Istanbul

Tên đầu tiên được biết tới của thành phố là Byzantium (tiếng Hy Lạp: Βυζάντιον, Byzántion), bắt nguồn từ tên một vị vua là Byzas, người trị vì thuộc địa mà được thành lập nơi đây từ khoảng 660 năm trước Công nguyên^[a][1]. Sau khi Constantinus Đại đế đặt đế đô phương đông của Đế quốc La Mã ở đây năm 330 Công nguyên, thành phố được biết đến rộng rãi dưới tên Constantinopolis hay Constantinopolis, dạng latin hóa của "Κωνσταντινούπολις" (Kōnstantinoúpolis), nghĩa là "thành phố của Constantinus"^[1]. Bản thân vị hoàng đế này đề xướng tên gọi Nea Roma ("Rome Mới"), nhưng không được sử dụng rộng rãi^[21]. Tên Constantinopolis tiếp tục là tên gọi phổ biến nhất của thành phố ở phương Tây cho đến khi Cộng hòa Thổ Nhĩ Kỳ ra đời, và từ tương ứng trong tiếng Thổ Ottoman, Kostantiniyye (tiếng Thổ Nhĩ Kỳ Ottoman: قسطنطينيه) là tên chính mà người Ottoman sử dụng trong thời cai trị của mình. Tuy nhiên, hiện nay người Thổ Nhĩ Kỳ coi việc dùng từ Constantinopolis để nhắc tới thành phố trong thời kỳ Ottoman (từ giữa thế kỷ XV) là sai về mặt chính trị, nếu không nói là sai về mặt lịch sử^[22].

Tới thế kỷ XIX, người ngoại quốc và người Thổ Nhĩ Kỳ gọi thành phố này bằng nhiều tên khác nhau. Người châu Âu dùng từ Constantinopolis để nói tới toàn thành phố, nhưng dùng tên Stamboul - và người Thổ Nhĩ Kỳ cũng làm vậy - để mô tả vùng bán đảo có tường thành bao bọc giữa Sừng Vàng và biển Marmara^[22]. Pera (từ tiếng Hy Lạp, nghĩa là "bắc ngang qua") dùng để miêu tả khu vực giữa Sừng Vàng và biển Bosphorus, nhưng người Thổ Nhĩ Kỳ lại gọi khu vực này bằng tên Beyoğlu cho tới tận ngày nay^[23]. Islambol (nghĩa là "thành phố Hồi giáo" hay "toàn Hồi giáo") đôi khi được dùng một cách thông tục để chỉ thành phố, và thậm chí được khắc trên một số đồng xu Ottoman^[24] nhưng niềm tin rằng nó là tiền thân của tên hiện tại, Istanbul bị chứng tỏ là sai bởi trên thực tế, tên Istanbul đã tồn tại trước tên kia và thậm chí trước cả khi người Ottoman và Hồi giáo xâm lược thành phố^[1].

Về mặt từ nguyên, tên İstanbul (isˈtanbuɫ, hay trong cách nói thông dụng là ɯsˈtambuɫ) bắt nguồn từ cụm từ tiếng Hy Lạp Trung Cổ "εἰς τὴν Πόλιν" (is tin ˈpolin), có nghĩa là "trong thành phố" hoặc "tới thành phố". Điều này phản ánh vị thế của nó như là thành phố lớn duy nhất trong vùng xung quanh, giống như cách mà người ta ngày nay vẫn thường gọi trung tâm đô thị ở gần họ là "Thành phố" (mà không cần nhắc tới tên). Một quan điểm khác là tên này nảy sinh trực tiếp từ tên Constantinopolis với các âm tiết đầu và âm tiết thứ ba bị lược bớt đi^[1]. Trong tiếng Thổ Nhĩ Kỳ hiện đại, tên này được viết là İstanbul, có một chữ İ chấm trên, do bảng chữ cái Thổ Nhĩ Kỳ phân biệt chữ I có chấm và không chấm. Ngoài ra, nếu trong một số ngôn ngữ châu Âu khác như tiếng Anh trọng âm rơi vào âm tiết đầu (Is), thì trong tiếng Thổ Nhĩ Kỳ nó nằm ở âm tiết thứ nhì (tan)^[25]. Năm 1930, nhà nước Thổ Nhĩ Kỳ đã quy định İstanbul là tên gọi duy nhất của thành phố^[26][27]. Một người từ thành phố này trong tiếng Thổ Nhĩ Kỳ gọi là İstanbullu (số nhiều: İstanbullular), còn trong tiếng Anh là Istanbulite^[28].

 

Các vật tạo tác thời Đá mới, có niên đại thiên niên kỉ thứ 7 trước Công nguyên và được các nhà khảo cổ khai quật vào đầu thế kỷ XXI đã chỉ ra rằng bán đảo lịch sử Istanbul đã từng được khai phá sớm hơn so với trước đây người ta tưởng và thậm chí trước cả khi eo Bosphorus hình thành^[29]. Trước khám phá này, hiểu biết thông thường cho rằng các bộ lạc người Thrace, bao gồm người Phrygia, bắt đầu định cư ở Sarayburnu vào cuối thiên niên kỉ thứ 6 trước CN^[20]. Ở bờ châu Á, các vật tạo tác bắt nguồn từ khoảng thiên niên kỉ thứ 4 trước CN đã tìm thấy ở Fikirtepe (thuộc quận Kadıköy)^[30]. Nơi này cũng từng là địa điểm của một trạm buôn bán của người Phoenicia ở đầu thiên niên kỷ thứ nhất trước CN cũng như thị trấnChalcedon thành lập vào khoảng năm 680 tr.CN^[a].

Tuy nhiên, lịch sử của Istanbul thông thường được ghi nhận từ khoảng 660 tr.CN^[a], khi những người dân di thực từ Megara, dưới sự chỉ huy của Vua Byzas, lập nên thành bang thuộc địa Byzantium ở bờ châu Âu của eo Bosphorus. Họ đã xây mộtvệ thành gần kề Sừng Vàng ở vị trí nơi người Thrace khai phá trước kia, nhen nhóm cho nền kinh tế mới nảy nở của thành phố^[31]. Thành bang này đã trải qua một thời kì ngắn dưới nền cai trị của Ba Tư cuối thế kỷ V trước CN, nhưng người Hy Lạp đã sớm chiếm lại nó trong Chiến tranh Hy Lạp-Ba Tư^[32]. Byzantium tiếp tục tham gia vào Liên minh Athena và sau đó là Liên bang Athena lần thứ hai, trước khi giành được độc lập hoàn toàn vào năm 355 tr.CN^[33]. Sau một thời gian dài kết đồng minh với người La Mã, Byzantium chính thức trở thành một phần của Đế quốc La Mã vào năm 73 Công nguyên^[34].

