Historia

Historia EUROREG-u zaczęła się w 1977 r., gdy na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego powołano Zakład Gospodarki Przestrzennej pod kierownictwem Antoniego Kuklińskiego. Stopniowo placówka stawała się jednym z silniejszych w skali europejskiej ośrodków badań regionalnych i lokalnych. Po pewnym czasie zakład został przekształcony w Instytut Gospodarki Przestrzennej działający nadal w strukturze WGiSR. W 1991 roku usamodzielniliśmy się, tworząc  pozawydziałowy Europejski Instytut Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG). Początkowo kontynuowaliśmy prowadzenie zajęć dla studentów WGiSR, a następnie otworzyliśmy własne uzupełniające studia magisterskie na kierunku „gospodarka przestrzenna”. W 2002 r. EUROREG połączył się z dwoma jednostkami UW: Ośrodkiem Studiów Amerykańskich (OSA) i Centrum Studiów Latynoamerykańskich (CESLA), tworząc Instytut Ameryk i Europy (IAiE). W ramach tej zmiany organizacyjnej EUROREG przyjął nazwę Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych. Od września 2017 roku w ramach IAiE funkcjonują dwie jednostki (EUROREG i OSA) zachowując znaczną samodzielność badawczą i dydaktyczną. 

Logo EUROREG-u do 2002 r.

Logo EUROREG-u w latach 2003-2008

Logo EUROREG-u od 2009 r.

Od przekształceń organizacyjnych niewątpliwe ciekawsze są losy pracowników tworzących Zespół. Do 1996 r. kierował nim prof. Antoni Kukliński. Do 2016 roku dyrektorem EUROREG-u był prof. Grzegorz Gorzelak, którego zastąpiła dr hab. Agnieszka Olechnicka. Prof. Bohdan Jałowiecki jest związany z EUROREG-iem od 1987 roku, zaś profesor UW Roman Szul od 1982. W kolejnych latach do zespołu dołączyli: prof. Janusz Hryniewicz w 1992, prof. Maria Halamska w 1997, dr hab. Mikołaj Herbst w 1998, dr hab. Maciej Smętkowski w 2000, dr Karol Olejniczak w 2001, prof. UW Marek Kozak w 2004, prof. UW Piotr Dutkiewicz w 2005, a w 2006 r. prof. UW Andrzej Miszczuk oraz dr Adam Płoszaj.

Zespół EUROREG uzupełniają nasze absolwentki i nasi absolwenci: dr Dorota Celińska-Janowicz, dr Katarzyna Wojnar, dr Jakub Rok, dr Jakub Majewski. Zespół wspomagają niezwykle sprawni pracownicy techniczno-administracyjni: Magdalena Kordzialek, Monika Wolska, Magda Grabowska. 

W 1990 r. na emeryturę przeszedł prof. Stanisław M. Komorowski, a w 1995 r. nagle zmarł prof. Bogdan Kacprzyński. Dwukrotnie żegnał się z nami (w 2004 już definitywnie) prof. UW Paweł Swianiewicz, a razem z nim odszedł dr Wojciech Dziemianowicz. Kilka lat (1996-2000) naszą koleżanką była prof. Zyta Gilowska. Dr hab. Paweł Gieorgica pracował z nami w latach 1991-1999, dr hab. Tomasz Zarycki w latach 1995-2000, Wojciech Roszkowski w latach 1997-2001, zaś w latach 1999-2014 dr Anna Tucholska, natomiast w latach 2010-2013 dr hab. Katarzyna Zawalińska. W roku 1996 współpracę z EUROREG-iem zakończył dr Mirosław Grochowski, w roku 1999 pani Agnieszka Mync i  w 2019 roku prof. Marek Kozak i prof. Andrzej Miszczuk. W roku 2020 na emeryturę przeszedł prof. dr hab. Bohdan Jałowiecki.

