Ossewa

Die ossewa was 'n tradisionele vervoermiddel, veral in Suidelike Afrika, maar ook in Nieu-Seeland en Australië waar dit as die "bullock wagon" bekend gestaan het. Die eerste aangetekende gebruik van 'n ossewa was in ongeveer 1670^{[verwysing benodig]}, maar ossewaens is tot in moderne tye saam met karre ingespan.

Ossewaens word tipies deur 'n span osse, wat in pare ingeharnas is, getrek. Dit het veroorsaak dat die ossewa 'n baie groot draaisirkel het. Die gevolg hiervan kan gesien word in die breë boulevards van stede soos Bulawayo (Zimbabwe) wat 40 meter wyd is^[1] en Grahamstad (Oos-Kaap) wat "breed genoeg is om 'n ossewa in te draai".

Die wa self word van verskillende soorte hout gemaak, met die vellings van die wiele wat met bande van yster beslaan is. Sedert die middel van die 19de eeu is die asse ook van yster gemaak. Die agterwiele is gewoonlik heelwat groter as die voorstes en is stewig vas aan die bak van die voertuig. Die voorwiele is gewoonlik groter in deursnee as wat die grondhoogte onder die bak van die voertuig is.

Dit is so dat die stuuras nie ver onder die bak in kon draai nie. Dit maak min verskil in die draaisirkel van die wa omdat dit deur osse getrek word en dit maak die voorkant van die wa baie meer stabiel omdat die spoor nooit veel minder is as die wydte van die bak nie. Dit het ook 'n baie meer robuuste verbinding tussen die sleepspoor van die osse en die agteras van die wa (gewoonlik ysterkettings of -stawe) toegelaat wat noodsaaklik is vir swaar vragte.

Die meeste van die vragdraende area is bedek met seildoek wat met houtboë ondersteun is. Die drywer het nie onder die seildoek gesit nie, maar voor op 'n houtkis (bekend as 'n wakis).

Die ontwikkeling van die ossewa uit die wa van Jan van Riebeeck se tyd (1652) tot by die transportwa van na 1860 dui nie alleen op die ontwikkeling van vervoer in Suid-Afrika nie, maar vorm 'n integrerende deel van die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Die kakebeenwa het bekendheld verwerf as die vervoermiddel waarmee die Voortrekkers die onherbergsame binneland in die 19e eeu aangedurf het.

Hierdie ligte tipe ossewa het ontwikkel nadat talle aanpassings gemaak moes word omdat sy Europese voorgangers, soos die Nederlandse boerewa, nie vir die Suid-Afrikaanse toestande geskik was nie. Veranderende toestande, soos paaie en die ontdekking van diamante en goud, het verdere veranderinge tot gevolg gehad.

Dit blyk uit die dagboek van Jan van Riebeeck dat geen rytuie uit Nederland na Suid-Afrika gebring is nie, maar dat Van Riebeeck die noodsaaklikheid van 'n vervoermiddel gou beset het.

Reeds in Mei 1653 het hy 'n aantekening gemaak oor die houtbalke wat uitgespoel het na die stranding van die Haerlem in 1647. Hierdie houtbalke kon nog gebruik word, maar dit kon nie met die hand vervoer word nie. Toe daar in Julie 1653 klip vir die Fort aangery moes word, is die eerste wa gebou. Die wa wat uiteindelik deur Van Riebeeck en die mense na hom gebruik is, het berus op die model van die boerewa van Nederland.

Die basiese plan van die wa het egter meer as 2 000 jaar voor Van Riebeeck se koms na die Kaap ontstaan, wat bewys word deur ʼn rotsgravure by Langön in Swede. Hierdie gravure toon 'n stel agterwiele wat op dieselfde Y-vormige wyse, volledig met 'n disselboom, aan die voorste wiele verbind is. ʼn Meer onlangse prototipe van die wa waarop die Suid-Afrikaanse waens later gebaseer is, is die waens wat gedurende die 15e en 16e eeu in Wes-Europa gebruik is.

'n Illustrasie deur Willem van Nieuwlandt in 1617 toon baie ooreenkomste met die kakebeenwa wat in Suid-Afrika so bekend geword het. Hierdie wa is aanvanklik getrek deur 3 perde wat langs mekaar ingespan was, en later deur 2 perde. Omstandighede in Suid-Afrika was egter van so 'n aard dat die os meer geskik was as die perd; perde het destyds maklik perdesiekte gekry en bowendien is osse sterker.

