, en 1956 o rechimen d'Hoxha, partidario d'o stalinismo, trencó as suyas relacions con a Unión Sovietica dimpués d'una fuerte critica d'Enver Hoxha ta Nikita Kruschov, y o país s'aproximó a o Gubierno maoísta de China.

En 1985 morió Hoxha, substituyiu por Ramiz Alia, cuan ya heba prencipiato a glasnost y a perestroika en a Unión Sovietica. Asinas, en 1992 bi habió en o país as primeras eleccions democraticas, que ganó a oposición, encara que a situación politica y economica d'o país no ye buena.

O Gubierno albanés ye partidario de que o país entre en a OTAN, encara que ista organización internacional encara no ha admeso a o país.

Albania ye un país montanyoso (70% d'o territorio). O pico cimero, o mont Korab, tien una altaria de 2.753 m por dencima d'o nivel d'a mar.

A resta d'a superficie ye composata por vals y planas arguilatas, escasament aprofitables ta l'agricultura en alternar-sen as inundacions con as epocas de sequera.

O río mas important ye o Drini. Con una largaria de 282 km, ye un d'os pocos con un cabal estable tot l'anyo. Os atros ríos, mesmo beluns como lo Semani o lo Vjosa de mas de 160 km, son cuasi xutos d'estiu.

Albania tien 450 km de costa entre a mar Chonica y a mar Hadriana.

Lo clima d'o país ye extremadament variable y diverso a resultas d'as diferencias de latitut, longaria y altitut. Albania experimenta predominantment un clima mediterranio y continental, con cuatro estacions distintas.

As arias mas calidas d'o país s'ubican immediatament a lo largo d'as costas d'a mar Hadriana y Chonica. Per contra, as arias mas fredas s'ubican adintro d'as tierras altas d'o norte y este. A temperatura meya mensual oscila entre -1 °C d'hibierno y 21,8 °C de verano. A temperatura mas alta de 43,9 °C se rechistró en Kuçovë lo 18 de chulio de 1973. A temperatura mas baixa de -29 °C se rechistró en o lugar de Shtyllë, Librazhd o 9 de chinero de 2017.

As precipitacions vareyan naturalment d'una estación a unatra y d'un anyo a unatro. Lo país recibe a mayor parti d'as precipitacions en os meses d'hibierno y menos en os meses de verano. A precipitación meya ye d'uns 1.485 milimetros. A precipitación meya anyal oscila entre 600 milimetros y 3.000 milimetros seguntes a ubicación cheografica. As tierras altas d'o nordueste y sudeste reciben a cantidat mas intensa de precipitación, mientres que as tierras altas d'o nord-este y sudueste, asinas como as tierras baixas occidentals, reciben a cantidat mas abuegada.

Os Alpes albaneses en l'extremo norte d'o país se consideran una d'as rechions mas humidas d'Europa y reciben a lo menos 3100 mm de plevida per anyo. Una expedición d'a Universidat de Colorado descubrió cuatro cheleras adintro d'estas montanyas l'una altitut relativament baixa de 2000 metros, lo cual ye extremadament raro pa una latitut tan austral.^[3] Os nevazos ocurren con frecuencia d'hibierno en as tierras altas d'o país, particularment en as montanyas d'o norte y l'este, incluyius os Alpes albaneses y as montanyas Korab. A nieu tamién caye en as arias costeras d'o sudueste cuasi toz os hibiernos, como en as montanyas Ceraunias, an puede remanir mesmo mas dillá de marzo.

Albania apareixe dividita administrativament en 12 prefecturas (qark, qarku en plural), cadaguna d'as cualas contiene cuantos districtos (rrethe).

As 12 prefecturas en que ye dividita Albania son:

Berat. Dibër. Durrazo. Elbasan. Fier. Gjirokastër. Korçë. Kukës. Lezhë. Shkodër. Tiranë. Vlorë.

Cada una d'as prefecturas d'Albania ye dividita a la suya vez en cuantos districtos u rrethe, fendo-ne un total de 36 en tot o país. A capital, Tirana, tien un estatuto especial. Os districtos son:

Districto de Berat. Districto de Bulqizë. Districto de Delvinë. Districto de Devoll. Districto de Dibër. Districto de Durrazo. Districto de Elbasan. Districto de Fier. Districto de Gjirokastër. Districto de Gramsh. Districto de Has. Districto de Kavajë. Districto de Kolonjë. Districto de Korçë. Districto de Krujë. Districto de Kuçovë. Districto de Kukës. Districto de Kurbin.

Districto de Lezhë. Districto de Librazhd. Districto de Lushnjë. Districto de Malësi e Madhe. Districto de Mallakastër. Districto de Mat. Districto de Mirditë. Districto de Peqin. Districto de Përmet. Districto de Pogradec. Districto de Pukë. Districto de Sarandë. Districto de Shkodër. Districto de Skrapar. Districto de Tepelenë. Districto de Tiranë. Districto de Tropojë. Districto de Vlorë.

Dende a suya independencia en 1912, Albania ha sufierto diversas reformas en a suya organización territorial. O cambio mas significativo se realizó en 1991, cuan s'adibioron 10 nuevos distritos a os 26 existents dende l'anterior reforma de 1959. Dende alavez s'han realizato cambios menors dica plegar ta la organización territorial actual, de 36 distritos agrupatos en 12 prefecturas.

