Staatsgreep

'n Staatsgreep (Frans: coup d'état, [ku.de.ta], luister (hulp·inligting)) is 'n snelle politieke handeling waarby 'n persoon of groep persone op 'n nie-reëlmatige wyse mag oor 'n land verkry.^[1] Staatsgrepe is meestal gewelddadig, maar kan ook sonder enige geweld plaasvind.

'n Staatsgreep is suksesvol wanneer die vergryper vir minstens sewe dae beheer van 'n land oorgeneem het.^[1]

Staatsgrepe word deur 'n relatief klein aantal mense uitgevoer. As groot getalle mense betrokke is, word dit as 'n rewolusie beskou. Selfs 'n enkele persoon kan 'n staatsgreep uitvoer as hy of sy, as voorbeeld, beheer oor 'n land se weermag verkry.

Staatsgrepe kan ook deur ander lande uitgevoer word, soos die Irannese staatsgreep van 1953, waar die land se eerste minister deur die Amerikaanse Central Intelligence Agency en die Britse MI6 ontsetel is.

'n Bekende staatsgreep was die biersaal-staatsgreep van 8/9 November 1923 in München, waar Adolf Hitler probeer het om die regering van die deelstaat Beiere in Duitsland oor te neem. Die staatsgreep het egter misluk en Hitler is gevonnis tot vyf jaar gevangenisstraf, maar weens goeie gedrag ses maande later vrygestel. Tydens hierdie vestingstraf het Adolf Hitler sy bekende Mein Kampf geskryf.

Die frase coup d'État (Franse uitspraak: ​[ku deta]) is Frans en beteken letterlik 'n "slag van die staat" of "aanslag teen die staat". In Frans beteken die woord "État", dat 'n soewereine politieke entiteit gekapitaliseer is.^[2]

Hoewel die coup d'état se oorsprong al uit die politiek van die antieke tye kom, is die frase wat die daad beskryf eers redelik onlangs gebruik;^[3] die Oxford English Dictionary noem dit 'n Franse uitdrukking en die frase het nooit in enige Engelse teks, voor die 19de eeu voorgekom nie, behalwe wanneer dit in 'n vertaling van 'n Franse bron gebruik is, aangesien daar nie 'n eenvoudige frase in Engels is om die gekontekstualiseerde idee van 'n "uitklophou teen die bestaande administrasie binne 'n staat" te beskryf nie.

In die era voor die Franse Rewolusie is die frase gebruik om die reeks moorde van Napoleon Bonaparte se gehate geheime polisie, die Gens d'Armes d'Elite, te beskryf.

Clayton Thyne en Jonathan Powell se datastel van staatsgrepe, beskryf staatsgrepe, of pogings tot staatsgrepe as, "onwettige en overte pogings deur die militariste of ander elitiste binne die staatsdiens om 'n regerende gesag omver te werp."^[1] Hulle kom tot hierdie slotsom deur die algemene definisies in die bestaande literatuur saam te vat en die onduideikhede, wat in baie van die definisies bestaan, uit te skakel.^[1]

In 'n losser verwysing, soos by 'n intelligensie-staatsgreep of raadsaal-staatsgreep, word die term eenvoudig gebruik om te verwys na 'n geval waar 'n onverwagse oorwinning teenoor 'n opponent verkry word.

Sedert die onsuksesvolle coup d'état in 1920 (die Kapp Putsch), het die Switsers-Duitse woord Putsch (uitspraak: [pʊtʃ], die benaming vir die Züriputsch van 6 September 1839, in Zürich gekry), dit beskryf ook die polities-militêre optredes van die onsuksesvolle poging van 'n reaksionêre minderheidsgroep.^[4][5][6] Ander onlangse en noemenswaardige onsuksesvolle pogings van sulke reaksionêre minderheidsgroepe, waarna dikwels as Putsches verwys word, was die 1923 Biersaal Putsch en Küstrin Putsch, 1961 se Algerynse Putsch en die 1991 Augustus Putsch. Putsch is dikwels deur Adolf Hitler en sy Nazi ondersteuners as disinformasie gebruik met die verskoning dat hy 'n reaksionêre staatsgreep tydens die "nag van die lang messe" moes onderdruk. Die Duitsers gebruik steeds die uitdrukking, Röhm-Putsch wanneer daar na dié moorde verwys word, 'n term wat die Nazi-regering daarvoor gegee het, hoewel die waarheid nooit bewys is dat die moorde geregverdig was om 'n beweerde staatsgreep te verhoed nie. Duitse skrywers gebruik dikwels aanhalingstekens of verwys na die sogenannter Röhm-Putsch ("sogenaamde Röhm Putsch") om dit te benadruk.^[7]