Quyết định của Byzantium về phe với người thoán ngôi Pescennius Niger chống lại Hoàng đế La Mã Septimius Severus đã khiến Byzantium phải trả một giá rất đắt; khi Byzantium đầu hàng vào năm 195, hai năm vây hãm đã làm cho thành phố trở nên đổ nát^[35]. Tuy vậy, năm năm sau, Severus bắt đầu tái dựng Byzantium, và thành phố đã giành lại - và theo một số ghi chép còn vượt qua - sự thịnh vượng trước kia của nó^[36].

Constantinus Đại đế thành công trong việc giành ngôi hoàng đế của toàn Đế quốc La Mã vào tháng 9 năm 324^[37]. Hai tháng sau, Constantinus triển khai những quy hoạch một thành phố mới, theo Cơ đốc giáo để thay cho Byzantium. Là đế đô phương đông của đế quốc, thành phố được đặt tên là Nea Roma ("Roma mới"); tuy nhiên, thường được gọi đơn giản là Constantinopolis, một cái tên tồn tại tới thế kỷ XX^[38]. Sáu năm sau, vào ngày 11 tháng 5 năm 330, Constantinopolis trở thành kinh đô của một đế quốc mà về sau được biết đến với tên Đế quốc Byzantine hay Đế quốc Đông La Mã^[39].

 

Việc xây dựng thành Constantinopolis được cho là một trong những thành tựu tồn tại vững bền nhất của Constantinus, làm dịch chuyển trọng tâm quyền lực của La Mã về phía đông khi thành phố này trở thành trung tâm của văn hóa Hy Lạp và của đạo Cơ đốc^[39][40]. Nhiều nhà thờ đã được xây dựng ở thành phố, bao gồm Hagia Sophia - từng là nhà thờ Cơ đốc giáo lớn nhất thế giới trong hơn một ngàn năm^[41]. Một đổi thay chủ chốt khác dưới thời Constantinus là sự cách tân và mở rộng Trường đua xe ngựa Constantinopolis; cho phép hàng vạn khán giả tham dự, trường đua này đã trở thành trung tâm trong đời sống công cộng cũng như, trong các thế kỷ V và VI, tâm chấn của các cuộc bạo động, bao gồm Vụ bạo loạn Nika^[42][43]. Nơi xây dựng Constantinopolis cũng đảm bảo sự tồn tại của nó đứng vững trước những thử thách của thời gian; trong nhiều thế kỉ, những bức tường thành và đê biển của thành phố đã bảo vệ châu Âu khỏi những đạo quân xâm lược từ phương Đông và sự trỗi dậy của Hồi giáo^[40]. Trong hầu hết thời Trung Cổ tức nửa sau của kỷ nguyên Byzantine, Constantinopolis từng là thành phố lớn nhất và giàu có nhất trên lục địa châu Âu và có những thời kỳ là đô thành lớn nhất thế giới^[44][45].

Constantinopolis bắt đầu suy yếu sau cuộc Thập tự chinh thứ tư, trong đó nó đã bị cướp bóc và đốt phá^[46]. Sau đó thành phố trở thành trung tâm của Đế quốc Latin do quân đội thập tự chinh theo Công giáo lập nên để thay thế cho Đế quốc Byzantine Chính thống giáo^[47]. Tuy nhiên, Đế quốc Latin chỉ tồn tại trong khoảng thời gian ngắn ngủi, và Đế quốc Byzantine được phục hồi vào năm 1261, nhưng đã suy yếu nhiều^[48]. Các giáo đường, công sự, và các dịch vụ cơ bản trong tình trạng không được tu sửa^[49] còn dân cư thành phố tụt xuống còn một trăm ngàn từ con số nửa triệu ở thế kỷ VIII^[e].

Hoàng đế Andronikos II Palaiologos lên ngôi năm 1282 đã ban hành nhiều chính sách kinh tế và quân sự sai lầm, như giảm bớt lực lượng quân đội, càng làm đế chế suy yếu đi, mất khả năng kháng cự xâm lược^[50]. Vào giữa thế kỷ XIV, người Thổ Ottoman bắt đầu một chiến lược chiếm đóng dần dần những thành phố, thị trấn nhỏ hơn xung quanh, cắt đứt các tuyến đường cung yếu cho Constantinopolis và bóp nghẹt nó một cách chậm rãi^[51]. Cuối cùng, vào ngày 29 tháng 5 năm 1453, sau một cuộc bao vây kéo dài chín tuần (trong đó Hoàng đế La Mã cuối cùng, Constantine XI Palaiologos bị giết), Sultan Mehmed II "Nhà chinh phục" đã chiếm được Constantinopolis và tuyênha bố thành phố này là kinh đô mới của Đế quốc Ottoman. Ít giờ sau đó, vị sultan cưỡi ngựa tới Hagia Sophia và triệu tập một thầy tế (imam) để tuyên cáo tín ngưỡng Hồi giáo, chuyển đổi nhà thờ Kitô giáo vĩ đại này thành một thánh đường Hồi giáo của đế quốc do trước đó kinh thành này đã từ chối đầu hàng.^[52].

 

Sau khi Constantinopolis thất thủ, Mehmed II ngay lập tức tiến hành phục sinh thành phố, mà từ đó thường được gọi với tên Istanbul. Ông khuyến khích những người dân chạy nạn trong cuộc vây hãm trở về, và cưỡng bức tái định cư những người Hồi giáo, Do Thái và Kitô giáo từ những miền khác của Anatolia. Vị sultan này mời gọi cư dân từ khắp châu Âu tới kinh đô của ông, tạo nên một xã hội toàn cầu tồn tại trong phần lớn thời kỳ Ottoman^[53]. Bên cạnh đó, Mehmed II đã cho sửa chữa cơ sở hạ tầng bị hư hại của thành phố, bắt đầu xây Kapali Carsi (Chợ Lớn) và Cung điện Topkapı, dinh cơ chính thức của hoàng gia^[54].

Người Ottoman đã nhanh chóng biến đổi thành phố từ một thành lũy Cơ đốc giáo trở thành một biểu tượng của văn hóa Hồi giáo. Các quỹ tôn giáo được thành lập để quyên tiền cho việc xây cất các thánh đường Hồi giáo vĩ đại, thường nằm tiếp giáp với các trường học, bệnh viện và nhà tắm công cộng^[54]. Triều đại Ottoman tự tuyên bố là một triều đại khalip vào năm 1517, với Istanbul là kinh đô của triều đại khalip cuối cùng trong lịch sử này hơn bốn thế kỉ sau đó^[10]. Thời kỳ chấp chính củaSuleiman Đại đế từ 1520 tới 1566 là đỉnh cao của nhà nước Ottoman, đồng thời là kỷ nguyên hoàng kim của các thành tựu nghệ thuật và kiến trúc vĩ đại; kiến trúc sư trưởng Mimar Sinan đã thiết kế một loạt những công trình có tính biểu tượng của thành phố, trong khi nghệ thuật làm gốm, thư pháp và tranh tiểu họa nở rộ^[55]. Dân số của Istanbul tiếp tục tăng, lên tới 570 nghìn người vào cuối thế kỷ XVIII^[56].