Die Hollandse boerewa is hoofsaaklik gebruik om die las van die boer te verlig en nie bloot as vervoermiddel nie. Die wa is byvoorbeeld gebruik om hooi mee aan te ry of voorrade na die mark te bring. Die vragte was egter redelik lig en ver afstande is nie afgelê nie aansienlik anders as die toestande in Suid-Afrika destyds. Hierdie boerewaens is ook nooit as woning of skuiling gebruik nie, en die tent was dus nie 'n integrerende deel van die boerewa nie. Die agterklap of karet van die boerewa is ryklik versier en beskilder en hierdie kleurryke waens word vandag nog by spesiale feesgeleenthede in Nederland gesien.

'n Skildery van ʼn Stellenbosse wynwa deur Christopher Webb Smith in 1838 stem baie ooreen met die Duitse wa, veral wat die onderstel betref. Omdat die Nederlandse boerewa nie vir die Suid-Afrikaanse toestande geskik was nie, byvoorbeeld vanweë 'n gebrek aan paaie op die Kaapse Vlakte, waar gelaaide waens tot by die nawe in die sand weggesak het, die bergagtige terrein en droë klimaat, moes heelwat aanpassings gemaak word. Die wa moes lig, maar terselfdertyd groot en sterk wees. Die boerewa het gewoonlik 'n kort disselboom gehad omdat perde gebruik is en moes dus vir osse aangepas word. In Suid-Afrika was 'n tent noodsaaklik en die sylere moes aangepas word om 'n tent daarop te vestig.

Die geboë boleerbome, wat die kenmerkende vorm aan die kakebeenwa gegee het, is egter min of meer net so behou. Die Hollandse wa het geen remstelsel gehad nie, omdat dit in daardie plat wêreld oorbodig was, maar aan die Kaap, waar dit wel nodig was, is takke, of 'n boomstomp aanvanklik agter aan die wa vasgehaak om dit te rem. Pieter Cruythoff was waarskynlik die eerste persoon in Suid-Afrika wat 'n wa vir 'n lang reis gebruik het, naamlik in 1662 vir sy reis na Namakwaland.

Die wa het egter reeds op die 13e dag gebreek. Nadat die wa herstel is, het hy verder gereis maar op 11 November is besluit om die wa agter te laat weens die talle probleme wat ondervind is, onder meer weens riviere wat oorgesteek moes word. Die wa is op die walle van die Olifantsrivier begrawe. Tien jaar na Van Riebeeck se koms het waens reeds veranderings ondergaan: die wiele was byvoorbeeld groter ten einde die tog oor klippe, bosse en deur riviere te vergemaklik. Kommandeur Zacharias Wagenaer, Van Riebeeck se opvolger, het gesorg dat goeie waens gemaak is voor die volgende ekspedisie na die binneland. ʼn Goeie wa van geelhout wat met yster beslaan was, het 36 gulden gekos, terwyl 'n wa van assegaaihout teen slegs 12 gulden gekoop kon word.

'n Juk het destyds 11 gulden gekos, terwyl 'n disselboom sowat 15 stuiwers werd was. Op 11 Oktober 1663 het Jonas de la Guerre na die binneland vertrek op soek na die goud van Monomotapa. Hy het opdrag ontvang om die wa by die Olifantsrivier te begrawe en met draagosse verder te gaan. By hulle terugkoms moes hulle egter vind dat die wa intussen verbrand het. Simon van der Stel het self in 1685 'n ekspedisie na die Koperberge van Namakwaland onderneem en onder meer van waens en perdekarre gebruik gemaak.

Tydens hierdie ekspedisie is daar waarskynlik vir die eerste maal in Suid-Afrika laer getrek. Wamakers was aanvanklik skaars aan die Kaap. Jasper de Berghe, wat in 1659 na die Kaap gekom het, was byvoorbeeld eintlik 'n haakbusskut maar ook 'n gekwalifiseerde wamaker, en sy vaardighede het hier goed te pas gekom: wamakers kon nie voorbly om waens wat as gevolg van die slegte paaie gebreek het, te herstel nie. Die 18e-eeuse waens het nie veel verskil van dié van die vorige eeu nie, behalwe dat hulle effens groter en swaarder was.

