Rytuig

'n Rytuig is 'n privaat vierwielvoertuig vir mense en word meestal deur perde getrek. Tweedehandse privaatwaens was algemene openbare vervoer, die ekwivalent van moderne motors wat as taxi's gebruik word.

Die ontwikkeling van rytuie is sinoniem met die ontwikkeling van die beskawing. Sedert die vroegste tye het die mens 'n drang na reis en verkenning gehad om so die beskawing uit te dra, en rytuie was hiervoor noodsaaklik.

Reeds in 5 000 v. C. is die slee waarskynlik al gebruik, en teen ca. 700 v.C. was die strydwa reeds in Engeland bekend. In Suid-Afrika moes 'n onherbergsame binneland verken word en Europese waens is vir hierdie doel by die Suid-Afrikaanse toestande aangepas. Jare later, toe rytuie hier gevestig was, het Suid-Afrika nie agteruitgestaan vir die res van die wêreld wat 'n verskeidenheid van rytuie betref nie. Ondanks probleme soos swak paaie het die vakmanskap en ondernemingsgees van rytuigbouers tog rytuie van formaat opgelewer.

Met die koms van die motor, waardeur gerief en spoed verseker is, behoort hierdie ou rytuie vir altyd tot die verlede: dit is vandag slegs museum- en versamelaarstukke. Sommige ou rytuie word egter vandag nog plaaslik en oorsee vir sekere seremonies gebruik, byvoorbeeld die koetse van die Britse koningshuis, dié van die Lord Mayor of London, die Nederlandse glaskoets en die Goue Koets wat in 1898 as inhuldigingsgeskenk aan koningin Wilhelmina geskenk is. In Suid-Afrika word die vroeë rytuie ook nie net as vervoermiddels beskou nie, maar dit het kultuurbesit geword: die ossewa, die vierperdewa en die poskoets.

Die Romeine was baanbrekers op die gebied van rytuie en het 'n groot verskeidenheid van rytuie vervaardig. Hulle het onder meer renwaens vir wedrenne gebou, maar ook groter waens waarmee gereis is. Met die bekende segewa het die Romeine na 'n oorwinning op die oorlogsveld teruggekeer huis toe.

Gedurende die vroeë Middeleeue, na die val van die Romeinse Ryk, was daar geen verdere ontwikkeling op hierdie gebied nie, en al rytuie wat gedurende die donker tyd behoue gebly het, was die primitiewe plaaswa en boerekar. Eers teen 1200 n.C. is karre, waens en koetse vervaardig en gebruik.