Một thời kì hỗn loạn đầu thế kỷ XIX đã dẫn tới sự xuất hiện của vị Sultan tiến bộ Mahmud II và sau đó là thời kỳ Tanzimat với một loạt các cải cách chính trị và đưa những công nghệ mới vào thành phố. Các cây cầu bắc qua Sừng Vàng được xây dựng chính trong thời kỳ này^[57], và Istanbul được kết nối với mạng lưới đường sắt châu Âu vào những năm 1880^[58]. Các dịch vụ hiện đại, như hệ thống nước ổn định, điện lưới, điện thoại rồi xe điện lần lượt xuất hiện ở Istanbul trong những thập kỉ sau đó, mặc dù muộn hơn so với một số thành phố châu Âu khác^[59]. Dù vậy, những nỗ lực hiện đại hóa đã không đủ để đẩy lùi sự suy tàn của Đế chế Ottoman.

Đầu thế kỷ XX, cuộc Cách mạng Thổ Nhĩ Kỳ Trẻ (1908) đã loại bỏ Sultan Abdul Hamid II và một loạt các cuộc chiến tranh sau đó đã gieo tai họa cho thủ đô của một đế quốc kiệt quệ^[60]. Cuộc chiến cuối cùng trong số đó, Chiến tranh thế giới thứ nhất, đã dẫn đến việc quân đội Anh, Pháp, Ý chiếm đóng Istanbul (1918-1923). Vị Sultan cuối cùng, Mehmed VI, bị lưu đày vào tháng 11 năm 1922; năm kế đó, Hiệp ước Lausanne đã chấm dứt sự chiếm đóng và thừa nhận nhà nước Cộng hòa Thổ Nhĩ Kỳ, do Mustafa Kemal Atatürk sáng lập^[61].

Trong những năm đầu của nền cộng hòa, mối quan tâm của chính quyền cho Istanbul được chuyển sang Ankara, thành phố được chọn làm thủ đô mới để tách đất nước thế tục mới khỏi quá khứ Ottoman của nó^[62]. Tuy nhiên, bắt đầu từ cuối thập niên 1940 và đầu 1950, Istanbul đã trải qua những biến đổi to lớn về cấu trúc đô thị, như những quảng trường công cộng, đại lộ mới được xây dựng khắp thành phố, đôi khi làm tổn hại tới các công trình lịch sử^[63]. Dân số Istanbul bắt đầu tăng nhanh trong những năm 1970, khi người dân từ Anatolia di cư tới thành phố để kiếm việc làm trong nhiều nhà máy mới xuất hiện ở vùng ngoại ô của một thành phố đang vươn lên. Sự nhảy vọt đột ngột về dân số tạo nên nhu cầu lớn về phát triển nhà ở, và nhiều ngôi làng và khu rừng hẻo lánh trước kia đã được sáp nhập vào vùng đô thị Istanbul^[64].

 

Istanbul bao nằm ở tây bắc Thổ Nhĩ Kỳ với trong vùng Marmara với tổng diện tích 5343 km²^[c]. Eo biển Bosphorus kết nối biển Marmara với biển Đen chia thành phố làm hai nửa, một thuộc miền Thrace thuộc châu Âu và là trung tâm văn hóa và lịch sử, và một nửa thuộc miền Anatolia thuộc châu Á^[69]. Trên bộ, thành phố giáp với các tỉnh và thành phố lân cận là Tekirdağ về phía tây, Kocaeli về phía đông.

Thành phố cũng chia cắt theo Sừng Vàng, một cảng tự nhiên bao bọc bán đảo nơi các đô thị Byzantium và Constantinopolis xưa kia được thành lập. Nơi gặp nhau của Biển Marmara, Bosphorus và Sừng Vàng ở trung tâm của Istanbul ngày nay đã đẩy lui các đạo quân xâm lược trong hàng ngàn năm và ngày nay vẫn là một nét nổi bật của cảnh quan thành phố^[40].

 

Phỏng theo mô hình của Rome, bán đảo lịch sử được cho là dựng trên bảy ngọn đồi, mỗi ngọn có một thánh đường ngự trên đỉnh. Ngọn đồi vươn xa về phía đông nhất là vị trí của Cung điện Topkapı trên ngọn Sarayburnu^[70]. Nhô lên ở phía đối diện Sừng Vàng là một ngọn đồi khác có hình nón, nơi có quận Beyoğlu hiện đại. Do địa thế, các ngôi nhà ở đây từng được xây dựng với sự gia cố của các bức tường kè xếp bậc thang, và các con đường xếp bậc^[71]. Üsküdar ở phía châu Á cũng có các đặc điểm đồi gò tương tự, với địa hình mở rộng dần về phía bờ biển Bosphorus, nhưng địa thế ở Şemsipaşa và Ayazma dốc hơn nhiều, giống như một mũi đất. Điểm cao nhất ở Istanbul là đồi Çamlıca, với độ cao tuyệt đối 288m^[71].

Istanbul nằm gần đứt gãy Bắc Anatolia, cạnh ranh giới giữa các mảng châu Phi và Á-Âu. Đới đứt gãy này chạy từ miền bắc Anatolia đến biển Marmara, đã gây nên các trận động đất lớn gây thiệt hại nhiều nhân mạng trong suốt lịch sử của thành phố. Trong số đó, các trận địa chấn tàn phá nặng nề nhất phải kể đến như động đất Istanbul 1509 đã gây ra sóng thần làm phá vỡ các bức tường thành của thành phố và làm hơn 1 vạn người thiệt mạng. Gần đây trận động đất năm 1999 xảy ra với tâm chấn gần İzmit khiến 18 nghìn người chết, trong đó có 1 nghìn người sống ở ngoại ô Istanbul^[72]. Dân cư Istanbul vẫn lo ngại về những trận động đất thậm chí còn khủng khiếp hơn xảy ra trong tương lai gần, vì hàng nghìn tòa nhà được xây dựng gần đây để đáp ứng dân số gia tăng nhanh không được xây dựng đúng chuẩn mực^[72]. Các nhà địa chấn học dự đoán có nguy cơ một trận động đất độ lớn 7,6-thang độ lớn mômen hoặc lớn hơn có thể sẽ tấn công Istanbul năm 2030 với xác suất lớn hơn 60%^[73][74].