'n Voorbeeld van 'n wa wat uit 1795 dateer en tans in die Drostdymuseum op Swellendam bewaar word, toon duidelik dat die kakebeenwa toe reeds 'n vaste vorm gehad het. Daar was natuurlik verskille ten opsigte van lengte, breedte en hoogte omdat elke wamaker destyds sy eie stempel op die wa afgedruk het; die vorm was egter onmiskenbaar.

Die kakebeenwa wat deur die Voortrekkers gebruik is, was die eindproduk van al die aanpassings wat gemaak moes word om by die lewenswyse van daardie jare aan te pas. Anders as sy voorgangers, soos die Hollandse boerewa, was die kakebeenwa aansienlik ligter.

Die besondere naam wat hierdie wa gehad het, het sy oorsprong in die hoë kante wat uit die vloer van die wa verrys sodat die syaansig van die wa baie aan 'n dier se onderkaak herinner. Die lengte van die kakebeenwa wissel tussen 3,6 en 4,5 m en die breedte tussen 90 en 110 cm. 'n Kakebeenwa was so goed ontwerp dat dit uitmekaargehaal kon word om, indien nodig, dit teen 'n steil helling te laat afsak of oor 'n rivier te laat dryf. Hoewel dit lig was, kon die wa tot 1 800 kg vervoer.

Die gemiddelde dravermoë was ongeveer 1100 kg. Tien tot 16 osse is in jukpare gebruik om die wa te trek. Die pas wat gehandhaaf is, was maar sowat 5 km/h, en gevolglik is daar nie meer as 32 km per dag afgelê nie. Rooi Afrikanerosse is meestal ingespan, omdat hulle gehard was en nie baie water gedrink het nie. In daardie jare het 'n goeie wa sowat R600 gekos.

Die kakebeenwa bestaan uit drie hoofdele wat losweg aan mekaar geheg is. Dit het dus die voordeel gehad dat die wa kon meegee wanneer daar oor ongelyke terrein beweeg is en die spanning op die afsonderlike dele op dié wyse verlig is. Die volgende drie hoofdele kan onderskei word: 'n voorstel met voorwiele, 'n agterstel, waarvan die agterwiele deel uitmaak, en 'n bok of bak met ʼn tent. Die agterstel bestaan uit die agterasboom wat van ysterhout gemaak en met die ysterskeen versterk is.

Bokant die agterasboom is 'n soortgelyke houtbalk, die skamel, wat met 'n stropband aan die agterasboom vas is. Die skamel word deur houtronge in posisie gehou, wat voorkom dat die buik van die wa sywaarts beweeg. Twee moelbande van yster keer weer dat die ronggat nie uitskeur nie. Deur die agterasboom en skamel kom die stewige Y-vormige agtertang vas in die agtertanggate. Die voor- en agteras van die wa word deur 'n lang houtbalk, die langwa, verbind.

Bo-op die houtlangwa is daar ook 'n ysterlangwa as veiligheidsmaatreël aangebring indien die houtlangwa sou breek. Die voorste gedeelte van die voorstel kom ooreen met die agterstel. Bo-op die voorasboom is die asbed, wat met stropbande aan die voorasboom vas is. Die luns, 'n plat ysterpen, steek deur twee gate op elke punt van die as om te keer dat die wiel uitval. Om weer te verhoed dat die luns verloor, is daar ʼn gaatjie aan die punt waardeur die lunsriem gesteek word.

Bo-op die voorasbed is die voorskamel, met die skamelbande tussenin, en die skamelhout gaan deur die middel van die skamel tot in die voorasboom. Tussen die voorasboom en die voorasbed is die voortang, waaraan die disselboom vas is, terwyl die agterste deel van die voortang aan die langwa vas is. Voor aan die disselboom, waaraan die osse gespan word en wat ongeveer 3 m lank is, word die trektou vasgemaak. Die trektou, wat uit 3 gevlegte rieme bestaan, is uiters belangrik vir die veiligheid van die wa en het gewoonlik van besonder goeie vakmanskap getuig. Die houtjukke is vasgemaak aan ysterringe, wat aan die trektou vas is. 'n Juk is 'n houtpaal met gate aan weerskante waarin die jukskeie pas.

