Jan Hofmeyr

Ds. Jan Hendrik Hofmeyr (Calvinia, 17 Maart 1856 – Kaapstad, 22 Maart 1924) was ’n predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk wat net vyf jaar in die bediening gestaan het in die NG gemeente Uitenhage. Hy is in 1887 geskors nadat hy bedank het weens onsedelike gedrag.

Hofmeyr was die tweede oudste seun van prof. N.J. Hofmeyr, een van die eerste twee hoogleraars aan die Kweekskool op Stellenbosch. Sy oudste broer, ds. Adriaan Hofmeyr, is in 1899 ook as predikant geskors, maar is in 1928 in die amp herstel, maar sy broer Nico het ná 'n dienstyd van vyf en 'n half haar as leraar van die NG gemeente Warrenton bedank en toe skrywer en skoolinspekteur geword.

Jan Hofmeyr is in die NG pastorie op Calvinia in die Noordwes-Kaap gebore waar sy vader predikant was. Hy was een van 13 kinders. Die jong ds. N.J. Hofmeyr was ’n seun van die vermoënde en goedhartige Jan Hendrik Hofmeyr (1798–1862) en Hester Sophia Joubert van Welgemeend, die Kaapstadse Hofmeyr-woning wat in 1944 in die besit van die Hoërskool Jan van Riebeeck gekom het. N.J. Hofmeyr was 'n neef van Onze Jan Hofmeyr. Jan Hendrik sr. se vader, Stephanus Johannes Hofmeyr (1760–1826), was die tweede seun van die Hofmeyrs se stamvader, Johann Heinrich Hofmeyr (1721–1805). Een van N.J. Hofmeyr se broers was ds. Servaas Hofmeyr. Hy trou op sy 25ste verjaardag met Maria Magdalena Louw (1834–1918). Hy het in 1859, toe Jan drie jaar oud was, ’n beroep aanvaar om, saam met ds. John Murray, een van die eerste twee hoogleraars aan die Teologiese Kweekskool op Stellenbosch te word.

Jan Hofmeyr se moeder, Maria Magdalena Louw (1834–1918), was ’n kleindogter van Johannes Wynand Louw (1786–1854), en die oudste van sewe susters wat almal met ’n predikant getroud was. Hulle was: 1. Maria (Miemie); 2. Louisa Adriana (Wiesie) getroud met ds. Arend Hermanus Hofmeyr van Hanover; 3. Margaretha Johanna (Maggie) met ds. Johannes Rudolph Albertyn; 4. Catharina Johanna (Kitty) met ds. George Murray; 5. Johanna Hendrina met prof. C.F.J. Muller; 6. Charlotte met ds. J.C. Truter; 7. Susanna Maria met ds. P.G.J. Meiring. Jan Hofmeyr se grootouers aan moederskant was Adriaan Jacobus Louw van Babylons Toren, Paarl, en Charlotte Louise Herold, ’n dogter van ds. T.J. Herold (1788–1857). Sy oom Adriaan Jacobus Louw (1859–1935) het ’n leidende rol in die Transvaalse NG Kerk gespeel van 1894 en veral van 1916 tot 1924 toe hy Transvaalse moderator was. Hy was 38 jaar predikant van die NG gemeente Heidelberg, Transvaal. ’n Tante van Jan, Susanna Maria Louw (1813–1887), was getroud met die Kaapse bankier Arend Hofmeyr (1802–1887), en hulle was die ouers van ds. J.H. Hofmeyr (1835–1908), 31 jaar predikant van die NG gemeente Somerset-Oos. Hierdie Jan Hendrik Hofmeyr se vrou, Isabella, was ’n suster van prof. John Murray.

Omdat Jan drie jaar oud was toe die gesin Stellenbosch toe verhuis, geniet hy sy eintlike jeugjare en opvoeding in die Eikestad. Hier studeer hy eers aan die Victoria-kollege en later aan die Kweekskool waar hy as student uitgeblink het; hy behaal die M.A.-graad in 'n tyd toe dit nog weinig in hierdie land beskore was. Toegelaat tot die bediening aan die einde van 1881, was Uitenhage sy eerste (en enigste) gemeente.

