Grafiese kuns

Onder grafiese kuns (ook grafiek of prentkuns genoem) word verstaan kunswerke wat geskep word deur die toepassing van drukprosesse waaroor die kunstenaar (ontwerper) regstreekse beheer het. Onderskeid word getref tussen 'n oorspronklike en 'n reproduksie-grafiek. Die grafiese kuns is volgens die toegepaste drukprosesse in vier kategorieë onderverdeel: hoogdruk (houtsnee, houtgravure en lino snee), diepdruk (gravure, droënaaldets, akwatint, ensovoorts), vlakdruk (lito) en sifdruk.

Houtsnee is die oudste vorm van grafiese kuns en is aanvanklik gebruik om stowwe te bedruk. In China, waar papier reeds teen die einde van die eerste eeu uitgevind is, word die vroegste afdrukke van houtsnee op papier aangetref (19e eeu). Die oudste Europese prente dateer uit die 14e eeu. Talle groot kunstenaars het hulle toegespits op die vervaardiging van prente. Daarbenewens het bekwame graveurs reeds sedert die 16e eeu skilderye van bekende meesters gereproduseer. Tussen die 16e en die 18e eeu is veral kopergravure vir reproduksiedoeleindes gebruik. In die 1ge eeu het houtgravure en litografie dié rol oorgeneem. Sedert die mens van die begin van die 20e eeu af fotomeganiese prosesse vir reproduksie gebruik, behoort die grafiese tegnieke wat met die hand uitgevoer word, tot die terrein van skeppende kuns.

Groot prentversamelings word in Nederland aangetref, onder meer in die prentgalery van die Rijksmuseum in Amsterdam (alle tegnieke) en in die museum van Boymans-van Beuningen in Rotterdam. Die Stedelike Museum in Amsterdam besit 'n aansienlike versameling van litografieë en sifdrukwerke. Prentversamelings kan ook in België in die Museum Plantin-Moretus, die Stedelike Prentgalery (Antwerpen) en in die Prentgalery in Brussel gesien word.

Daar is min Suid-Afrikaanse skilders wat nie ook teken, ets of lino- en houtsneë maak nie. Nita Spilhaus (1878-1967), een van Suid-Afrika se eerste vroulike kunstenaars, was 'n vaardige etser, terwyl J.H. Pierneef (1886-1957) se houtsneewerke alombekend is. Gregoire Boonzaier (geb. 1909), Walter Battiss (geb. 1906), Alfred Krenz (geb. 1899), Rupert Shephard (geb: 1909), Cecil Skotnes (geb. 1926) en Sydney Kumalo (geb. 1936) het dikwels die grafiese kuns as tegniek gebruik. Fritz Krampe (geb. 1913) het as grafiese kunstenaar bekend gestaan en Maurice van Essche (geb. 1906) word as 'n uitmuntende grafiese kunstenaar beskou. Bettie Cilliers Barnard (geb. 1914) skep ook dikwels grafiese werke.

In die laaste jare word versamelings grafiese werke oor spesiale onderwerpe geskep, en grafiese kunswerke van Suid-Afrikaanse kunstenaars word in museums oral in Suid-Afrika gevind. 

Met houtsnee, die oudste drukproses, word soos volg te werk gegaan: op 'n gladde blok van 'n sagte houtsoort (veral peer- en kersiehout of die hout van 'n vyeboom) wat in die lengte uit 'n boom (lengtehout) gesaag word, word 'n tekening geskets. Die hout rondom die Iyne of vlakke van die tekening word met 'n guts, ('n hol messie) weggesny. Die tekening wat in 'n reliëf uitstaan, word met ink bestryk en dan op papier afgedruk. Van so 'n houtsnee kan 'n groot aantal afdrukke gemaak word, tot 2000 as die Iyne nie al te dun is nie.

Reeds vroeg is kleurhoutsneë in Europa gemaak. Vroeër is die kleur met die hand op die prent aangebring. Teen die einde van die 15e eeu is egter begin om die kleur in te bring deur afsonderlike blokke vir elke kleurparty te sny en dit dan op een blad af te druk. Sedert die begin van die 16e eeu is dié tegniek gebruik om diepte- en skaduwerking te verkry. Dit word die clairobscur- tegniek genoem (Iig/donker-tegniek).

In die loop van die 14e eeu het die houtsnee saam met die verspreiding van papier in Europa ontwikkel. Die vroegste dateerbare prente, veral religieuse prente, speelkaarte en boekillustrasies, kom uit die einde van die 14e eeu. Twee hoofsentra word in hierdie tyd onderskei: Suid-Duitsland en Frankryk, terwyl die houtsneekuns ook in Nederland beoefen is.

In die loop van die 15e eeu het dié tegniek in Europa steeds gewilder geword. Dit is onder meer toegepas in die blokboek, veral in Nederland en Duitsland. 'n Blokboek is 'n vervaardigde boek waarvan elke bladsy in sy geheel uit 'n houtblok gesny is. Van hierdie boeke, die voorlopers van boeke wat met los letters gedruk is, het daar slegs 'n paar van voor die uitvinding van die boekdrukkuns, ongeveer 1440, bewaar gebly. Onder hierdie blokboeke vind 'n mens die sogenaamde "Biblia pauperurn" (Bybel vir die armes) en moraliserende prenteboeke, wat met minimale teks en baie afbeeldings spesiaal vir verspreiding onder die werkersklas was.

Omstreeks 1500 was Suid-Duitsland en Nederland die belangrikste sentra vir die prentkuns. Deur die veelvuldige gebruik van arsering (die aanbring van skadu-tinte deur eweredige lyntjies te trek) en die opkoms van die kleurdruk, het die houtsnee sy eenvoudige liniêre karakter verloor. Dit is aan die einde van die 15e en begin 16e eeu tot 'n hoë graad van verfyning gebring in die skitterende reekse wat Albrecht Dürer (1471-1528) vervaardig het, asook in die prente van onder andere Albrecht Altdorfer (ongeveer 1480-1538) en Hans Holbein die Jongere (1497/98-1543). Veral die reeks Die dodedans, wat tussen 1523 en 1526 vervaardig is, het beroemdheid verwerf. In Nederland was die bekendste houtsneekunstenaars Jacob Cornelisz van Oostzanen (ongeveer1470-1533) en Lucas van Leyden (1494-1533).

In die loop van die 16e eeu is die houtsnee deur die gravure en die ets verdring. Hiermee kon groter verfyning bereik word. Hierdie diepdruktegniek het voorkeur geniet totdat die houtgravure in die 18e eeu ontwikkel is. 'n Harde stuk kopshout (hout wat uit die breedte van 'n boom gesny is) word met dieselfde instrumente waarmee 'n gewone gravure in koper- of sinkplaat gemaak word, bewerk. Die Engelse kunstenaar Thomas Bewick (1755-1828), wat veral vir sy prente van diere bekendheid verwerf het, het eers vanuit sy ervaring as graveur in metaal die moontlikhede van hierdie nuwe tegniek volledig uitgewerk. Die houtgravure was besonder geskik en goedkoop vir reproduksie. Dit het in die 19e eeu 'n bloeityd beleef en die belangrikste medium vir tydskrif illustrasie geword totdat fotomeganiese reproduksieprosesse dit verdring het.

Aan die einde van die 19e eeu het die belangstelling in die houtsneekuns as skeppingsmedium herleef. Skilders soos Edvard Munch (1863-1944) en Paul Gauguin (1848- 1903), asook lede van die Duitse ekspressionistegroep "Die Brücke" het aangetrokke gevoel deur die primitiwiteit van hierdie tegniek. Ook die Engelsman Aubrey Beardsley (1872-1898) het die moontlikhede in Iyn en vlak van die houtsnee benut vir sy styl wat tot die art nouveau behoort het. In die werke van latere ekspressioniste het houtsnee ook 'n rol gespeel, soos by die Belg, Franse Masereel (1882-1972), wat veral bekend is om sy sosiaal-verbonde verhale sonder teks in houtsnee.

In die 20e eeu is behalwe hout ook die sagter en daardeur dus makliker verwerkbare linoleum gebruik. Dié soort kunswerk word 'n linoleumsnee of lino genoem. Ook in Japan het die houtsneekuns, waar dit sedert die 12e eeu beoefen word, tot uiting gekom in die sogenaamde Oekijo-E-prente, volksprente wat van die middel van die 17e tot die middel van die 19e eeu in groot hoeveelhede vervaardig is. Hierdie prente, soms saam gestel deur agt blokke gekleurde houtsnee, het 'n groot invloed uitgeoefen op die Europese kuns aan die einde van die 19e eeu.

Die gravure en die ets is die belangrikste diepdrukprosesse. Die papier absorbeer die ink tydens die diepdrukproses uit die groewe wat in 'n metaal plaat - meestal koper, sink en in die 19e eeu ook staal - aangebring is. Die ink word met 'n tampon in hierdie groewe gevryf, waarna die oppervlak van die (reeds gepoleerde) plaat met 'n ou lap skoongevee word. Vogtige papier word dan met 'n laag vilt bo-op die plaat geplaas en deur die drukpers gerol.

Die verskil tussen gravure en ets is geleë in die manier waarop die groef in die plaat aangebring word. In die middel van die 15e eeu is by die gravure met 'n buryn ('n graveernaald) 'n V-vormige groef in die plaat gesteek en 'n gloeiende Iyn het ontstaan.

In die begin van die 16e eeu is die etstegniek ontwikkel waardeur 'n suur die groewe in die plaat uitvreet. Die etser het die plaat eers met 'n suurwerende laag was, hars of teer bedek. Dit is die etsgrond genoem waarop hy dan sy tekening gekrap het. Waar hy geteken het, is die metaal blootgelê. Nadat die tekening voltooi was, is die plaat in 'n bad etswater - gewoonlik salpetersuur - geplaas en is die Iyne in die ondergrond uitgevreet. Daarna is die ink ingesmeer en die afdruk gemaak. Die oplaag van gravures en etse is beperk. Van 'n gravure kan 'n paar honderd goeie afdrukke gemaak word en van 'n ets nie meer as 'n honderd nie.

Met verloop van eeue is talle variasies op die gravure en ets uitgevind. Sedert ongeveer 1500 word droënaaldtegniek toegepas. Die naald word gebruik om die tekening in te graveer en langs die groef ontstaan 'n opstaande rand (braam). Hierdie braam kan nie verwyder word nie en tydens die drukproses gee dié Iyn 'n fluweelsagte effek. Die Iynspel van 'n droënaaldprent is losser as dié van 'n gravure.

In die helfte van die 17e eeu is die sogenaamde "swart kuns" of mezzotint (halftint of skaafkuns) ontwikkel. Hierdie tegniek bestaan uit die ru maak van die plaat met die sogenaamde wiegyster ('n getande beitel) waarmee 'n mens met wiegbewegings die hele oppervlak van die koperplaat bewerk. Met 'n skerp staalskraper word die dele wat ligter of heeltemal lig moet wees, dan weer glad geslyp. Die "swart kuns" was veral in die 18e eeu gewild en is vir reproduksie gebruik.

Die belangrikste variasie van die etstegniek is die akwatint, waardeur die effek verkry word van 'n waterverftekening. Die etser gebruik 'n gekorrelde etsgrond· met die gevolg dat die plaat ná die inwerking van die etssuur 'n gedeeltelik getinte, korrelrige afdruk gee. Hierdie tegniek is in die 18e eeu volledig ontwikkel. In die 18e eeu is ook deur middel van die gewilde krytmetode, waarmee pastel- of kryttekeninge nagemaak is, met 'n roulette ('n getande wieletjie) 'n reeks fyn stippels in die etsgrond of regstreeks op die plaat aangebring. Op dié manier is bewerkte plate veral in kleur, hoofsaaklik rooi, afgedruk.

Lank voordat metaalgegraveerde voorstellings op papier afgedruk is, is die snye of gravering in metaal as versieringstegniek in Asiatiese lande toegepas. Die groef is met 'n swart stof gevul sodat die voorstelling duideliker kon uitstaan. In Europa is die proses in Italië gebruik en niëllo genoem.

In die middel van die 15e eeu is gegraveerde koperplate op papier afgedruk, 'n tegniek wat nie in Asië bekend was nie. Die vroegste bekende gravures is 'n reeks Passieprente uit die jaar 1446 wat in die Prentgalery in Berlyn bewaar word.

In die tweede helfte van die 15e eeu en aan die begin van die 16e eeu is die tegniek oral in Europa gebruik en het 'n groot aantal kunstenaars dit tot 'n volwaardige kunsstyl ontwikkel. Die Duitsers Martin Schongauer (ongeveer 1435-1491) en Albrecht Dürer (1471-1528), was van die voorste kunstenaars op dié gebied. Baie van Dürer se prente soos die Melancholie, wat in 1514 gemaak is, het groot byval gevind.

In Nederland was onder andere Lucas van Leyden (1494-1533) en Hendrick Goltzius (1558-1617) van Haarlem as graveurs werksaam. Antonio Pallaiuolo (ongeveer 1432-1498) en Andrea Mantegna (1431-1506) was in Italië die voorste beoefenaars van dié kunsvorm.

Werke van Michelangelo en Raphael is deur die graveur Marcantonio Raimondi (ongeveer 1480 tot ongeveer 1534) gereproduseer. Ná 1600 is gravures hoofsaaklik vir reproduksie gebruik. So het die skilder Peter Paul Rubens (1577 -1640) van Antwerpen verskillende graveurs gelok wat sy werk gereproduseer het.

In daardie stadium is die gravure as selfstandige kunsvorm deur die ets verdring. Die etstegniek, wat lank reeds gebruik is vir die versiering van harnasse en wapentuig, is omstreeks 1500 die eerste keer gebruik om voorstellings op papier te druk. Van ongeveer 1600 was dit die grafiese kunsmedium wat die meeste gebruik is. Veral in die 17e eeuse Nederland is die etstegniek deur talle skilders gebruik. Die eksperimente van Hercules Seghers (1589/90 - ongeveer 1635) waardeur hy verskillende tegnieke en prosesse gebruik het om prente op papier of linne af te druk, is veral opvallend. Rembrandt (1606-1699) was die beroemdste etser.