Od początku działalności profil badawczy Zespołu nie zmienił się. Zawsze były nim studia regionalne i lokalne, a także szeroko rozumiana problematyka przestrzenna. Nasze badania zawsze prowadziliśmy z „oddechem” międzynarodowym, coraz silniej włączając się we współpracę w ramach Unii Europejskiej. Na przestrzeni 35 lat można wymienić cztery wielkie przedsięwzięcia badawcze integrujące Zespół: „Diagnozę stanu gospodarki przestrzennej Polski”, „Polskę Lokalną”, „Europę Środkowo-Wschodnią 2000”, projekt GRINCOH z 7. Programu Ramowego oraz COHESIFY: The Impact of Cohesion Policy on EU Identification z programu HORIZON 2020.

„Diagnoza” była ogólnopolskim przedsięwzięciem prowadzonym przez KPZK PAN pod kierunkiem Antoniego Kuklińskiego w latach 1981-1983. Pracownicy ówczesnego Instytutu Gospodarki Przestrzennej stanowili trzon zespołu przygotowującego Diagnozę, pełnili też funkcje koordynacyjne. Diagnoza zmieniła sposób badania procesów przestrzennych w Polsce, była także istotnym elementem krytycznego – ale i obiektywnego – spojrzenia na sytuację PRL. Wiele z jej dorobku broni się i dzisiaj – np. teza o „ułomnej urbanizacji” okazuje się być ciągle aktualna, bowiem niekomplementarności rozwoju układów gospodarczych i miejskich w wielu przypadkach wciąż nie przezwyciężono. Także twierdzenia o roli przyrody w rozwoju oraz konieczności racjonalnego gospodarowania jej zasobami mają swoje zakorzenienie właśnie w Diagnozie.

„Polska Lokalna”  (1985-2000) to niedościgły (jak na razie) przykład wielkiego przedsięwzięcia naukowego, szczodrze finansowanego, pozwalającego na prowadzenie kilkuletnich badań w bardzo szerokim ogólnopolskim zespole. Współczesne finansowanie i organizacja polskiej nauki – polegające na niewielkich, krótkookresowych granatach indywidualnych – są znaczącym krokiem wstecz względem praktyki dużych „problemów węzłowych”. Trzeba podkreślić, iż kierowanie naukami społecznymi (przynajmniej w zakresie, w którym zamykała się Polska Lokalna – a odnosił się on do gospodarki, także nieformalnej, społeczeństwa – w tym np. patologii – a także władzy, np. lokalnych struktur PZPR)  przez urzędników ówczesnego MNiSzW pozwalało na pełną swobodę poznawczą i publikacyjną, czego dowodem jest kilkadziesiąt tomów, opublikowanych często na „organizowanym” papierze (konieczność uzyskania przydziału papieru była naszym największym ograniczeniem!). Obecne przedstawianie przez niektórych prowadzenia badań naukowych w tzw. realnym socjalizmie jako jednego pasma udręczeń, zniewoleń i ograniczeń ideologicznych nie ma więc – z punktu widzenia naszych doświadczeń badawczych – wiele wspólnego z rzeczywistością, a konfrontacja ówczesnych sposobów organizowania i finansowania badań naukowych z modelem współczesnym wypada – paradoksalnie – na niekorzyść teraźniejszości. Dorobek „Polski Lokalnej” jest do dzisiaj najwszechstronniejszym zespołem wyników multidyscyplinarnych – a czasem wręcz interdyscyplinarnych – badań nad schyłkiem realnego socjalizmu, oglądanego „od dołu”, z punktu widzenia drobnej przedsiębiorczości, małych społeczności, tradycji lokalnych, relacji władzy w gminach i powiatach. Właśnie z „Polski Lokalnej” pochodzą tezy o dominacji układów rodzinno-koleżeńskich w relacjach władzy – układów do dzisiaj nieprzezwyciężonych, a nawet ostatnio w nieprzewidywalny wręcz sposób  wzmocnionych na najwyższych szczeblach władzy w naszym kraju (schyłek socjalizmu odbudował się widać – z nawiązką – w Polsce Odrodzonej). Wyniki programu niewątpliwie przyczyniły się do projektowania odtworzenia samorządu terytorialnego w Polsce – warto przypomnieć, że to właśnie „Polska Lokalna” upowszechniła w naszym kraju Światową Deklarację Samorządu Terytorialnego z 1985 r.