Dit was moeilike jare vir die gemeente Uitenhage. Ruim 17 maande sou die gemeente herderloos wees ná die vertrek van ds. A.I. Steytler voor ds. J.H. Hofmeyr die beroep hierheen sou aanneem. Ná aanvanklike oplewing onder die jong en talentvolle ds. Hofmeyr, volg tye van knaende droogte en drukkende kerkskuld, en toe die skokkende wyse waarop ds. Hofmeyr se bediening hier beëindig is.

Voor hy die beroep aanvaar het, het die een beroep ná die ander misluk, ondanks die aangebode salaris van £600, destyds heel aanloklik. Met die uitbring van die sesde beroep einde September 1881, besluit die kerkraad om prop. J.H. Hofmeyr van Stellenbosch uit te nooi om “de diensten alhier te komen verrigten voor den tyd van 3 maanden" teen 'n salaris van £100 per kwartaal, “met reiskosten hierheen". Intussen gaan die gemeente sigbaar agteruit. In die godsdiensverslag van 1881 hef die konsulent, ds. J. H. Hofmeyr van Somerset-Oos, 'n “klaagtoon" aan: Die opkomste neem onrusbarend af. Boonop het baie Engelssprekendes wat die afgelope jare hul kerklike voorregte in hierdie gemeente geniet het, onlangs besluit om 'n afsonderlike (Engelse) gemeente te stig, met 'n eie leraar in die persoon van die hoofonderwyser van die plaaslike seunskool, iemand wat juis indertyd in hierdie onderwyspos aangestel is op voorwaarde dat hy Sondae met die Engelse dienste sou help.

Die gemeente was dus sy “hulpprediker" kwyt, en alle versoeke van die kerkraad om minstens vir die duur van die vakature nog met die Engelse dienste te help, het op dowe ore geval. Die kerkraad was vanselfsprekend baie teleurgesteld en ontevrede met die optrede van hierdie broeder. Die gemeente maak 'n moeilike tyd deur. Danksy die onvermoeide ywer van die konsulent, ds. Hofmeyr, kon die gemeente darem gedurende die eerste nege maande van die vakature 10 keer op 'n Sondag besoek ontvang van die konsulent of 'n ander besoekende predikant. Op 26 Desember 1881 het die kerkraad byeengekom om sy agtste beroep uit te bring. Intussen het prop. J.H. Hofmeyr, wat die afgelope maand hier waargeneem het, die hart van oud en jonk so verower dat die keuse vanselfsprekend op hom geval het. Dit was die eerste keer in die geskiedenis van die gemeente dat die salaris in sy geheel uit die kerkkas aangebied sou word, sonder 'n duit uit die staatskas. (In gevolge die “Vrywillige Beginsel"-wet moes alle leraars wat ná 1875 in diens tree volledig deur die gemeente self besoldig word.)

Groot was die gemeente se vreugde toe prop. Hofmeyr hom die beroep laat welgeval. Maar hierdie vreugde is enigermate gedemp deur die voorwaarde waarop hy dit aangeneem het, naamlik dat die kerkraad hom sou toelaat om “voor den tyd van 9 maanden, nl. van July aanstaande (1882) tot April 1883 ene reis naar Europa en elders te doen, zullende hy ten genoege der gemeente voor de vervulling zyner diensten zorgen". Maar die broeders was so dankbaar vir die vooruitsig om weer 'n predikant van hul eie te hê dat hul hiertoe eenparig ingewillig het.

Op 1 April 1882 is prop. Hofmeyr met handoplegging bevestig as herder en leraar van Uitenhage, by welke geleentheid sy vader, prof. N. J. Hofmeyr, die rede uitgespreek het. Kort daarna het hy op reis na Europa vertrek. Intussen is die dienste van prop. S.P. Helm as plaasvervanger verkry, wat reeds op 24 Desember 1882 as hulpprediker deur ds. P. A. Groenewald van Humansdorp georden is, by geleentheid van die Desember-nagmaal (toe nog gebruiklik om nagmaal op Kersdag te vier). Weens die heersende “maar nu gelukkig afgenomen" droogte en die “zeer gevreesde pokken" , was die opkoms uit die buitewyjke baie teleurstellend. Ds. Hofmeyr van Somerset-Oos, wat die gemeente so getrou bygestaan het, is intussen as konsulent vervang deur ds. Groenewald van Humansdorp. Maar hy kon baie selde hierheen kom. Gevolglik moes ds. Helm maar meestal in die kerkraadsvergaderings voorsit.