Aan die skeie, houtpenne met kepies aan die kante, is die nekstrop van die os vasgemaak. Die buik van die wa is 'n los eenheid wat tussen twee bokbalke gemonteer is, wat weer op die skamels rus. Die vloer van die wa, wat bestaan uit buikplanke wat op drahoute rus, word die wabuik genoem. Die voorste gedeelte word die voet- of treeplank genoem, en die voorste balkie wat die buikplanke bymekaar hou, is bekend as die klampie. Die sykante van die wa, ook sylere genoem, bestaan uit die boleerboom en 'n onderleerboom wat op die bokbalke rus.

Tussen die twee leerbome is die leerskeie, waarvan die eerste en die laaste die boleerboom kruis. Die deel waar die kruising afgewerk word, word die leermannetjies of boesmantjies genoem. Aan die agterkant druk die karet teen die bokant van die laaste leerskeie. Alle kakebeenwaens het nie presies eenders gelyk nie. 'n Sekere tipe is byvoorbeeld die vioolkopwa of Koebergwa genoem, na aanleiding van die voetplank wat van die voortang af breër word na die disselboom toe. Hierdie wa se buikplanke het nie voor uitgesteek om as voetplank te dien nie.

Die tentseil is oor 'n raamwerk van buigbare latte aangebring. Kweperlatte was baie geskik hiervoor. Oor hierdie raamwerk is gevlegte grasmatte gespan wat die binnekant van die wa moes koel hou en terselfdertyd verhoed dat die seildoek op die latwerk deurskaaf. Daarna is ʼn geöliede seildoek aangebring en heel laaste die waterdigte tentdoek. Riempieveters is gebruik om die openinge aan die voor- en agterkant in 'n opgerolde posisie te hou.

Die wiele van die kakebeenwa is kommetjie- of tregtervormig, so genoem omdat die speke skuins in die naaf ingesit is. Omdat die speke so skuins staan, bied hulle groter weerstand en hou ook langer. As die wiel nie kommetjievormig (pieringvormig) was nie, sou die speke maklik uitgedruk word. Wanneer daar met 'n skuinste langs gery is, is die twee voorwiele gemonteer aan die kant van die wa wat na die kruin toe wys, en die twee agterwiele aan die teenoorgestelde kant; so kon die wabuik redelik horisontaal gehou word.

Die kakebeenwa was ewe aanpasbaar by steil afdraandes - die voorwiele is agter en die agterwiele voor gemonteer. Hierdie wiele het ware vakmanskap vereis. Die wiel bestaan uit die naaf in die middel; die speke pas in reghoekige openinge in die naaf en eindig in die veiling. Die veiling is saamgestel uit 6 tot 8 geronde segmente waarin die speke in ovaalvormige gate geslaan word. Die ysterwaband buite om die veiling is ongeveer 1,25 cm dik, en om die naaf is 4 naafbande om dit te versterk.

Hoewel die voorwiele kleiner as die agterwiere is, is die nawe ewe groot en die speke en veilings ewe dik. Die ysterwaband wat om die veiling kom, het baie ongerief op die trek veroorsaak deurdat die Voortrekkers dikwels moes stilhou om dit stywer te maak. Die waband moes eers oor 'n vuur warm gemaak en dan oor die wiel geplaas word. Daarna is koue water daaroor gegooi, en namate die band krimp, is die veilings styf teenmekaar gebind.

Die wakis, wat van geelhout of stinkhout gemaak is, het gedien as sitplek vir die drywer en was ook die bêreplek vir die Bybel, klere en ander kleinighede. Onder die agterkant van die wa was ʼn houtraamwerk, die trap, wat deur twee dik leerbande in posisie gehou is. Hierdie deel het nie net as trap gedien nie, maar was ook bykomende bêreplek.

'n Groot deel van die binnekant van die wa is ingeneem deur die katel, wat soms aan vier hake gehang het. Aan die kante en onderkant van die wa was hake waaraan 'n aantal noodsaaklike voorwerpe soos byvoorbeeld die ligter en teerputs gehang het, en tussen die agterwiele het die watervat gehang. Die remskoen hang buite aan kettings wat aan die voorasboom vasgeanker is. So 'n remskoen is bloot 'n reghoekige stuk hout van 20 x 60 cm en 20 cm dik, met 'n gleuf wat onder die agterwiel geplaas word as daar by steil afdraandes gerem moes word.