„Europa Środkowo-Wschodnia 2000” to pierwszy duży międzynarodowy projekt finansowany przez Komisję Europejską, którym EUROREG kierował (1991-1993). Ponad stu badaczy z państw Wyszehradzkich (najpierw trzech, potem czterech: Czech, Polski, Słowacji i Węgier) zastanawiało się nad przyszłością swoich krajów w horyzoncie roku 2005. Refleksje były prowadzone w odniesieniu do gospodarki, procesów społecznych, politycznych i regionalnych. W 2000 r. dokonaliśmy – co nie jest częste w studiach prospektywnych – samooceny naszych wcześniejszych projekcji. Okazały się one w znacznym stopniu poprawne, szczególnie w odniesieniu do rozwoju gospodarczego i przekształceń strukturalnych, przeobrażeń politycznych i zmian struktur społecznych. Jednocześnie, u progu lat 1990. wykazaliśmy większy optymizm co do tempa integracji europejskiej oraz nie doceniliśmy trudności w budowie nowoczesnej sceny politycznej – co prawda nadmierne oczekiwania formułowane 15 lat temu dezawuują się dopiero w ostatnich latach, i to nie tylko w Polsce.

GRINCOH (Wzrost – Innowacyjność – Konkurencyjność: Wsparcie dla Spójności w Europie Środkowo-Wschodniej; ang. Growth-Innovation-Competitiveness Fostering Cohesion in Central and Eastern Europe) to projekt prowadzony w ramach 7. Programu Ramowego UE. EUROREG koordynuje prace badawcze prowadzone przez 12 instytucji naukowych z Wielkiej Brytanii, Włoch, Austrii, Finlandii, Rumunii, Słowenii, Węgier, Estonii. Jest to pierwszy, i do tej pory jedyny, przypadek koordynowania przez polską instytucję naukową dużego projektu w obszarze nauk społecznych w ramach Programu Ramowego. GRINCOH skoncentrowany jest na dwóch wielkich wyzwaniach, przed jakimi stają kraje Europy Środkowo-Wschodniej w najbliższych latach. Pierwsze z nich to adaptacja do nowego, opartego na innowacjach modelu rozwoju, który zagwarantuje długoterminową konkurencyjność i trwały wzrost. Drugie to stworzenie obywatelom sprzyjających warunków, które umożliwią mobilizację różnych kapitałów dla rozwoju społeczno-gospodarczego. Efektem GRINCOH ma być: opracowanie scenariuszy rozwojowych dla regionu w perspektywie 2020 roku; przedstawienie ich implikacji dla procesów procesów trwałego, opartego na innowacjach rozwoju oraz nowocześnie rozumianej spójności, a w konsekwencj stworzenie zestawu opartych na dowodach rekomendacji dla twórców polityk pro-rozwojowych.

Obok krótko tu opisanych „wielkich” projektów badawczych EUROREG wykonywał wiele mniejszych: kilkanaście grantów indywidualnych KBN, Ministerstwa Nauki (pod różnymi jego postaciami) i NCN, ewaluacje wykorzystania środków UE,  projekty wykonywane w ramach Programów Ramowych UE (dwa w 5., po jednym w 6. i 7. Programach Ramowych), dwa koordynowane przez nas projekty ESPON (ESPON 1.2.3. Information Society i ESPON TERCO: European Territorial Cooperation as a Factor of Growth, Jobs and Quality of Life). Ilościowy i jakościowy dorobek tych badań jest niewątpliwie znaczący i zauważany nie tylko w Polsce, ale i w skali europejskiej. Dowodem tego uznania było przyznanie EUROREG-owi nagrody Regional Studies Association Institutional Ambassador Award 2012.