Die lang afwesigheid van sy leraar was reeds baie ongerieflik vir die gemeente. Maar om sake te vererger vra ds. Hofmeyr toe nog boonop verlenging van verlof, tot einde Junie 1883 “zullende hy syn werk als leeraar dezer gemeente op den eersten Julie hervatten". Hierdie keer willig die kerkraad in, maar met hierdie voorbehoud: mits ds. Helm gedurende Mei en Junie hier aanbly as plaasvervanger. Ds. Helm, wat gelukkig toegestem het, is daarna as hulpprediker na Oudtshoorn, waar hy op 7 Julie bevestig is. In latere jare (1887–1898) arbei hy onder meer met seën in belang van die Soutpansbergsending. Einde Junie 1883 was ds. Hofmeyr terug uit die buiteland ná 'n afwesigheid van ruim 14 maande. Op 2 Julie 1883 neem by die voorsitterstoel in op die kerkraadsvergadering, en kon die broeders 'n sug van verligting slaak.

Onder hierdie knap jong dominee, toe maar 26 jaar oud, het die verwaarloosde gemeente spoedig tot verhaal gekom. Groot en geseënde Nagmaalnaweke, geslaagde kerkbasaars, spesiale boodskappe deur besoekende leraars ensovoorts was nou weer aan die orde van die dag. So 'n “rooiletter"-naweek was die April-nagmaal van 1884. Die droogte wat so lank en swaar gedruk het, is gelukkig kort tevore gebreek sodat die opkoms uit die buitewyke “taamlik” was. Die jaarlikse kerkbasaar daardie Saterdag het £210 ingebring, wat ’n groot bedrag was gegewe die droogte. Met die Oktober-nagmaal (gewoonlik dié nagmaal van die jaar) van daardie jaar (1884) was die opkoms groter “dan men zich in jaren herinneren kan". Die kerk was dan ook by al die dienste “wel gevuld". Vrydag was die jaarlikse sustersbasaar, terwyl Saterdag 37 persone tot lidmate bevestig is, onder wie “een bejaarde zuster van 60 jaren". Die voorafgaande drie weke lange katkisasie het ds. Hofmeyr se stem so ooreis dat hy beswaarlik deur al die dienste kon kom. Die kerkraad het daarom besluit om die aanneming en voorstelling in die vervolg nie meer met 'n Nagmaalsgeleentheid te hê nie, maar “halverswege tusschen de nagmaalstyden", dit wil sê die eerste weke van Februarie en Augustus.

Nog ’n teken van die tyd was 'n voorstel in die kerkraadsvergadering van Januarie 1885 om die Nagmaal nie meer op Kersdag te vier nie, 'n voorstel wat egter verwerp is. Dié jare lange gebruik sou dus nog voortgesit word.

Teen die middel van Desember 1884 besoek ds. Andrew Murray die gemeente met spesiale dienste. Bygestaan deur ds. S.P. Helm van Britstown (vorige hulpleraar van die gemeente), volg 'n reeks dienste wat, ondanks die heersende droogte en die feit dat dit “deels in het Hollands, deels in het Engelsch" gehou moes word, baie goed bygewoon en besonder geseënd was. As vrug hiervan is daar toe, veral op die dorp, kringe “tot gezamentlyk gebed en onderzoeking van Gods Woord" gestig, afsonderlik vir “vaders, moeders, jongedochters en jongelingen". Geruime tyd was hierdie gebedskringe 'n middelpunt van geestelike seën en krag.

Ook ander leraars besoek die gemeente in hierdie tyd. So bv. het ds. J. D. Kestell sy reis na Natal vroeg in 1886 onderbreek en twee preekbeurte hier waargeneem. Met die Kers-nagmaal van 1885 neem di. A.J.L. Hofmeyr (die plaaslike leraar se oudste broer, toe van die gemeente Prins Albert) en W.P. Rousseau (Albanie) weer die dienste waar. Toe dit bekend word dat prof. N.J. Hofmeyr, ds. Jan Hofmeyr se vader, die gemeente met die April-nagmaal van 1886 sou besoek, het die gemeente in besonder groot getalle opgekom. Die waardige ou kerkman het al die dienste, onder meer ook een vir die kinders, gehou. Dit was volgens oorlewing waarlik 'n geseënde naweek.