A Ilesia Ortodoxa Autocefala d'Albania ye una d'as ilesias autocefalas d'a comunión ortodoxa. En 1922, se escindió d'a Ilesia Ortodoxa de Constantinoble, anque a suya independencia no fue reconoixita dica 1937. Estió victima de duras persecucions mientres a epoca comunista, por l'ateísmo d'o rechimen y porque l'uso d'o griego en a liturchia yera veyito como una menaza t'a identidat étnica d'o país por os nacionalismos albaneses.

L'idioma oficial d'o país ye l'albanés, charrau per a gran mayoría d'a población d'o país. A suya forma estándard charrada y escrita se revisó y fusionó a partir d'os dos dialectos prencipals, lo Guego y lo Tosko, encara que se basa notablement mas en o dialecto Tosko. Lo río Shkumbin ye a linea divisoria aproximada entre os dos dialectos. Tamién se charra un dialecto d'o griego que conserva caracteristicas agora perdidas en o griego moderno estándard en arias habitadas per a minoría griega. Atros idiomas charraus per minorías etnicas en Albania incluyen l'arrumano, o serbio, o macedonyo, o bosnio, o bulgaro, o gorani y o romaní.

O documento mas antigo d'a literatura albanesa dica agora conoixito ye d'o 8 de noviembre de 1462. Ye una formula de baptismo creyata por o bispe de Durrazo, Pal Engjëlli. Existe amás un diccionario alemán-albanés que fue escrito por Arnold von Harf en 1497, y o libro impreso mas viello, o Meshari, escrito en o anyo 1555 por o clerigo catolico Gjon Buzuku.

Bels escritors albaneses son:

• Pjetër Budi.
• Frang Bardhi.
• Pjetër Bogdani.
• Lekë Matrënga.
• Jul Variboba.

O sieglo XIX, o sieglo d'os movimientos nacionals en os Balcans, se troboron os albaneses sin una tradición de unidat desembolicata lo largo d'o país. Teneban una luenga y una cultura común pero bi heba una gran mentalidat rechionalista y individualista dominata por a supremacía d'os clans y sin un desarrollo d'una consciencia nacional y sin un esprito d'espontania rebelión.

N'ista historica situación cultural naixió a organización ideyolochica, militar y literaria clamata Rilindja Kombëtae (Renaiximiento Nacional). Estió inspirata por as ideyas d'o Romanticismo Nacional y alumbramiento, cualos estioron cultivatos entre os circlos intelectuals albaneses, a mayoría emigratos en bels asentamientos en Italia y os mas recients en Estambul, Bucarest, Sofía y O Caire.

A musica siempre ha estato un meyo d'expresión nacional ta os albaneses. A musica folclorica estió, en parti, aduyata por o gubierno socialista, que promoveba un festival musical cada cinco anyos en Gjirokastër en o cualo os musicos debeban espresar o suyo refirme a os liders d'o partiu. Dimpués d'o socialismo, a Radiotelevisión albanesa creyó en 1995 un festival en Berat que aduyó a continar con as tradicions musicals.

Os mitos albaneses son dividitos en dos grupos: leyendas de metamorfosis y leyendas historicas: Belunas d'as mas conoixitas son:

• A leyenda d'o Castiello de Rozafa.
• Gjergj Elez Alia.
• O conte de l'aliga, an se charra de l'orichen d'o nombre d'Albania y d'os suyos habitants.

A cocina albanesa ye un eixemplo d'a dieta mediterrania basada en a importancia de l'aceite d'oliva, as fruitas, as verduras y lo pescau.

A cocina albanesa se puede trestallar en tres cocinas rechionals prencipals. A cocina d'a rechión norte tien un orichen rural, costero y serrano. Carnes, peixes y verduras son centrals en a cocina d'a rechión norte. A chent allí fa servir muitos tipos d'ingredients, que per un regular creixen en a rechión, como trunfas, zafanorias, panizo, fresols, cols, pero tamién ciresas, nueces y almendras. L'allo y lo bruno tamién son components importants d'a cocina local y s'adhiben a cuasi toz os platos.

A gastronomía d'a rechión central tien una triple vesant rural, serrana y costera. A rechión central ye la mas plana y rica en vechetación y biodiversidat asinas como en especialidaz culinarias. Tien caracteristicas mediterranias per a suya proximidat a la mar, rica en peix. Os platos aquí incluyen cuantas especialidaz de carne y postres de tot tipo.

En o sud, a cocina se compone de dos components: os productos rurals d'o campo, incluyius os lactios, os citricos y l'aceite d'oliva, y os productos d'a costa, ye decir, os mariscos. Ixas rechions son particularment propicias pa a cría d'animals, ya que os tasquizals y os recursos alimenticios son abundants.

Amás de l'allo, se puede decir que as cebollas son l'ingredient mas emplegau en o país.^[4] Albania ocupa o cuatreno puesto en o mundo en termins de consumo de cebolla per capita.^[5]

• Lista de ciudaz d'Albania por población.

Estaus d'Europa

Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano

Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard

1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito