Tetisoseaan
Die Tetisoseaan, Tetissee of Neo-Tetis (ook Tethis gespel), was ’n oseaan gedurende ’n groot deel van die Mesosoïese Era. Dit was tussen die antieke kontinente Gondwana en Laurasië geleë voor die opening van die Indiese en Atlantiese Oseaan tydens die Krytperiode.
Die naam kom van die Griekse godin Tetis, die suster en lewensmaat van Okeanos; sy was die moeder van die groot riviere, mere en fonteine en van die Okeaniede (seenimfe).
Terminologie en verdelings
[wysig | wysig bron]Die oostelike deel van die oseaan word soms die Oos-Tetis genoem. Die westelike deel is ook bekend as die Tetissee, Wes-Tetis, Paratetis of Alpynse Tetis. Die Swartsee, Kaspiese See en Aralmeer is vermoedelik sy korsoorblyfsels, hoewel die Swartsee ook ’n oorblyfsel kan wees van die ouer Paleo-Tetisoseaan.[1] Die Wes-Tetis was nie net een, oop oseaan nie. Dit het baie klein plate, eilandboë en mikrokontinente bedek.
Namate teorieë verbeter het, het wetenskaplikes begin om die naam Tetis vir drie soortgelyke oseane te gebruik wat dit voorafgegaan en die kontinente verdeel het: In Asië word die Paleo-Tetis (Devoon-Trias), Meso-Tetis (Siluur-Kryt) en Seno-Tetis (Trias-Senosoïkum) erken.[2] Die destydse landmassa noord van die Tetis word Angaraland genoem en suid daarvan Gondwanaland.[3]
Moderne teorie
[wysig | wysig bron]Van die Ediacarium (600 miljoen jaar gelede) tot in die Devoon (360 miljoen jaar gelede) het die Proto-Tetisoseaan bestaan tussen Baltica en Laurentia in die noorde en Gondwana in die suide.
Van die Siluur (440 miljoen jaar gelede) deur die Jura het die Paleo-Tetisoseaan tussen die Hunterreine en Gondwana bestaan. Oor ’n tydperk van 400 miljoen jaar het kontinentale terreine met tussenposes van Gondwana in die Suidelike Halfrond geskei geraak en noordwaarts geskuif om Asië in die Noordelike Halfrond te vorm.[2]
Triasperiode
[wysig | wysig bron]
Sowat 250 miljoen jaar gelede,[4] tydens die Trias, het ’n nuwe oseaan aan die suidpunt van die Paleo-Tetis begin vorm. ’n Skeur het met die noordelike vastelandsplat van Suid-Pangaea (Gondwana) langs begin vorm. Oor die volgende 60 miljoen jaar het daardie deel van die plat, bekend as Kimmerië, noordwaarts geskuif en die bodem van die Paleo-Tetis onder die oostelike rand van Noord-Pangaea ingeskuif. Die Neo-Tetis het tussen Kimmerië en Gondwana gevorm, reg oor waar die Paleo-Tetis voorheen was.
Juraperiode
[wysig | wysig bron]Tydens die Jura sowat 150 miljoen jaar gelede het Kimmerië teen Laurasië gebots. Die oseaanbodem daaragter het ondertoe gebuig en die Tetistrog gevorm. Watervlakke het gestyg en die Wes-Tetis het groot dele van Europa bedek, en so is die eerste Tetissee gevorm. In omtrent dieselfde tyd het Laurasië en Gondwana van mekaar af begin wegdryf en so is ’n uitbreiding van die Tetissee tussen hulle geskep wat vandag deel van die Atlantiese Oseaan tussen die Middellandse en Karibiese See is. Omdat Noord- en Suid-Amerika steeds onderskeidelik aan die res van Laurasië en Gondwana vas was, was die Tetisoseaan op sy breedste deel van ’n aaneenlopende oseaangordel wat tussen 30°N en die ewenaar om die aarde geloop het.