In Frankryk het Jacques Callot (1592/93-1635) aan die begin van die 17e eeu sy bedelaars en ander skilderagtige figure geëts. In die 18e eeu het die Italianer Giovanni Battista Piranesi (1720-1778) bekendheid verwerf met sy etse van denkbeeldige gevangenisse (Icarceri) en in die 18e eeu en aan die begin van die 19e eeu het die Spanjaard Francisco Goya (17 46-1828) sy aangrypende reekse voltooi. Ná 1850 het talle skilders hulle van tyd tot tyd met die grafiek besig gehou en van die 20e eeu af is dit feitlik nie meer vir reproduksies gebruik nie. 'n Herlewing van die gravure het veral deur die toedoen van die Engelsman Stanley William Hayter (geb. 1901) ontstaan, wat in 1927 in sy "Atelier 17" in Parys verskillende geslagte kunstenaars aan dié tegniek bekend gestel het.

Die litografie (van die Griekse woord lithos = steen en grafein = skryf) of steendruk is 'n vlakdrukproses. Die dele van die plaat (steen) wat afgedruk moet word, lê op dieselfde vlak as die deel wat nie afgedruk moet word nie. Litografie berus op die beginsel dat water en vet mekaar afstoot. Die litograaf doen sy ontwerp met 'n vetkrytsoort op die steen. Die vetbestanddele van die kryt word deur 'n chemiese oplossing met die steen verbind. Die steen word hierna vogtig gemaak en die vog word deur die vet van die tekening afgestoot.

Die steen word in die volgende fase vóór die afdrukproses met 'n vetterige inksoort bestryk. Die ink kleef slegs op die plekke waar die" ontwerp aangebring is. Dit is moontlik om van 'n litografiese steen duisende goeie afdrukke te maak. 'n Kleurlito word vervaardig deur vir elke kleur 'n aparte steen te teken.

Die litografiese proses is in 1798 toevallig deur die kommersiële graveur Alois Senefelder (1771-1834) ontwikkel. Die tegniek was in die eerste dekades van die 19e eeu baie gewild omdat dit die moontlikheid gebied het om alle bestaande tekengrafieke na te boots. Eugène Delacroix (1798-1863) het dié tegniek onder meer gebruik vir sy illustrasies van Goethe se Faust (1828).

Die bekendste litograaf uit die begintydperk was Honoré Daumier (1808-1879), wat op sy sketsmatige manier in honderde lito's sy satiriese siening van die politiek en die daaglikse lewe van sy tyd weergegee het. Aan die einde van die 19e eeu het die litografie in Frankryk 'n hoogtepunt beleef onder die invloed van vervaardigde kleurlito's van die Japanse houtsnee (Oekijo-E). Onder die meesterstukke was die affiches (plakbiljette) van Henri de Toulouse-Lautrec (1864- 1901).

In die 20e eeu het baie kunstenaars die litografie (soos die ander grafiese tegnieke) as medium gebruik. Daarbenewens is die litografiese beginsel vir kommersiële doeleindes gebruik, soos in die reproduksie van skilderye en in boekillustrasies, asook in die sogenaamde fotokaats en daarna die fotoplanolitografie.

Die sifdruk is 'n onlangse druktegniek wat 'n vervolmaking van die reeds lank bestaande sjabloon- of stensiltegniek is. Die skerm bestaan uit 'n nylon- of natuurlike sydoek wat oor 'n raam styfgespan is. Tussen die skerm en papier word 'n sjabloon geplaas. 'n Mens kan ook met Iym of vetkryt direk op die skerm self teken. In die afdrukproses word die ink alleen deur die sjabloon of die tekening deurgelaat daar waar dit nie bedek is nie. Dié eenvoudige drukproses het talle moontlikhede, soos die druk op materiale soos glas en plastiek en die fotografiese oorbring van die ontwerp.

Die syskermdruk is 'n uitvindsel van die 20e eeu. In die jare twintig is dit volledig ontwikkel, aanvanklik vir kommersiële doeleindes. Tien jaar later het Amerikaanse kunstenaars dit as 'n nuwe terrein vir hul eksperimente aangegryp. Ná die Tweede Wêreldoorlog is dit internasionaal op 'n groot skaal gebruik en het dit 'n belangrike medium vir baie kunstenaars, onder wie Victor Vasarely (geb. 1908), Robert Rauschenberg (geb. 1925), Andy Warhol (geb. 1930) en Ronaid B. Kitaj (geb. 1932) geword.

• Wêreldspektrum, Volume 9, bl.106-114, ISBN 0908409451