 

Istanbul là một thành phố sở hữu cùng lúc nhiều kiểu khí hậu: khí hậu cận nhiệt đới ẩm (Phân loại khí hậu Köppen: Cfa) và khí hậu Địa Trung Hải (Phân loại khí hậu Köppen: Csa)^[75][76]. Tuy nhiên, do có diện tích rộng lớn, địa hình đa dạng, và nằm gần biển nên ở Istanbul tồn tại các miền vi khí hậu. Phần phía bắc của thành phố có khí hậu đại dương (Phân loại khí hậu Köppen: Cfb) do ảnh hưởng của hơi ẩm từ Biển Đen và mật độ lớp phủ thực vật tương đối cao. Khí hậu trong khu vực đông dân cư ở phía nam thì ấm hơn và ít bị ảnh hưởng của hơi ẩm^[77].

Thực vậy, một trong những đặc điểm nổi bật nhất của khí hậu trong nhiều vùng của Istanbul là độ ẩm liên tục cao, đạt tới 80 phần trăm vào hầu như mọi buổi sáng^[78]. Do những điều kiện này mà sương mù rất phổ biến, mặc dù dày hơn ở phía bắc chứ không ở trung tâm^[77]. Hiện tượng sương mù dày đáng chú ý làm ngăn trở giao thông trong khu vực, bao gồm trên eo Bosphorus, xảy ra quanh năm trong các tháng mùa thu và mùa đông, khi độ ẩm vẫn duy trì cao tới buổi chiều^[79][80][81]. Điều kiện ẩm ướt và sương mù có xu hướng tiêu tan vào giữa ngày trong các tháng mùa hè, nhưng hơi ẩm còn sót lại có tác động khiến cho thời tiết tương đối nóng nực vào mùa hè thêm phần khó chịu^[78]. Trong mùa hè, nhiệt độ cao nhất dao động quanh 29 °C và không thường xuyên có mưa rào; chỉ có khoảng 15 ngày mưa đo được giữa tháng 6 và tháng 8^[82].

Mùa đông ở Istanbul lạnh hơn hầu hết các thành phố khác trong miền Địa Trung Hải, với nhiệt độ xuống thấp nhất trung bình 4-5 °C^[82]. Tuyết do hiệu ứng hồ (gió lạnh cuốn hơi ấm trên mặt nước tạo tuyết ở bờ dưới gió) từ Biển Đen xuất hiện thường xuyên, nhưng khó dự đoán, với nguy cơ dày và - cùng với sương mù - gây thiệt hại cho cơ sở hạ tầng của thành phố^[83]. Mùa xuân và thu có thời tiết khá êm dịu, nhưng thường ẩm ướt và khó lường; gió lạnh từ phía tây bắc và những cơn gió ấm từ phía nam đôi khi xuất hiện trong cùng một ngày - có xu hướng khiến nhiệt độ dao động^[84]. Nhìn chung, hàng năm Istanbul có trung bình khoảng 115 ngày có mưa đáng kể, với lượng mưa 852 mm mỗi năm^[82][85]. Nhiệt độ cao nhất và thấp nhất từng ghi nhận được trong thành phố là 40,5 °C và -16,1 °C. Lượng mưa cao nhất trong ngày được ghi nhận là 227mm, trong khi lớp tuyết phủ dày nhất là 80 cm^[86][87].

Quận Fatih ứng với vùng từng là, cho tới trước cuộc chinh phục Ottoman, toàn bộ thành phố, vắt ngang qua nơi thành lũy Galata củaGenova từng hiện hữu. Những thành lũy Genoa đã bị hủy hoại phần lớn vào thế kỷ XIX, chỉ còn lại Tháp Galata, nhường chỗ cho sự mở rộng về phía bắc của thành phố^[89]. Galata nay là một phần của quận Beyoğlu, trung tâm thương mại và giải trí của Istanbul xung quanh Quảng trường Taksim^[90].

Cung điện Dolmabahçe, nơi đặt trụ sở chính quyền ở cuối thời Ottoman, nằm ở Beşiktaş, hướng chính bắc của Beyoğlu, qua Sân vận động BJK İnönü, sân nhà của câu lạc bộ thể thao lâu đời nhất của Thỗ Nhĩ Kỳ là Beşiktaş J.K.^[91]. Ngôi làng Ortaköy cũ nằm trong Beşiktaş là nguồn gốc của Thánh đường Hồi giáo Ortaköy, dọc theo Bosphorus ở đoạn gần Cầu Bosphorus thứ nhất. Nằm bên bờ Bosphorus về phía bắc nơi đó là các yallı, hay những tòa biệt thự bằng gỗ sang trọng xây bởi các quý tộc và giới thượng lưu thế kỷ XIX làm nơi ở mùa hè^[92]. Xa hơn vào đất liền, bên ngoài đường vành đai trong của thành phố là các quận Levent vàMaslak, các trung tâm kinh tế chính của Istanbul^[93].

 

Dưới thời Ottoman, Üsküdar và Kadıköy nằm ngoài phạm vi đô thị Istanbul, đóng vai trò các tiền đồn yên tĩnh với những yalı và vườn bên bờ biển. Tuy nhiên, trong nửa sau thế kỷ XX, bờ châu Á chứng kiến sự đô thị hóa lớn lao; sự phát triển muộn của phần thành phố này đưa đến hạ tầng tốt hơn và quy hoạch đô thị sạch sẽ hơn so với hầu hết khu vực dân cư ở thành phố^[8]. Phần nhiều bờ châu Á của Bosphorus có chức năng như vùng ngoại ô của các trung tâm kinh tế và thương mại phần châu Âu, chiếm một phần ba dân cư thành phố nhưng chỉ một phần tư lao động^[8]. Như một hậu quả của sự phát triển chóng mặt trong thế kỷ XX, một phần đáng kể thành phố là gecekondu (nghĩa đen là "xây qua đêm"), chỉ những khu nhà lấn chiếm đất xây dựng bất hợp pháp^[94]. Hiện tại, một số khu như thế này đã bị phá dỡ dần dần và thay thế bằng những tổ hợp nhà ở quy mô lớn hiện đại^[95].