Geldelik trek die gemeente weer noustrop. Weens slegte tye is huurders van kerkgrond traag om hul huur te betaal. In Mei 1885 is bankgelde (vir sitplekke in die kerk) weliswaar verhoog, maar dit was 'n eindelose gesukkel om dit in te vorder. Buitengewone doop is opgestoot tot 15s. Deurdat die gemeente nou vir die hele salaris van die predikant verantwoordelik was, kon die gewone inkomste nie die lopende uitgawes dek nie. Boonop was daar nog 'n taamlike groot kerkskuld. Toe die kollektelyste wat vir skulddelging van tyd tot tyd rondgeneem is, nie die verwagte resultate lewer nie, het die kerkraad einde 1884 besluit om £2 500 teen 5% by Springfield Woolwashing Company van Port Elizabeth te leen, ten einde die skuld van die kerk by verskillende persone te vereffen. Vroeg in 1885 word vir die eerste maal oorgegaan tot die druk van die finansiële jaarverslag, wat toe gewoonlik met 'n Nagmaalsgeleentheid in 'n gemeentevergadering ter tafel gelê is.

. In die godsdiens-verslae van 1884 en 1885 word verwys na die knellende droogte wat in die vroeë 1880’s hierdie dele geteister het. Ds. Hofmeyr kla dat die gemeente “in zwaren druk" verkeer. “Eenige jaren achtereen hebben wy de droogte gevoeld, doch nooit heeft die zoo zwaar als dit jaar (1884-'85) op ons gedrukt. Alles op het dorp, zoowel als in het district, is achteruit gegaan. Velen hebben groote schade geleden, en velen moesten klagen dat zy niets te verdienen krygen.” Gelukkig het milde reëns aan die begin van die winter van 1885 geval.

Weer is gepoog om pleks van die jaarlikse basaar met die April-nagmaal “inteekeningslysten" deur die gemeente te neem, en van lidmate minstens tien sjielings in die jaar per persoon vir die kerkkas te vra. Maar dit het nie die gewenste resultate gelewer nie, en andermaal moes die jaarlikse basaar gehou word. “Wy gaan nog onder eene zware schuld gebukt en moeten in deze zware tyden alles mogelyk aanwenden om Gods huis in stand te houden,” aldus 'n beriggewer aan die begin van 1886. Gelukkig het goeie reëns die vorige jaar besonder groot oeste tot gevolg gehad. Die vooruitsigte vir die aanstaande basaar in April was dus redelik goed, al was geld indertyd skaars en die pryse van landbouprodukte laag.

Ds. Hofmeyr het dan ook die gemeente opgewek om 'n besondere dankoffer aan die Heer te gee. Die reaksie van die gemeente met die groot produkte-basaar die Saterdagmôre met die April-nagmaal van 1886 was dan ook bemoedigend. Die Kerkbode-korrespondent van die gemeente het soos volg hieroor berig: “Hoewel de drukking des tyds hier zowel als elders, bitter gevoeld wordt, heeft de Heer ons tog een gezegende jaargetyde gegeven. Het vee is in een goede conditie en de oogst is ruim uitgevallen. Met dankbare harten hebben ryk en arm van het hunne gegeven en een groote hoeveelheid vee en producten werd aangebracht. .. Wy kregen goede pryzen voor alles, tot op het laatste dozyn appels dat er was overgebleven. Wy maakten over de £250 na aftrek van alle kosten.” Dis duidelik dat die gees van samewerking in die gemeente vaardig was. Met so 'n knap en energieke jong dominee aan die spits, het 'n rooskleurige toekoms die gemeente toegelag.

Op Kersdag 1887 het ds. Hofmeyr soos gewoonlik nog voorgesit in sy kerkraadsvergadering. Maar vier weke daarna kom soos 'n donderslag uit 'n onbewolkte hemel, die pynlike skok wat die gemeente tot in sy fondamente geskud het. Op Sondag 23 Januarie 1887 het ds. Hofmeyr van die kansel aan 'n verslae gemeente bekendgemaak dat hy geen vrymoedigheid het om die kansel verder te bestyg nie en dus besluit het om sy bediening neer te lê. Die rede vir hierdie buitengewone stap het hy reeds 'n paar dae tevore vertroulik aan ouderling J.G. van Vuuren en rustende ouderling C.M. Saayman meegedeel.