Volgens Clayton Thyne en Jonathan Powell se coup-datastel, was daar vanaf 1950 tot 2010 457 staatsgreep-pogings, waarvan 227 (49.7%) suksesvol, en 230 (50.3%) onsuksesvol was.^[1] Hulle vind dat staatsgrepe "die algemeenste in Afrika en die Amerikas (36.5% en 31.9% respektiewelik) voorkom. Asië en die Midde-Ooste het 13.% en 15.8% (respektiewelik) van die totale aantal staatsgrepe in die wêreld beleef. Europa het by verre die minste staatsgrepe gehad met 'n statistiek van 2.6%."^[1] Die meeste staatsgrepe was in die middel-1960's, maar daar was ook 'n groot aantal staatsgreep-pogings in die middel-1970's en die vroeë 1990's.^[1] Suksesvolle staatsgrepe het deur die jare minder geword.^[1] Staatsgrepe in die tyd na die Koue Oorlog was merendeels om demokratiese stelsels te vestig.^[8][9] Staatsgrepe tydens burgeroorloë het sulke konflikte kortgeknip.^[10] Navorsing dui aan dat protesoptredes staatsgrepe aanhits aangesien dit die elitiste binne die staatsmasjinerie help om die staatgreep van binne af te koördineer.^[11]

Volgens navorsing in 2016 kan staatsgrepe in in vier moontlike kategorieë geplaas word:^[9]

• Mislukte staatsgreep.
• Geen regeringsverandering. Soos wanneer daar van 'n leier ontslae geraak word sonder dat die groep aan bewind verander, of die beleidsrigting aangepas word.
• Die bestaande diktatuur eenvoudig net deur 'n ander een vervang word.
• Die omver werp van 'n diktator om plek te maak vir demokratisering.

Hierdie 2016 navorsing het gevind dat sowat die helfte van alle staatsgrepe- beide gedurende en ook na die Koue Oorlog- het outokratiese leiers aan die bewind gestel.^[9] Nuwe diktature wat met staatsgrepe bewerkstellig is, het erger onderdrukking tot gevolg gehad as wat dit voor sulke staatsgrepe was.^[9] Een derde van die staatsgrepe gedurende die Koue Oorlog en 10% na die Koue Oorlog het 'n skommeling in die regerings se leierskappe veroorsaak.^[9] Demokrasieë is met 12% van die staatsgrepe gedurende die Koue Oorlog gevestig en so ook met 40% van die gevalle na die Koue Oorlog.^[9]

Die politieke wetenskaplike, Samuel Huntington identifiseer in 1968 drie tipes van staatsgrepe, wat ooreenstem met die rolle wat die militêre speel in drie verskillende soorte van pretoriaanse samelewings.^[12] Netsoos die samelewing verander, so verander die rol van die militêre. In die wêreld van die oligargie, is die soldaat 'n radikaal; in die middelklas is hy 'n deelenemer sowel as 'n arbiter; wanneer die "massa samelewing op die horison verskyn, word hy die konserwatiewe bewaker van die bestaande orde".

In deurbraak-staatsgrepe speel die soldaat die rol van "hervormer" deur die samelewing van "oligargiese na radikale pretorianisme" laat beweeg. "In die oligargiese pretorianisme is die grondeienaars die dominante sosiale magte, die kerkleiers, en die draers van die swaard". In die radikale samelewing, is die middelklas ewe belangrik in die sosiale en politieke klas. Die skuif na die "radikale" samelewing is 'n stadige evolusie, of 'n "deurbraak" na die middelklas se deelname wat deur die burgerlike intellektueles gelei word. 'n Deurbraak na radikale pretorianisme (waarby die militêre 'n belangrike rol onder die regerende middelklas speel) kan plaasvind wanneer die middelklas offisiere die burgerlike intellektueles, wat die deurbraak lei, verdryf, of die militêre die mag regstreeks van die monargie of oligarge in 'n militêre staatsgreep omskep.

Veto coup d'états gebeur wanneer die volk se massa betrokkenheid en sosiale mobilisasie om hulself te regeer, deur die weermag geveto word. "Militêre ingryping van hierdie 'veto' weerspieël dus regstreeks die groeiende deelname van die laer-klas in die politiek". In "veto coups" speel die soldaat die rol as "bewaker van die bestaande orde". In sulke gevalle konfronteer die weermag, en onderdruk sulke grootskaalse, breëbasis burgerlike weerstand.