Istanbul không có một công viên trung tâm giống như những thành phố lớn khác, thay vào đó có khá nhiều không gian xanh. Công viên Gülhane và Công viên Yıldız ban đầu nằm gọn trong khuôn viên của hai trong số các cung điện ở Istanbul - Cung điện Topkapı và Cung điện Yıldız - nhưng chúng được chuyển đổi mục đích thành các công viên công cộng trong những thập niên đầu của nền Cộng hòa^[96]. Một công viên khác, Fethi Paşa Korusu, nằm ở một vùng đồi gần cầu Bosphorus ở Anatolia, đối diện Cung điện Yıldız. Dọc theo bờ châu Âu, và gần với Cầu Fatih Sultan Mehmet là Công viên Emirgan; từng là một điền trang tư gia thuộc về các lãnh tụ Ottoman, công viên 47 hecta này nổi tiếng về sự đa dạng thực vật và lễ hội hoa tulip hàng năm kể từ 2005^[97]. Phổ biến với người Istanbul trong mùa hè là Rừng Belgrad, trải trên một diện tích 5500 hecta ở cạnh bắc của thành phố. Khu rừng vốn cung cấp nước cho thành phố và dấu vết của các bể chứa sử dụng dưới các thời Byzantine và Ottoman hiện vẫn còn^[98][99].

 

Istanbul nổi tiếng chủ yếu với kiến trúc Byzantine và Ottoman, nhưng các công trình nơi đây còn phản ánh dấu ấn nhiều dân tộc và đế chế khác nhau từng cai trị thành phố này. Ví dụ của các kiến trúc Genoa và La Mã vẫn còn hiện hữu ở Istanbul bên cạnh các di tích Ottoman. Trong khi không còn lại gì trong kiến trúc thời Hy Lạp cổ điển còn tồn tại, kiến trúc La Mã cổ đại tỏ ra vững bền hơn. Các đài kỷ niệm từ Trường đua xe ngựa Constantinopolis vẫn còn thấy được trên Quảng trường Sultan Ahmet, trong khi một phần của đường dẫn nước trên cao Valens từ thế kỷ IV vẫn duy trì tương đối nguyên vẹn ở góc phía tây của quận Fatih^[100]. Cột Constantinus dựng năm 330 để đánh dấu thành lập thủ đô La Mã mới vẫn còn đứng vững cách trường đua không xa^[100].

Kiến trúc Byzantine sơ kỳ tuân theo hình mẫu La Mã về vòm cuốn, nhưng cải tiến yếu tố này như ở Nhà thờ Thánh Sergius và Bacchus. Nhà thờ Byzantine cổ nhất còn tồn tại-mặc dù đã hoang phế-là Tu viện Stoudios xây vào năm 454^[101]. Sau khi chiếm lại được Constantinopolis vào năm 1261, người Byzantine mở rộng hai trong số những nhà thờ quan trọng nhất còn tồn tại, Nhà thờ Chora và Nhà thờ Pammakaristos. Tuy nhiên, đỉnh cao của nghệ thuật kiến trúc Byzantine, và một trong những công trình có tính biểu tượng cho Istanbul, là Hagia Sophia. Với một mái vòm đường kính 31m, nó là nhà thờ Kitô giáo lớn nhất thế giới trong hơn 1000 năm, trước khi trở thành một thánh đường Hồi giáo, và hiện nay là một bảo tàng^[41].

Trong số các ví dụ về kiến trúc Ottoman lâu đời nhất ở Istanbul còn tồn tại là các pháo đài Anadoluhisarı và Rumelihisarı, đã hỗ trợ quân Ottoman trong cuộc công chiếm thành phố^[102]. Trong hơn bốn thế kỉ sau đó, người Ottoman đã đóng một dấu ấn còn mãi lên đường chân trời ở Istanbul, xây dựng các thánh đường cao ngất và các cung điện lộng lẫy. Cung điện lớn nhất, Tokapı, kết hợp nhiều phong cách kiến trúc đa dạng, từ Baroque trong hậu cung hoàng gia tới Thư viện Enderûn theo phong cách Tân cổ điển^[103]. Các vương cung thánh đường bao gồmThánh đường Hồi giáo Sultan Ahmed (Thánh đường Xanh), Thánh đường Süleymaniye và Thánh đường Yeni, tất cả chúng đều được xây trong thời hoàng kim của Đế chế Ottoman, vào các thế kỷ XVI và XVII. Trong các thế kỉ tiếp theo, và đặc biệt sau các cuộc cải cách Tanzimat, kiến trúc Ottoman nhường chỗ cho phong cách châu Âu^[104]. Khu vực xung quanh Đại lộ İstiklal lấp đầy với các công trình theo phong cách Tân cổ điển, Phục hưng và Art Nouveau, những thứ còn tiếp tục ảnh hưởng tới các công trình ở Beyoğlu-bao gồm các nhà thờ, cửa hiệu, rạp hát-và các tòa nhà chính quyền như Cung điện Dolmabahçe^[105].

 

Từ năm 2012, Istanbul là một trong 30 thành phố ở Thổ Nhĩ Kỳ được hưởng quy chế Thành phố tự trị (büyükşehir belediyeleri), có 2 hệ thống chính quyền song song:

• Nghị viện tỉnh (Vilayet), đứng đầu bởi một Thống đốc (Vali) do chính quyền trung ương bổ nhiệm.
• Hội đồng thành phố (Meclisi), đứng đầu bởi một Thị trưởng (Belediye Başkanı) do dân chúng bầu cử.

Nguồn gốc cấu trúc hành chính hiện tại của thành phố có thể lần ngược lên thời kỳ cải cách Tanzimat trong thế kỷ XIX, còn trước đó các quan tòa Hồi giáo (gadi) và các thầy tu (imam) điều hành thành phố dưới sự bảo trợ của Tể tướng (Sadrazam hay Grand Vizier). Theo mô hình của các thành phố Pháp, hệ thống tôn giáo này đã được thay thế bởi thị trưởng và một hội đồng thành phố gồm đại diện các nhóm xưng tội (millet) trên khắp Istanbul. Beyoğlu là khu vực đầu tiên của thành phố có người lãnh đạo và hội đồng riêng của mình với các thành viên là các cư dân định cư lâu ở đó. Các luật được ban hành sau Hiến pháp Ottoman 1876 nhằm mở rộng cách tổ chức này trên toàn thành phố, bắt chước cơ cấu chính quyền các quận của Paris, nhưng chúng không được thực hiện hoàn chỉnh cho đến năm 1908, khi Istanbul được tuyên bố là một tỉnh có 9 quận trực thuộc^[106][107]. Hệ thống này tiếp tục phát triển sau khi nền Cộng hòa được thành lập, khi tỉnh này đổi thành một belediye (Khu tự trị), nhưng cơ cấu này bị giải thể năm 1957^[66][108].