Ten spyte van sy eenvoud was die remskoen onontbeerlik, veral tydens die trek oor die Drakensberge. Die teerputs was 'n vaatjie met ingevoerde Stockholmteer wat aan die bokbalk voor die linkeragterwiel gehang het. Die teer is gebruik vir die smering van die asse en om slyting te voorkom. Wanneer die asse gesmeer of daar aan die wiele gewerk moes word, is die ligter gebruik - 'n toestel wat vandag ʼn domkrag genoem sou word. Ruimte is goed benut, want die Voortrekkergesin moes sy hele huishouding met hom saamneem. Onder die wa, aan die agterasboom en bokbalke, het 'n houtrooster gehang wat as bêreplek gedien het vir onder meer potte en panne, gelooide velle, en soms ook die hoenderhok.

Die feit dat 'n verskeidenheid houtsoorte gebruik is, word goed geïllustreer in die wa wat aan die Voortrekker Johannes Marthinus laas behoort het en tans in die museum by Amersfoort besigtig kan word: Assegaaihout is vir die speke gebruik, die veilings is van witpeerhout gemaak, en ysterhout is vir die skamels gebruik. Die lere en buikplanke is van geelhout, terwyl stinkhout vir die leerbome en leerskeie gebruik is. Die disselboom en die voor- en agtertang is ook van ysterhout gemaak.

Omdat die speke baie sterk moes wees, is oor die algemeen ysterhout gebruik. Yster was in daardie jare baie moeilik bekombaar en is hoofsaaklik vir die wiel - en naafbande, asskene, luns, tang- en skamelbande, ysterlangwa, en later ook vir die remskoen en as gebruik. Tussen 2 000 en 3 000 kakebeenwaens het die Groot Trek meegemaak, waarvan 'n paar behoue gebly het.

Die kakebeenwa het aan sy besondere doel beantwoord, maar na die Groot Trek moes groter waens gebou word om die binneland te verken. Hoewel hierdie waens volgens die tradisionele plan gebou is, was hulle geriefliker. Die Zandvelder het byvoorbeeld soos die kakebeenwa gelyk, behalwe dat dit onder meer remme en sykiste gehad het. Na 1860 was veranderinge noodsaaklik, aangesien die ontdekking van diamante in 1860 en daarna ʼn nuwe dimensie aan die vervoerwese gegee het.

Suid-Afrika is oorstroom deur fortuinsoekers en transportryers en 'n nuwe vervoerstelsel het nodig geword. Teen hierdie tyd was daar al paaie, want die transportwa sou uit die aard van sy bou nooit oor dele kon beweeg waaroor die kakebeenwa moes trek nie. Groot voorrade moes daagliks oor lang afstande vervoer word, en die transportwa was gevolglik sterker, swaarder en ook laer op die grond as die kakebeenwa. Die lengte van die transportwa het gewissel tussen 3,6 en 6,9 m.

'n Rit na die diamantvelde het maklik 4 tot 6 weke geduur. Hoewel min dorpe uiteindelik sonder wamakers was, was die bekendstes in Wellington (Wamakersvlei), Oudtshoorn, Grahamstad, King William's Town, Pietermaritzburg, Potchefstroom en Pretoria. Na 1860 was yster makliker bekombaar en die houtas is vervang deur 'n ysteras, waarvan die meeste ingevoer is. Die datum wat op die asse verskyn is 'n goeie aanduiding van die ouderdom van die wa aangesien asse feitlik nooit vervang is nie.

Die ou remskoen is nou vervang deur remme, waarvan daar twee tipes was: die Natal- of slingerbriek, wat die briekblok teen die agterwiel vasdruk, en die Kaapse of deurgooibriek, wat die briekblok teen die agterwiel vastrek. Albei tipes het met 'n skroeftang gewerk. Die wiele het ook verander; nie alleen het hulle kleiner geword nie, maar die ou metode waarvolgens die speke skuins ingesit is, is vervang deur 'n nuwe kruisspeekpatroon. Die sylere as deel van die romp het verdwyn en die relings om die bak is wyer gemaak om aan die doel van die sylere te beantwoord. Die relings is van hout gemaak en is deur ysterarms gestut. 'n Wielrooster van yster is bo-oor die wiele geplaas en na voor en na agter met die relings verbind.