In die Middeleeue is daar meestal te perd gereis. Die rede hiervoor was hoofsaaklik die swak toestand van die paaie en 'n gebrek aan vering, wat ʼn reis per wa baie ongemaklik gemaak het. Die veerstelsel is eers in die 15e eeu gebou deur die kas van die wa aan rieme bo die onderstel op te hang. In die 13e eeu is draagstoele in allerlei vorme gebruik. Die wipkar, wat 'n voorloper van die skotskar was, is waarskynlik die eerste rytuig uit die Angel-Saksiese wêreld waaroor iets bekend is. Teen omstreeks 1450 is koetse algemeen in die hele Europa gebruik en die koets was veral by die Italiaanse adel baie gewild. Die eerste werklike staatsiekoets dateer uit die Hongaarse stad Koczy, waarvan die naam koets afgelei is, en waar die keiserlike rytuigpark gevestig was. Die koets is in Nederland bekend gestel toe Louise de Coligny (1555- 1620) ʼn koets uit Frankryk vir haar troue bestel het. Oopkoetse en staatsiekoetse was teen die einde van die 16e eeu algemeen in Europa. Die 2 tipes koetse was die voorlopers van die calèche en barouche. Intussen het die boere steeds die ou plaaskarre en -waens gebruik. Aan die begin van die 17e eeu is die sogenaamde chare gebruik, wat die voorloper van die toekoets was, en in 1660 het Philippe de Chiesa ʼn toe, goed geveerde koets gebou, bekend as die berlyner. Omdat glas so duur was, kon slegs die rykes rytuie met skuifvensters van glas bekostig, wat veral teen 1667 gewild geraak het. Ook die karos (reiskoets) uit Italië dateer uit die 16e en 17e eeu. Aanvanklik het die karos 'n plat dak gehad, met gordyne binne aan die sykante. Ten einde meer reisigers as die gebruiklike 4 te vervoer, is 'n sogenaamde hang aan die sykante aangebring met 'n leersak vir die passasiers se bene. Die sykante en dak van die karos was dikwels ryklik versier. Uit Frankryk het 'n eenperdkar (sjees) in 1670 sy verskyning gemaak. Dit was 'n ligte tweewielrytuig en die voorloper van die meeste tweewielrytuie wat later sou volg. Gedurende die 18e eeu is groot vordering gemaak en verbeterings aangebring. Enkele voorbeelde hiervan is die Gregory Gig uit  Engeland, die Franse diligence en kabriolet en die landauer uit Duitsland, wat 'n baie gewilde rytuig was. Verbeterings het nie net op die gebied van tipes en voorkoms plaasgevind nie, maar ook op tegniese gebied. Die veringstelsels het merkwaardig verbeter sowel as die krinkspil en remstelsel. Teen 1790 is ysterbladvere, maar nog in kombinasie met rieme, gebruik. Namate paaie verbeter het en vaart al hoe belangriker geword het, en nywerheidsontwikkeling die vervaardiging van onderdele ook goedkoper gemaak het, het die aantal rytuie vinnig vermeerder. Daar was toe ook 'n groot verskeidenheid van rytuie, byvoorbeeld die staatsierytuig, waarvan die bok (sitplek van 'n koetsier) met fluweel beklee was, en wat met wapens op die panele en silwer of goue ornamente versier was. Tot hierdie tipe behoort die berlyner, die caleche en die barouche. Die triomfkar of segekar was 'n besondere tipe berlyner met slegs twee sitplekke, terwyl die barouche 'n oopkoets met 'n kap oor die agterste sitplek was. Ander tipe rytuie was die janplesierwa en die faëton. Dan was daar rytuie vir daaglikse gebruik soos die berlyner de ville, coupé en landauer. 'n Tweesitpleklandauer het as die landauet bekend gestaan. In Engeland was die tweewielhansom baie gewild. Ander tweewiel rytuie was die kapsjees uit Friesland, die Gelderse kapkar, die hondekar, die tilbury, die tonneau en die kabriolet. Wat vierwielrytuie betref, was daar die highflyer, waentjie en Franse jagwa. Die begin van die 19e eeu is ingelui met die Duitse baroucheplesierwa en die Franse dormeuse. Nog meer tipes faetons het ontwikkel en in 1829 het 'n nuwe rytuig, die omnibus, verskyn waarvoor 3 perde langs mekaar ingespan is: Die poskoets, wat teen 1880 vir openbare vervoer gebruik is, is ʼn swaar rytuig met plek vir tussen 10 en 20 mense en is deur 'n span van 4 perde getrek wat gereeld vervang moes word. Hierdie rytuie was gewoonlik voorsien van 'n remblok wat met die voet beheer is. Teen 1830 het die Hansom-"keb" sy verskyning gemaak. Hierdie gewilde rytuig is deur een perd getrek. Lord Brougham het in 1839 'n ligte toekoets ontwerp wat ook deur net een perd getrek is, naamlik die Brougham, en 3 jaar later is die waentjie (wagonnette) in Engeland gebou. Teen die einde van die 19e eeu was daar bykans 'n honderd verskillende soorte rytuie, onder meer die Victoria, Norfolk-kar, verewaentjie, sovereign, carriol, malvernkar, tilbury en chaise. Die rytuie, maar soms net die naam, is deur verskillende lande oorgeneem en verander. Gewoonlik het 'n nuwe rytuig 'n ander een vervang, byvoorbeeld die tilbury wat in die plek van die chaise gekom het. Die faëton-modelle het so vermeerder dat daar later van die faëton-familie gepraat is, byvoorbeeld die Emperor, Victoria, Stanhope, Beatrice, ensovoorts. In Engeland was daar toe ongeveer 3 tipes triomfkoetse, 3 tipes landauers, omtrent 7 model le tweewielhondekarre (byvoorbeeld die Oxford, Windsor, Manchester, ensovoorts), etlike soorte waentjies, eenperdkarre en rytuie met saamgestelde name. Die Victoria-faëton, wat in 1870 op die mark gekom het, was waarskynlik een van die laaste soorte wat ontwerp is. Veranderinge wat konstruksie betref, het onder meer die volgende ingesluit: die staaldrukveer, die C-veer, 'n nuwe krinkspil, verbeterde asse, in 1884 die Warner-naaf, en in 1886 'n wielband waarop soliede rubberbande gepas het. Versierings en bykomstighede het groot aandag geniet en 'n ligte disselboom is toe algemeen gebruik - dit het in der waarheid klopdisselboom met die ontwikkeling van rytuie gegaan. Vakmanne het hulle op 'n bewonderenswaardige wyse van hul taak gekwyt en net die beste materiaal is gebruik. Die wa, aan die ander kant, het byna geen ontwikkeling getoon nie, hoofsaaklik omdat die wa 'n lang leeftyd gehad het en omdat dit ontwerp is vir die doel waarvoor dit gebruik is. Die waens het nie baie swaar gewerk nie, die dorpe was naby mekaar geleë en die vragte was redelik lig. Verkenning oor onherbergsame dele was nie nodig soos in die geval van Suid-Afrika nie - dit was alles faktore wat tot die lang gebruik van die wa bygedra het. Bekende soorte waens was die Hollandse boerewa en die wipkar. Waens uit Engeland wat op die Hollandse boerewa gebaseer was, is die Sussex-, die Berkshire-, die Hampshire- en die Gloucesterboerewaens. Vroeg in die 18e eeu het die stage wagon, wat deur 8 tot 10 perde getrek is, sy verskyning gemaak. Hoewel die wa basies nie ontwikkel het nie, is waens vir sekere funksies gebruik, wat wel sekere veranderings meegebring het, byvoorbeeld waens vir vullisverwydering, waens vir die vervoer van gewonde soldate, ensovoorts.