Các khu định cư nhỏ lân cận các trung tâm đông dân cư chính ở Thổ Nhĩ Kỳ, bao gồm Istanbul, đã sáp nhập vào các thành phố lớn vào đầu thập niên 1980, hình thành lên các khu tự trị đô thị (büyük şehir)^[109][110]. Năm 1984, İstanbul cùng với Ankara và İzmir trở thành những thành phố tự trị đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ. Từ năm 2004, Istanbul là một trong 2 thành phố ở Thổ Nhĩ Kỳ (cùng với İzmit) có ranh giới có địa phận trùng với tỉnh trực thuộc^[111]. Theo đó, thành phố là thủ phủ của tỉnh Istanbul, do Khu tự trị Đô thị Istanbul (tiếng Pháp:Municipalité Métropolitain d'Istanbul-MMI) quản lý với tổng số 39 quận^[c].

Thể chế ra quyết định chính của Khu tự trị đô thị Istanbul là Hội đồng Thành phố với các thành viên chọn từ các hội đồng cấp quận. Hội đồng Thành phố chịu trách nhiệm cho các vấn đề toàn thành phố, bao gồm cả việc quản lý ngân sách, duy trì cơ sở hạ tầng dân sự và coi sóc các viện bảo tàng và các trung tâm văn hóa lớn^[112]. Kể từ khi chính quyền hoạt động theo cơ chế "thị trưởng quyền lực, hội đồng yếu", lãnh đạo của hội đồng-tức thị trưởng thành phố-có quyền đưa ra các quyết định nhanh chóng, thường dẫn đến thiếu sự minh bạch^[113]. Ủy ban Chấp hành Thành phố là cơ quan tư vấn cho Hội đồng Thành phố, nhưng cũng có ít nhiều quyền hạn ra quyết định của riêng mình^[114]. Tất cả các đại diện trong Ủy ban đều do thị trưởng thành phố và Hội đồng chỉ định, và chính thị trưởng hoặc một ai do người này chọn lựa là người đứng đầu ủy ban^[114][115].

 

Trong khi đó, các hội đồng quận chịu trách nhiệm chủ yếu về xử lý rác thải và các dự án xây dựng bên trong địa phận của quận. Các quận có ngân sách riêng, mặc dù thị trưởng thành phố có quyền xét duyệt lại các quyết định cấp quận. Một phần năm thành viên của các hội đồng quận, bao gồm quận trưởng, cũng đại diện cho quận của họ trong Hội đồng Thành phố^[112]. Tất cả các thành viên của hội đồng quận và Hội đồng Thành phố, bao gồm thị trưởng thành phố được bầu theo nhiệm kì 5 năm^[116].

Với Khu tự trị đô thị Istanbul và Tỉnh Istanbul có phạm vi tài phán tương đương, chính quyền cấp tỉnh đảm đương ít trách nhiệm. Tương tự như MMI, Chính quyền Tỉnh đặc biệt Istanbul có một thống đốc, một thể chế ra quyết định được bầu cử dân chủ-Nghị viện Tỉnh-và một Ủy ban Chấp hành theo chỉ định. Phỏng theo cơ cấu ủy ban chấp hành cấp thành phố, Ủy ban Chấp hành Tỉnh có một tổng thư ký và các lãnh đạo của sở làm cố vấn Nghị viện Tỉnh^[115][117]. Chức trách của chính quyền tỉnh bị hạn chế nhiều, chỉ tập trung vào việc xây dựng và duy tu các trường học, khu dân cư, tòa nhà chính quyền, đường sá, khuyến khích nghệ thuật, văn hóa và bảo vệ thiên nhiên^[118].

Bờ châu Âu

• Arnavutköy
• Avcılar
• Bağcılar
• Bahçelievler
• Bakırköy
• Başakşehir
• Bayrampaşa
• Beşiktaş
• Beylikdüzü
• Beyoğlu
• Büyükçekmece
• Çatalca
• Esenler
• Esenyurt
• Eyüp
• Fatih
• Gaziosmanpaşa
• Güngören
• Kâğıthane
• Küçükçekmece
• Sarıyer
• Silivri
• Sultangazi
• Şişli
• Zeytinburnu

Bờ châu Á

• Adalar
• Ataşehir
• Beykoz
• Çekmeköy
• Kadıköy
• Kartal
• Maltepe
• Pendik
• Sancaktepe
• Sultanbeyli
• Şile
• Tuzla
• Ümraniye
• Üsküdar

Trong phần lớn chiều dài lịch sử của mình, Istanbul luôn xếp trong nhóm các thành phố lớn nhất trên thế giới. Đến năm 500, Constantinopolis có khoảng 400.000 đến 500.000 dân, nhích lên vượt qua Roma để trở thành thành phố lớn nhất thế giới^[120]. Constantinopolis cùng các thành phố lịch sử lớn khác như Baghdad và Trường An thay nhau giành vị trí thành phố đông dân nhất thế giới cho đến thế kỷ XIII. Dù không bao giờ lấy lại vị trí số một thế giới nhưng Istanbul vẫn là thành phố lớn nhất châu Âu ít lâu sau sự sụp đổ của Constantinopolis cho đến đầu thế kỷ XIX khi thành phố bị Luân Đôn qua mặt^[121]. Ngày nay thành phố này vẫn là một trong các vùng quần cư đô thị đông đúc nhất châu Âu cùng với Moskva^[d].

Viện Thống kê Thổ Nhĩ ước tính rằng đân số Istanbul là 13.483.052 người vào 31 tháng 12 năm 2011, khiến cho Istanbul là thành phố lớn nhất Thổ Nhĩ Kỳ, chiếm 18 phần trăm dân số quốc gia^[6]. Istanbul nằm trong số năm thành phố đông dân nhất thế giới - tuy nhiên với tư cách một vùng đô thị thì Istanbul chỉ xếp thứ 18 thế giới^[7][123]. Tốc độ gia tăng dân số hàng năm của thành phố là 3,45 phần trăm, cao nhất trong số các 78 đô thị lớn nhất trong khối OECD. Tỷ lệ tăng trưởng dân số cao phản ảnh xu hướng đô thị hóa trên toàn quốc gia, với hai đô thị xếp thứ hạng kế sau Istanbul là İzmir và Ankara đều thuộc Thổ nhĩ Kỳ^[15].