'n 2003 verslag het die volgende faktore genoem wat staatsgrepe kweek: offisiere se persoonlike griewe, organisatoriese militêre griewe, militêre gewildheid, militêre samehorigheid, ekonomiese agteruitgang, huishoudelike politieke krisis, die besmetting deur ander streeks-staatsgrepe, eksterne bedreiging, deelname aan oorlog, koloniale geskiedenis, offisiere se politieke kultuur, die legitimiteit van die bewind, die sterkte van die burgerlike samelewing en vorige staatsgrepe.^[13] 'n Verdere publikasie het in 2016 nog redes bygevoeg soos: etniese faksievorming, die steun van ander regerings, onervare leier, stadige groei, skokkende prysstygings van verbruikersgoedere en armoede.^[14]

Die kumulatiewe aantal staatsgrepe is 'n sterk aanduiding vir toekomstige coups.^[13][15][16] Baster-regerings is meer vatbaar vir staatsgrepe as baie outoritêre state of demokratiese regerings.^[17] 'n 2015 navorsing het gevind terrorisme baie sterk vereenselwig kan word met herskommelde staatsgrepe.^[18]

In die geval van die sogenaamde "staatsgreep-bestendigheid" skep regerings strukture wat dit onmoontlik maak vir enige klein groepies om die bewind omver te werp. Hierdie staatsgreep-bestendigheid sluit in die strategiese plasing van families, etniese en geloofsgroepe in die weermag. "Die skep van 'n gewapende mag wat parallel opereer van die gewone weermag; en die skep van veelvuldige interne sekuriteitsagentskappe met jurisdiksies wat mekaar oorvleuel om mekaar die heeltyd te monitor.^[19][20] Staatsgreep-bestendigheid verminder egter die doeltreffenheid van die weermag.^[21]

Die internasionale gemeenskap neig om negatief op staatsgrepe te reageer deur hulp te verminder en sanksies toe te pas. Staatsgrepe is, volgens 'n studie in 2015, die sterkste rede vir die instelling van internasionale sanksies. 'n Derde verslag het in 2015 bevind dat die Westerse state die hewigste teen staatsgrepe reageer oor die gevare wat dit vir die demokrasie en vir menseregte misbruike, inhou.^[22][23]

Titel	Naam	Bewind oorgeneem	By wie oorgeneem	Land	Coup d'état
Sultan	Qaboos bin Said al Said[24]1	1970-07-23 - 23 Julie1970	Said bin Taimur	Oman	1970 Omani coup d'état
President	Teodoro Obiang Nguema Mbasogo	1979-08-03 - 3 Augustus 1979	Francisco Macías Nguema	Ekwatoriaal-Guinee	1979 Equatoguinean coup d'état
President	Yoweri Museveni	1986-01-29 - 29 Januarie 1986	Tito Okello	Uganda	Ugandan Bush War
President	Omar al-Bashir	1989-06-30 - 30 Junie 1989	Sadiq al-Mahdi	Soedan	1989 Sudanese coup d'état
President	Idriss Déby	1990-12-02 - 2 Desember 1990	Hissène Habré	Tsjad	1990 Chadian revolution
President	Isaias Afwerki	1991-04-27 - 27 April 19912	Mengistu Haile Mariam	Eritrea	Eritrean War for Independence
President	Yahya Jammeh[25]3	1994-07-22 - 22 Julie 1994	Dawda Jawara	Gambië	1994 Gambian coup d'état
Prime Minister	Hun Sen	1997-08-01 - Augustus 1997	Norodom Ranariddh	Kambodja	1997 Cambodian coup d'état
President	Denis Sassou Nguesso	1997-10-25 - 25 Oktober 1997	Pascal Lissouba	Kongo	Republic of the Congo Civil War
Prime Minister	Frank Bainimarama	2006-12-05 - 5 Desember 2006	Laisenia Qarase	Fidji	2006 Fijian coup d'état
President	Mohamed Ould Abdel Aziz4	2008-08-06 - 6 Augustus 2008	Sidi Ould Cheikh Abdallahi	Mauritanië	2008 Mauritanian coup d'état
Prime Minister	Prayuth Chan-ocha	2014-05-22 - 22 Mei 2014	Niwatthamrong Boonsongpaisan5	Thailand	2014 Thai coup d'état
President van die Revolsionêre Komitee	Mohammed Ali al-Houthi	2015-02-06 - 6 Februarie 2015	Abd Rabbuh Mansur Hadi6	Jemen	2014–15 Yemeni coup d'état

• Krygswet
• Militêre diktatuur
• Staatsgrepe in Afrika
• Staatsgreep-gordel

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Staatsgreep.
• Jonathan M Powell & Clayton L Thyne's 'Global instances of coups from 1950 to 2010: A new dataset' in the Journal of Peace Research.