Suid-Afrika

Jan van Riebeeck het geen rytuie uit Nederland na die Kaap saamgebring nie, maar die eerste rytuig is nie lank na sy koms nie in 1652 gebou. Hierdie rytuig was 'n tweewielkar wat deur osse getrek is. Waens is later algemeen gebruik, onder meer vir ekspedisies na die binneland.

Die wa uit Nederland het die grondslag gelê vir waens, hoewel talle aanpassings gedoen moes word. Donkiekarre is algemeen gebruik, asook die Nederlandse "speelwagen", wat waarskynlik die voorloper van die verewaentjie was. Talle probleme, soos die gebrek aan paaie en trekdiere is ondervind, en Van Riebeeck was klaarblyklik nie baie ingenome met die idee van osse as trekdiere nie. Perdewaens is egter later gebruik, onder andere deur lady Anne Barnard. Teen die einde van die 18e eeu het die toestand verbeter nadat perde ingevoer is en die rytuig as vervoermiddel algemeen gebruik is.

'n Verslag van William Bird dui daarop dat daar teen 1882 'n verskeidenheid van rytuie aan die Kaap was: die berlyner, barouche, landauer, tilbury, ligte karretjie (curricle) en sjees was gewild. Die paaie het gevolglik ook toe verbeter, in so mate dat 'n poskoets vir die Kaapstad-Swellendamroete in 1843 ingestel is. Teen 1849 was die Hansom-"keb" die eerste huurrytuig in Kaapstad. Geveerde karre is egter eers in 1851 noord van die Oranje aangetref.

Die omnibus het in 1860 sy verskyning in Natal en Kaapstad gemaak, en in 1862 het die Natallers ook kennis gemaak met die faëton en landauer. Allerlei rytuie het hul verskyning gemaak en die ontwikkeling van rytuie in Suid-Afrika het goed tred gehou met die van oorsese lande.

Perdewaens vorm net soos die ossewa deel van Suid-Afrika se kultuur. Hierdie tipe wa is in volksliedjies besing (Die vierperdewa) en dan was daar ook die agtperdewa wat soms die Sarie Marais-wa genoem is. Die molwa, waarskynlik 'n afstammeling van die Kaapse perdewa, is 'n klein en ligte tipe wa en is soms ook deur muile getrek. Net soos in Europa en Engeland, was spesiale waens vir spesiale behoeftes nodig en gevolglik was sekere veranderings noodsaaklik.

ʼn Mens dink hier byvoorbeeld aan die vervoer van wolbale, vragte hooi, vullis, ensovoorts. Aan die begin van die 20e eeu het die trollie op die toneel verskyn. Dit was gebaseer op die plan van die molwa maar sonder die langwa, amper soos die moderne sleepwa. Hoewel goewerneur Simon van der Stel 'n staatsiekoets gehad het, was dit 'n redelik onbekende rytuig in Suid-Afrika, veral omdat hier geen adelstand was nie, en die Victoria's en landauers is algemeen deur hooggeplaaste persone gebruik.

Pres. Paul Kruger het wel ʼn baie spoggerige staatsiekoets gehad, wat van uitstekende vakmanskap getuig. Hierdie koets, ʼn berlyner-coupé, wat in 1879 deur Turril en Seuns van Londen gemaak is, het pres. Kruger in 1898 as ampskoets gekoop nadat dit aanvanklik as geskenk vir hom aangebied is. Baie aandag aan detail is hier gegee: volop silwer- en bronswerk, satynstoffeerwerk en trappe wat met fluweel en vilt oorgetrek is. Hierdie pragtige rytuig word vandag in die Krugerhuismuseum bewaar.