Istanbul đã trải qua sự tăng trưởng đặc biệt nhanh chóng trong nửa sau thế kỷ XX, với dân số tăng gấp mười lần trong giai đoạn 1950-2000^[11]. Sự gia tăng dân số này một phần đến từ sự mở rộng địa phận thành phố - đặc biệt giữa các năm 1980 và 1985, khi dân số Istanbul tăng gần gấp đôi^[66]. Sự tăng trưởng đáng chú ý chủ yếu là do dân di cư từ miền châu Á của đất nước tới để tìm việc làm và cải thiện điều kiện sống. Số cư dân có nguồn gốc từ bảy tỉnh phía bắc và phía đông lớn hơn dân số hiện có của chính các tỉnh đó; đáng chú ý, Sivas và Kastamonu mỗi tỉnh là xuất xứ của hơn một nửa triệu dân của Istanbul^[12]. So với đó số cư dân có nguồn gốc nước ngoài ở Istanbul khá ít, chỉ khoảng 42 228 người vào năm 2007^[124]. Chỉ khoảng 28 phần trăm cư dân thành phố là người gốc Istanbul^[125]. Mật độ dân số của thành phố là 2523 người/km², vượt xa con số trung bình của Thổ Nhĩ Kỳ là 2523 người/km²^[126]. Các khu vực đông đúc nhất có xu hướng nằm ở phía tây bắc, tây và tây nam của thành phố ở phía châu Âu; quận đông nhất ở bờ châu Á là Üsküdar^[12].

Trong hầu hết lịch sử của thành phố này và cả ngày nay, Istanbul là một thành phố thế giới, nhưng thành phố này đã trở nên đồng nhất hơn kể từ cuối thời Đế quốc Ottoman. Tuy nhiên, phần lớn các nhóm thiểu số tôn giáo và dân tộc của Thổ Nhĩ Kỳ vẫn tập trung ở Istanbul. Tuyệt đại đa số dân cư khắp Thổ Nhĩ Kỳ, và Istanbul nói riêng, tự xem mình là người Hồi giáo, cụ thể hơn là nhánh Hồi giáo Sunni. Hầu hết người Sunni tuân theo trường phái tư tưởng Hanafi, mặc dù khoảng 10% người Sunni theo trường phái Shafi'i. Giáo phái Hồi giáo lớn nhất ngoài Sunni ở Thổ Nhĩ Kỳ là Alevi, chiếm 4,5 triệu dân, một phần ba trong số đó sống ở Istanbul^[125]. Các phong trào thần bí, như Sufi giáo, chính thức bị cấm sau khi nền Cộng hòa thành lập, nhưng vẫn thu hút một lượng lớn tín đồ^[127].

 

Địa vị Thượng phụ Constantinopolis được chỉ định là Đại Thượng phụ giáo hội toàn thế giới từ thế kỷ VI, và cho tới nay vẫn được thừa nhận rộng rãi là lãnh tụ tinh thần của 300 triệu người Chính thống giáo Đông phương trên toàn thế giới^[129]. Kể từ năm 1601, Tòa Thượng phụ đặt tại Nhà thờ St. George ở Istanbul^[130]. Vào thế kỷ XIX, những người Cơ đốc giáo ở Istanbul hầu như hoặc thuộc Chính thống giáo Hy Lạp hoặc thuộc Giáo hội Tông truyền Armenia^[131]. Do một số sự kiện trong thế kỷ XX - bao gồm cuộc hoán đổi dân cư giữa Hy Lạp năm 1923 theo thỏa thuận của hai chính phủ, một sắc thuế đánh vào người giàu năm 1942 và cuộc bạo loạn Istanbul năm 1955 - dân cư người Hy Lạp, vốn tập trung ở Fener và Samatya, đã giảm rõ rệt. Vào đầu thế kỷ XXI, số người Hy Lạp ở Istanbul chỉ khoảng 3 nghìn (giảm từ 130 nghìn năm 1923)^[132][133]. Dân Armenia cũng chứng kiến một sự suy giảm, một phần do cuộc diệt chủng người Armenia trong Thế chiến I, nhưng đã dần dần phục hồi do sự di cư gần đây từ Armenia sang; ngày nay, có khoảng từ 5 tới 7 vạn người Armenia ở Istanbul, giảm từ 164 nghìn người năm 1913^[134].

Nhóm dân tộc thiểu số lớn nhất ở Istanbul là cộng đồng người Kurd, có nguồn gốc từ miền đông và đông nam Thổ Nhĩ Kỳ. Mặc dù sự hiện diện của người Kurd ở thành phố có thể lần ngược về thời kỳ đầu của Đế quốc Ottoman^[135], dòng người Kurd đổ vào thành phố tăng lên kể từ cuối những năm 1970, khi tranh chấp Thổ-Kurd bùng phát và Đảng Công nhân Kurdistan xuất hiện^[136]. Istanbul là nơi cư trú của từ hai tới bốn triệu cư dân người Kurd, nhiều hơn bất kì thành phố nào trên thế giới^[137][138]. Vùng lân cận khu phố Balat từng là nơi một cộng đồng người Do Thái Sephardi khá lớn, bắt đầu hình thành trong thời kì Tòa án dị giáo Tây Ban Nha (cuối thế kỷ XV tới đầu thế kỷ XIX)^[139]. Người Do Thái các nhánh Romaniote và Ashkenazi cư ngụ ở Istanbul còn trước cả người Sephardi, nhưng tỉ lệ của họ đã suy giảm; ngày nay, chỉ một phần người Do Thái ở Istanbul thuộc dòng Ashkenazi^[140][141]. Chủ yếu do việc di cư về Israel khi quốc gia này thành lập, số dân Do Thái trên toàn quốc giảm từ 100 nghìn năm 1950 xuống còn 18 nghìn năm 2005, đa số họ sống ở Istanbul và Izmir^[142]. Người Levantines, tức những người Công giáo La Mã theo nghi thức Latinh sinh sống ở Galata trong thời đại Ottoman, đóng một vai trò độc đáo trong việc định hình văn hóa và kiến trúc Istanbul trong các thế kỷ XIX và XX; dân số của họ có suy giảm, nhưng vẫn còn một số ít ở thành phố^[143].

 

Với tổng sản phẩm nội địa 301 tỷ đô la Mỹ năm 2011, Istanbul xếp thứ 29 trong các đô thị có GDP lớn nhất trên thế giới ^[144]. Thành phố chiếm khoảng 27% GDP của Thổ Nhĩ Kỳ, sử dụng khoảng 20% lực lượng lao động công nghiệp của đất nước^[15][145]. GDP bình quân đầu người và năng suất lao động của nó cao hơn mức trung bình của quốc gia lần lượt là 70 và 50%, một phần nhờ sự tập trung vào các hoạt động có giá trị gia tăng cao. Với dân số đông và sự đóng góp đáng kể vào kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ, Istanbul chiếm tới hai phần năm thu nhập thuế của nước này^[15]. Trong số đó có tiền thuế của 30 tỷ phú đóng ở Istanbul, xếp thứ 5 trong số các thành phố nhiều tỷ phú nhất thế giới^[146].