Trzy pozabadawcze nurty działalności EUROREG zasługują na podkreślenie: publikacyjny, dydaktyczny i współpracy z praktyką. Centrum ma własną serię wydawniczą (kilka książek rocznie, w tym w jęz. angielskim), jest także współwydawcą (wraz z Sekcją Polską Regional Studies Association) kwartalnika „Studia Regionalne i Lokalne” (wydawanego od 2000 r.), który ugruntował już swoją pozycję na rynku naukowym. Oba te przedsięwzięcia wydawnicze są zakorzenione w tradycji „Polski Lokalnej”, której wyniki badań były publikowane w serii „Studia Regionalne i Lokalne” (liczy ona ok. 70 tomów). EUROREG organizuje konferencje międzynarodowe, których plonem są publikacje w języku angielskim. Dwie z nich zasługują na szczególne podkreślenie: Regional development in Central and Eastern Europe. Development processes and  policy challenges, Routledge, Oxon-New York, 2010, (edited by G.Gorzelak, J.Bachtler, M.Smętkowski) oraz Universities, Cities and Regions. Loci for Knowledge and Innovation Creation, Routledge, London and New York, 2012 (edited by R.Capello, A.Olechnicka, G.Gorzelak).

Nasi absolwenci są naszą chlubą, podobnie jak nasi doktoranci. Byli studenci EUROREG to cenieni specjaliści administracji rządowej, regionalnej i lokalnej, firm doradczych i szkoleniowych (także zagranicznych), instytucji badawczych. Ich późniejsza przydatność w pracy zawodowej wynika m.in. z tego, iż wielu studentów EUROREG włączanych jest w prace badawcze, a ich prace magisterskie to w wielu przypadkach oryginalne studia empiryczne, których wyniki nadają się do publikacji i cytowania. Wszyscy nasi doktoranci swoje prace doktorskie przygotowywali przy wsparciu grantów promotorskie KBN, później Ministerstwa Nauki i NCN, wszystkie ich prace ukazały się w formie książkowej.

Współpraca z praktyką to długa już tradycja Zespołu. „Diagnoza” była zorientowana bardzo praktycznie, jej wyniki były bezpośrednio stosowane podczas prac planistycznych w latach 1980. Wyniki „Polski Lokalnej” nie tylko opierały się o badania prowadzone na żywej materii władzy regionalnej i lokalnej, ale też miały swoje odniesienie podczas konstruowania samorządu terytorialnego w Polsce po 1990 r. Strategie gmin i województw (w Polsce i na Ukrainie), doradzanie ministerstwom (także na Ukrainie) – w tym ostatnio szczególnie intensywne Ministerstwu Rozwoju Regionalnego, koordynacja aktualizacji Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju dla b. RCSS – to niektóre tylko przykłady tej orientacji na praktyczne wykorzystanie wyników badań. Przyjęliśmy także sztywno przestrzeganą zasadę: współpracujemy z każdym rządem – i nie współpracujemy z żadną partią polityczną. Zasada ta zapewnia nam konieczną w pracy badawczej niezależność i obiektywizm, na który preferencje i sympatie polityczne nie mają wpływu.

Duże znaczenie ma współpraca w organizacjami międzynarodowymi. Dwie z nich mają dla nas szczególne znaczenie: Komisja Europejska (zwłaszcza DG Regio) oraz Bank Światowy. G.Gorzelak jest członkiem tzw. Evaluation Network, dla której corocznie, wraz z M. Kozakiem, przygotowuje raport o efektach Polityki Spójności dla rozwoju Polski i jej regionów. Współpraca z Bankiem Światowym zaowocowała dwiema wspólnymi publikacjami nt. kryzysu i jego skutków w Europie Środkowo-Wschodniej: Financial Crisis in Central and Eastern Europe: From Similarity to Diversity, Scholar, Warszawa 2010, ss. 292 (editors: G. Gorzelak, Ch.Goh) oraz Adaptability and Change – the National and Regional Dimensions in Central and Eastern Europe, Scholar, Warsaw 2012 (editors: G.Gorzelak, Ch. Goh, K. Fazekas).

Warto wspomnieć o inicjatywach łączących te wszystkie wątki, jak prowadzonych przez EUROREG w przeszłości studiach podyplomowych: Akademię Rozwoju Regionalnego, Akademię Ewaluacji, Akademię Oceny Skutków Regulacji, Akademię Analityka. Studia są skierowane były do pracowników administracji rządowej i osób związanych zawodowo z analizą i oceną polityk publicznych. Wierzymy, że prowadzenie skutecznych polityk publicznych służących obywatelom wymaga wiedzy opartej na badaniach.