Vir private gebruik was die landauer, die Brougham en die Victoria baie gewild. Die landauer was 'n vierwielkoets wat deur 4 of 6 perde getrek is en het 2 afslaankappe gehad wat na voor en na agter kon afslaan. Dit sitplekke was regoor mekaar. Later was daar ook 'n kleiner tipe landauer vi r 2 persone beskikbaar, bekend as die landauet. ʼn Kenmerk van die landauer, wat by uitstek ʼn deftige rykmanskoets was, was die deurtjie bokant die trap.

Die Victoria, van die faëton-familie, was in 2 modelle beskikbaar, waarvan die tweesitplekmodel die meeste gebruik is. Die kap van die Victoria was slegs oor die agterbank en het na voor opgeslaan. Pres. M. T. Steyn het ʼn Victoria as ampskoets gebruik, terwyl pres. Kruger ook dikwels ʼn Victoria vir private besoeke gebruik het. Die Brougham, deur die Franse ook ʼn coupé genoem, is 'n toekoets met ʼn vaste kap en baie weelderige stoffering. Daar was 'n venster aan elke deur en daar was ook 'n klein venstertjie aan die agterkant.

Die Brougham het dieselfde vering as die landauer en die Victoria gehad. Ander tipe koetse soos onder meer die barouche, die janplesierkar en die sogenaamde drag is nie baie algemeen in Suid-Afrika gebruik nie. Omdat daar deur die jare soveel verskillende faëtons ontwikkel het, is dit moeilik om vaste kenmerke daar te stel. Daar kan wel gesê word dat faëtons oop was aan die kant en deur die eienaar self gedryf is. Die spaaider, wat 'n ou bekende in Suid-Afrika was, behoort tot die faëtonfamilie; so ook die (ligte) perdewaentjie en die vierwielhondekarre.

Die spaaider het teen omstreeks 1870 op die toneel verskyn en het waarskynlik sy naam te danke aan die groot wiele en ligte bakwerk wat amper soos 'n spinnekop lyk. Ook onder die tipe is daar 'n groot verskeidenheid: die spaaider kan deur 2 of 4 perde getrek word, daar kan 1 of 2 bankies wees, sommige het afslaantente gehad en selfs die grootte van die wiele het verskil. Die Amerikaanse spaaider, ofte wel die verewaentjie, is dikwels in Suid-Afrika gesien.

'n Ander tipe spaaider is die hondekar wat oorspronklik in Engeland gebruik is waarin die jaghonde gelaai is. Hierdie rytuig se wiele is hoog en die voor- en agterwiele is omtrent ewe hoog. Hoewel die doel van die hondekar (waarvoor hierdie rytuig oorspronklik gebruik is) verval het, het die naam en voorkoms behoue gebly. Die (ligte) perdewaentjie (surrey) uit Engeland is 'n oopkoets met 4 of 6 sitplekke en was veral in die VSA gewild vir plesierritte.

In Suid-Afrika was die rytuig egter nie gewild nie. Later het die spaaider-faëton op die toneel verskyn en was soos die Amerikaanse verewaentjie (buggy) en die faëton, wat hoofsaaklik vir stadsgebruik bedoel was, terwyl die spaaider, die perdewaentjie en die vierwielhondekar meestal op die platteland gebruik is. Die brik was 'n ligte tipe rytuig op 4 wiele volgens die Amerikaanse patroon wat nie tot die koetsfamilie behoort nie. Die wa, wat ook die Nagmaalswa of -waentjie genoem is, tel ook onder hierdie groep.

Die oorspronklike Amerikaanse plaaswaentjie was lig en kort en is ʼn buck-board (spaaider) genoem. Die verewa het groot aftrek in Suid-Afrika gekry en het 'n hele aantal name gehad, onder meer die vierperdewa, die Nagmaalswa of kapwaentjie. Die verewa het sy oorsprong in Nederland gehad. Hierdie geveerde tentwa het regop lere in plaas van relings en veral die ouer tipes, waar die lere agter hoër is as voor, herinner aan die kakebeenwa. Die tentklappe kon voor en agter opgerol word, en sommige het aan die kante oprolbare vensterklappe gehad.

Verewaens wat deur bekende Suid-Afrikaanse rytuigmakers gemaak is, was die Gypsy, die Express, die Explorer, die Kroonstad, die Humpata en andere. Hierdie rytuig was veral bekend vir gesinsgebruik - vir kuier of kerk, vandaar die naam Nagmaalswa. Gedurende die Anglo-Boereoorlog is die verewa ook as veldambulans gebruik. Vir openbare vervoer is daar van die huurrytuig of "keb", die omnibus, die waentjie, die perdetrem en die poskoets gebruik gemaak. Die woord keb (afgelei van die Engelse "cab") is in allerlei tipes opgemerk.

Die Hansom-"keb" is afkomstig uit Engeland en was van 1849 af in Kaapstad verkrygbaar, en van daar het dit na ander groot stede versprei. In dieselfde tyd is die omnibus gebruik en tot 12 mense kon hiermee vervoer word. Die kondukteur het op die agtertrap van die omnibus sy plekkie gehad. Daar was 'n groot verskeidenheid van waentjies en net soveel verskille, sodat dit moeilik is om tussen ʼn brikrytuig, 'n waentjie en 'n jagwa te onderskei. Die perdetrem is nie lank gebruik voordat dit deur elektrisiteitsaandrywing vervang is nie. Wat die poskoets betref, is die Zeederbergtipe ongelukkig die enigste soort van die beroemde rytuie wat behoue gebly het. Die Zeederbergkoets kan in die Africanamuseum in Johannesburg besigtig word.

Eens beroemde name soos die Zeederberg, George Heys, Cobb & Kie. en die Gibson Brothers' Red Star Line, wat die 960 km tussen Kaapstad en Kimberley in vyf dae kon aflê, moes plek maak vir die koms van die trein. Teen 1893 was daar 16 maatskappye met 74 poskoetse wat landwyd gebruik is. Wat die verskillende soorte karre betref, is daar weer eens baie tipes en net soveel verskil le. Name soos onder meer skotskar, bokkiekar en plaaskar is maar van die enkeles wat aan hierdie rytuie gegee is.

Daar word egter onderskei tussen oop en kapkarre. Die bekende treppie het twee disselbome met plek vir 2 persone op die bankie gehad en is deur slegs een perd getrek. Die goewernantekar (wat duidelik maak waarvoor die kar gebruik is), die ralli en die dennett is 3 tipes treppies. Die ralli het 'n interessante vorm met rondings aan die sye wat oor die wiele buig en sodoende modderskerms vorm. 'n Ander bekende oopkar was die bokkiekar.

Die Kaapse bokkiekar het regop sye gehad wat na agter hoër geword het, anders as die bokkie in die binneland. Laasgenoemde het altyd modderskerms gehad. Wat tentkarre betref, was die ligte karretjie (curricle) en die kabriolet ou bekendes. Die "curricle" is ʼn tweewielrytuig met een disselboom en is opgevolg deur die Franse kabriolet. Die Engelse gig (sjees) het ook soms 'n kap gehad. (Die gig sonder 'n kap is 'n treppie genoem en behoort tot die oopkartipes.)

Dan was daar die twyfelaar met 2 banke waarop die passasiers rug teen rug gesit het. Die karet kon afgeslaan en as voetplank gebruik word, maar is gewoonlik deur kettings of 'n leerband in 'n skuins posisie gehou. Die Maleierkar was groter en swaarder en kon 4 tot 6 mense vervoer. Die Broers Malcomess en Scott van Queenstown was bekende vervaardigers van kapkarre. Soms was dit nodig om die kar by spesiale funksies aan te pas, soos die geval was met die wa.

Daar was byvoorbeeld 'n poskar, 'n skotskar, 'n bakkerskar, 'n slagterskar en ʼn boskar. Die hortjieskar is deur smouse gebruik en het 'n bakruimte vir groente, blomme of ander ware gehad. Die skotskar is 'n baie eenvoudige kar wat soms ook deur osse getrek is. Ongelukkig het die meeste soorte karre, met uitsondering van die skotskar en boskar, nie behoue gebly nie. In die Kaap word kapkarre vandag nog aangetref en volgens die tradisionele patrone gebou.

'n Voorbeeld hiervan is die viskar waarmee die vissmous gewoonlik op Vrydae rondry en met 'n vishoring sy koms aankondig. By spesiale en ander feesgeleenthede sien 'n mens ook soms nog ou rytuie - 'n stukkie romantiek wat 'n mens herinner aan die rustige dae van lank gelede toe brandstofpryse en verkeersoortredings nog ongekend was.

• Ossewa
• Koets

• Cave, N.: This artist re-creates in metal, wood & wheels. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 25, nr. 4, Junie 1976
• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl. 189 - 194