Laat Kryt
[wysig | wysig bron]
Tussen die Jura en die laat Kryt, wat sowat 100 miljoen jaar gelede begin het, het Gondwana begin opbreek. Afrika en Indië is noordwaarts oor die Tetis gestoot en die Indiese Oseaan is geopen.
Senosoïkum
[wysig | wysig bron]Regdeur die Senosoïkum (66 miljoen jaar gelede tot die begin van die Neogeen, 23 miljoen jaar gelede), het ’n kombinasie van Afrika wat noord geskuif het en globale seevlakke wat gedaal het, eindelik daartoe gelei dat die verbindings tussen die Atlantiese en Indiese Oseaan tydens die Mioseen oor die Tetis afgesny is deur wat nou die Midde-Ooste is.[5]
Tydens die Oligoseen (33,9 tot 23 miljoen jaar gelede), was groot dele van Sentraal- en Oos-Europa bedek deur ’n noordelike vertakking van die Tetisoseaan, wat die Paratetis genoem is. Dit is van die Tetis geskei met die vorming van die Alpe, Karpate, Dinariese Alpe, Taurus en Elboers-berge. Tydens die laat Mioseen het die Paratetis geleidelik verdwyn en ’n geïsoleerde binnesee geword.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Van der Voo 1993
- ↑ 2,0 2,1 Metcalfe 2013, Introduction, p. 2
- ↑ Hsü, Kenneth. Challenger at Sea: A Ship That Revolutionized Earth Science. p. 199.
- ↑ "Middle Triassic". Palaeos Mesozoic: Triassic (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Mei 2008.
- ↑ Bialik et al. Waldmann
Bronne
[wysig | wysig bron]- Bialik, Or M.; Frank, Martin; Betzler, Christian; Zammit, Ray; Waldmann, Nicolas D. (2019). "Two-step closure of the Miocene Indian Ocean Gateway to the Mediterranean". Scientific Reports. 9 (8842): 8842. Bibcode:2019NatSR...9.8842B. doi:10.1038/s41598-019-45308-7. PMC 6586870. PMID 31222018.
{{cite journal}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Kollmann, H. A. (1992). "Tethys—the Evolution of an Idea". In Kollmann, H. A.; Zapfe, H. (reds.). New Aspects on Tethyan Cretaceous Fossil Assemblages. Springer-Verlag reprint ed. 1992. pp. 9–14. ISBN 978-0387865553. OCLC 27717529. Besoek op 6 Oktober 2015.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Metcalfe, I. (1999). "The ancient Tethys oceans of Asia: How many? How old? How deep? How wide?". UNEAC Asia Papers. 1: 1–9. Besoek op 6 Oktober 2015.
{{cite journal}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Metcalfe, I. (2013). "Gondwana dispersion and Asian accretion: tectonic and palaeogeographic evolution of eastern Tethys". Journal of Asian Earth Sciences. 66: 1–33. Bibcode:2013JAESc..66....1M. doi:10.1016/j.jseaes.2012.12.020. Besoek op 6 Oktober 2015.
{{cite journal}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Stampfli, G. M.; Borel, G. D. (2002). "A plate tectonic model for the Paleozoic and Mesozoic constrained by dynamic plate boundaries and restored synthetic oceanic isochrons". Earth and Planetary Science Letters. 196 (1): 17–33. Bibcode:2002E&PSL.196...17S. doi:10.1016/S0012-821X(01)00588-X.
{{cite journal}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Suess, E. (1893). "Are ocean depths permanent?". Natural Science: A Monthly Review of Scientific Progress. Vol. 2. London. pp. 180–187. Besoek op 6 Oktober 2015.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp)AS1-onderhoud: plek sonder uitgewer (link) - Suess, E. (1901). Der Antlitz der Erde (in German). Vol. 3. Wien F. Tempsky. Besoek op 6 Oktober 2015.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp)AS1-onderhoud: onerkende taal (link)
Van der Voo, Rob (1993). Paleomagnetism of the Atlantic, Tethys and Iapetus Oceans. Cambridge University Press. doi:10.2277/0521612098. ISBN 978-0-521-61209-8. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
Skakels
[wysig | wysig bron]Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Tetisoseaan.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