Sonder om demissie aan te vra het ds. Hofmeyr kort daarna uit die gemeente vertrek. Nadat hy 'n ruk in Kimberley vertoef het, is hy oplaas na Barberton, waar hy as sekretaris in diens van een van die goudmynmaatskappye getree het. Deur 'n ongelukkige sameloop van omstandighede is die tugsaak teen ds. Hofmeyr etlike maande vertraag, tot groot ongerief van die gemeente wat intussen (omdat die gebruiklike demissie nie gegee is nie) nie kon beroep nie. Ds. Hofmeyr was verkeerdelik onder die indruk dat die herindeling van ringe soos deur die jongste sinode neergelê, Uitenhage in die ressort van die Ring van Graaff-Reinet geplaas het. Hy het daarom sy saak by die voorsitter van daardie ring aanhangig gemaak.

Op laas het die stukke toe langs 'n ompad by die regte persoon, die voorsitter van die Ring van Albanie, uitgekom. Hy het dit in die hande van sy ringskommissie gestel, wat op 16 Junie 1887 op Uitenhage vergader het en ds. Hofmeyr (in sy afwesigheid) voorlopig geskors het. Op 15 Augustus het die Ring van Albanie in 'n buitengewone vergadering op Uitenhage agter geslote deure (die kerkraadslede van die gemeente is wel toegelaat) byeengekom. Onder die stukke wat ter tafel gelê is, was ook 'n skrywe van ds. Hofmeyr waarin hy te kenne gee dat hy finaal die bediening neerlê en voornemens is om hom aan die onderwys te wy. Uit die voorgelegde stukke, asook die ootmoedige bekentenis per brief van die beklaagde, kon die Vergadering nie anders nie as om hom skuldig te bevind aan 'n ernstige sedelike vergryp, “en besluit Art. 287 (1) (d) der Kerkwetten, met verlies van tractement op genoemden ds. J. H. Hofmeyr toe te passen, en verklaart hem voor een onbepaalden tyd in zyn dienst geschorst".

Terselfdertyd het die Vergadering die deur vir die gemeente oopgemaak deur te verklaar dat die gemeente Uitenhage “van heden af vacant (is) en geregtigd volgens wet eenen anderen Herder en Leeraar te beroepen". Dat hierdie pynlike gebeure groot “verwarring en achteruitgang" in die gemeente tot gevolg gehad het, is maar alte duidelik uit die godsdiensverslag van 1887. Op sy eie versoek is die sensuur op ds. Hofmeyr as lidmaat in 1889 opgehef, maar hy het nooit weer tot die bediening teruggekeer nie.

Met die stigting van Ons Land in Januarie 1892 is Jan Hofmeyr tot redakteur daarvan benoem. Hierdie pos het hy enige jare met bekwaamheid beklee. Daarna is hy as omgangsinspekteur van skole in Kaapland aangestel. In hierdie hoedanigheid was hy veral in die westelike en noordwestelike distrikte werksaam, waar hy deur sy “takt, bescheidenheid en yver" baie gedoen het vir die onderwys. Met die bereiking van die ouderdomsgrens het hy met pensioen afgetree en andermaal tot die redaksie van Ons Land toegetree. Hy is op 22 Maart 1924 aan sy woning in Kaapstad oorlede ná 'n ernstige operasie. Sy eggenote, Esther Catherina Anna (née Smuts), 'n dogter van wyle dr. Smuts van Stellenbosch, het hom oorleef. Hy het drie kinders gehad, 'n seun, Nicolaas Jacobus, en twee dogters, Maria (getroud met ene Collins) en Esther Johanna (getroud met ene Hudson-Spencer).

Met sy heengaan het 'n tydgenoot hierdie mooi getuienis van hom gegee: “De ontslapene was bescheiden, zacht geaard en van edele inborst, en diende op ootmoedige en kinderlyke wyze zyn Hemelsche Vader en Zaligmaker.”

• (af) Beyers, C.J. 1977. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.
• (nl) Dreyer, eerw. A. 1907. Historisch Album van de Nederduitsche Gereformeerde Kerk in Zuid Afrika. Kaapstad: Cape Times Beperkt.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller). 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• (af) Smit, ds. A.P. 1956. Ons mooi erfenis: Hanover 1856–1956. Hanover: N.G. Kerkraad.
• (af) (en) Hofmeyr, W. Lou(w); Hofmeyr, Nico J.; Hofmeyr, S.M.; Hofmeyr, George S.; Hofmeyr, Johannes W. (samestellers). 1987. Die Hofmeyrs: 'n Familiegeskiedenis. Lynnwoodrif en Bloemfontein: Die Samestellers.