Die nawe is korter en dikker gemaak en die platluns en daarmee saam die lunsriem het verdwyn. 'n Verder ontwikkeling was 'n rat en knipyster aan die agternaaf van waens wat baie op- en afdraandes moes aandurf. Die ligter was nie vir die nuwe, swaarder wa geskik nie, en dit is deur die domkrag vervang. Die kap of tent kon afgehaal word en daarmee saam die lere wat aan die binnekant daaraan vas was. Die nuwe wa was veelsydig en is gebruik as kaalwa, korttent- of langtentwa.

Spesiale, interessante name het ontstaan om die tipes waens te onderskei, byvoorbeeld die Kappiewa en die Nagmaalwa. ʼn Bokwa was 'n wa sonder tent. Die reiswa was 'n weelderige wa waarvan die kap nie verwyder kon word nie. Die wa was besonder gerieflik ingerig met ingeboude kiste, watertenks, selfs 'n nagstoel, houtpanele voor en agter, met ʼn deur aan die voorkant en 'n glasvenstertjie aan weerskante van die deur. Daar was ook 'n primitiewe wa van Duitse oorsprong wat uit hierdie tyd dateer, die sogenaamde Trudelwagen in die Oostelike Provinsie, waarvan daar egter min voorbeelde oorgebly het. Die nuwe wa was te swaar vir die 10 tot 12 osse waaruit 'n span gewoonlik bestaan het, en 'n span van 16 osse is gebruik.

Die Voortrekkers het die waens gebruik gedurende die Groot Trek uit die Kaapkolonie in die 1830's en 1840's. Die waens is dikwels aangewend as 'n mobiele fortifikasie (bekend as 'n laer) waarvan die bekendste geval seker by Bloedrivier is. Na die ontdekking van goud in die Barbertonomgewing in 1881 is ossewaens gebruik om voorrade vanuit die voormalige Lourenço Marques aan te ry. James Percy FitzPatrick het aan ossewaens gewerk en het dit ook beskryf in sy bekende boek Jock van die Bosveld in 1907.

In Suid-Afrika is die ossewa aangeneem as 'n kultuurikoon van die Afrikaners. Die ossewa word genoem in die eerste strofe van Die Stem, 'n gedig wat Suid-Afrika se volkslied was tussen 1957 en 1994. In 1939 is 'n anti-Engelse organisasie gestig wat Suid-Afrika se deelname aan die Tweede Wêreldoorlog teengestaan het. Die organisasie het homself die Ossewabrandwag genoem.^[2]

Verskeie Afrikaanse spreekwoorde het hulle ontstaan aan die ossewa te danke. So word byvoorbeeld gepraat van ʼn vuil persoon as 'n regte lunsriem, en iemand wat vooruitgang strem, as ʼn remskoen. Iemand kan ook voer op die wa of 'n vyfde wiel aan die wa wees, of so nie 'n stok in die wiel steek.

In 1938 is die Groot Trek en die Slag van Bloedrivier tydens die hoeksteenlegging van die Voortrekkermonument in Pretoria en die Bloedriviermonument herdenk deur 'n simboliese ossewatrek. Twee van die waens wat die simboliese trek meegemaak het, was self 100 jaar oud, naamlik die Johanna van der Merwe en die Dirkie Uys.

• Groot Trek
• Voortrekkers
• Waboom, 'n boom wat vir sekere van die onderdele gebruik was.

• Coetzee, Abel: Daar kom die wa. Johannesburg: Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie, 1966
• Green, Lawrence G.: The Wagon Life. In: When the journey's over. Kaapstad: Howard Timmins, 1972. ISBN 0-86978-030-1
• Labuschagne, F.J.: Die ossewa en die woordeskat, idiome, segswyses en spreekwoorde wat daaruit ontstaan het. Osse inspan en dryf is 'n ware kuns. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 37, nr. 4, Oktober 1988
• Oosthuysen, C. Marius: Die trekos en trektoerusting in Suid-Afrika - 'n historiese perspektief. Pretoria: Protea Boekhuyis, 2020. ISBN 978-1-4853-1127-0
• Walton, James: The ox-wagon - symbol of South African exploration and expansion. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 25, nr. 3, Maart 1976
• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840963X, volume 22, bl. 28

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Ossewa.

Sien ossewa in Wiktionary, die vrye woordeboek.