Tương xứng với quy mô thành phố, Istanbul có một nền kinh tế công nghiệp đa dạng, sản xuất các loại hàng hóa như dầu ô liu, thuốc lá, phương tiện giao thông và đồ điện tử^[145]. Dù tập trung vào các ngày giá trị gia tăng cao, lĩnh vực sản xuất giá trị gia tăng thấp cũng đóng vai trò quan trọng, chỉ chiếm 26% GDP nhưng tới bốn phần năm tổng giá trị xuất khẩu của thành phố^[15]. Năm 2005, các công ty đóng ở Istanbul tạo ra giá trị xuất khẩu 41,4 tỷ đô la và nhập khẩu là 69,9 tỉ; những con số này tương đương với 57 và 60 phần trăm tổng giá trị xuất/nhập khẩu tương tương ứng của quốc gia^[147].

Istanbul là nơi có thị trường chứng khoán duy nhất của Thổ Nhĩ Kỳ, Sàn giao dịch Chứng khoán Istanbul. Mặc dù nó vốn được thành lập từ khá sớm, vào năm 1866 với tên Sàn Giao dịch Chứng khoán Ottoman, tầm quan trọng của nó bị suy giảm từ cuộc Đại Khủng hoảng những năm 1930. Nó chỉ bắt đầu khôi phục từ đầu năm 1986, sau một chuỗi các chương trình tự do hóa tài chính của chính phủ^[148]. Trong thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, Bankalar Caddesi (Phố Ngân hàng) ở Galata từng là trung tâm tài chính của Đế quốc Ottoman là nơi Sàn Giao dịch Chứng khoán Ottoman từng đặt^[149]. Khu phố này vẫn là khu vực tài chính chính của Istanbul cho tới những năm 1990, khi hầu hết các ngân hàng Thổ Nhĩ Kỳ bắt đầu chuyển trụ sở tới các quận buôn bán hiện đại ở trung tâm là Levent và Maslak. Năm 1995, Sàn Giao dịch Chứng khoán Istanbul chuyển cơ sở tới địa chỉ ngày nay ở phố İstinye thuộc quận Sarıyer^[150]. Năm 2012, trên cơ sở sáp nhập với Sàn giao dịch Vàng Istanbul và Sàn giao dịch thứ cấp Thổ Nhĩ Kỳ, Borsa Istanbul được thành lập.^[151]

Là tuyến đường biển duy nhất giữa Biển Đen giàu dầu mỏ và Địa Trung Hải, Bosphorus là một trong những hải lộ đông đúc nhất trên thế giới; hơn 200 triệu tấn dấu đi qua eo biển này mỗi năm, và giao thông trên Bosphorus gấp ba lần so với Kênh đào Suez^[152]. Do đó, người ta đã đưa ra những đề xuất xây thêm một kênh đào, gọi là Kênh đào Istanbul, song song với eo biển, trên bờ châu Âu của thành phố^[153]. Istanbul có ba cảng tàu chính-Cảng Haydarpaşa, Cảng Ambarlı, và Cảng Zeytinburnu-cùng một số cảng nhỏ hơn và các bến tàu chở dầu dọc eo Bosphorus và Biển Marmara^[154][155]. Haydarpaşa, nằm ở đầu đông nam của Bosphorus, là cảng lớn nhất của Istanbul cho tới đầu những năm 2000. Luồng giao thông dịch chuyển sang cảng Ambarlı đã làm cho Haydarpaşa hoạt động dưới sức chứa và hiện có những kế hoạch chấm dứt hoạt động^[156]. Cho đến năm 2007, Ambarlı, ở góc phía tây của trung tâm nội thị, đã có sức chứa hàng năm lên tới 1,5 triệu TEU (đơn vị thể tích hàng hải, bằng kích thước container tiêu chuẩn) so với 354 nghìn TEU của Haydarpaşa, khiến cho nó trở thành cảng lớn thứ tư ở miền Địa Trung Hải^[157][158]. Cảng Zeytinburnu có lợi thế gần đường ô tô và Sân bay quốc tế Atatürk^[159] cũng như nằm trong những kế hoạch dài hạn của thành phố nhằm kết nối tốt hơn giữa tất cả các bến cảng và mạng lưới đường sắt^[160].

Istanbul là một điểm đến du lịch ngày càng phổ biến hơn; năm 2000 chỉ có khoảng 2,4 triệu người nước ngoài đến thành phố thì năm 2015 con số này là 12,5 triệu người, đưa nó lên vị trí thứ 5 trong số những thành phố được viếng thăm nhiều nhất thế giới ^[13][161]. Istanbul là cổng giao lưu quốc tế lớn thứ hai của Thổ Nhĩ Kỳ, sau Antalya, chiếm một phần tư du khách nước ngoài tới đất nước này. Ngành công nghiệp du lịch tập trung chủ yếu ở bờ châu Âu, nơi có 90% khách sạn của Istanbul. Các khách sạn hạng trung và bình dân có xu hướng tập trung ở khu Sarayburnu, trong khi các khách sạn cao cấp chủ yếu đóng ở các trung tâm giải trí và tài chính ở phía bắc Sừng Vàng. Bảy mươi bảo tàng của Istanbul, được thăm nhiều nhất là Bảo tàng Cung điện Topkapı và Hagia Sophia, đem lại khoảng 30 triệu đô la thu nhập mỗi năm. Dự án quản lý môi trường của thành phố cũng ghi nhận rằng có 17 cung điện, 64 thánh đường Hồi giáo, và 49 nhà thờ có giá trị lịch sử ở Istanbul^[162].

Istanbul nổi tiếng là một trung tâm văn hóa lâu đời, nhưng khung cảnh văn hóa đã trì trệ sau khi Cộng hòa Thổ Nhĩ Kỳ dịch chuyển trọng tâm về Ankara^[163]. Chính phủ dân tộc mới đây đã lập các chương trình phục vụ cho việc định hướng người Thổ tới âm nhạc truyền thống, đặc biệt là những thể loại âm nhạc bắt nguồn ở châu Âu, nhưng các viện âm nhạc và các chuyến thăm của các nghệ sĩ cổ điển nước ngoài vẫn chủ yếu tập trung ở thủ đô mới^[164]. Trong khi phần nhiều đặc sắc văn hóa Thổ Nhĩ Kỳ có nguồn gốc ở Istanbul, cho đến tận những năm 1980 và 1990 Istanbul mới tái nổi lên ở tầm quốc tế như một thành phố mà giá trị văn hóa không chỉ dựa trên quá khứ vinh quang^[165].

 

Cho tới cuối thế kỷ XIX, Istanbul đã là một trung tâm nghệ thuật khu vực, với các nghệ sĩ Thổ, châu Âu và Trung Đông tụ họp tới đây. Bất chấp những nỗ lực đưa Ankara thành trung tâm văn hóa của Thổ Nhĩ Kỳ, ngoài việc có học viện nghệ thuật chính của quốc gia cho tới những năm 1970^[167], khi các đại học và tạp chí nghệ thuật mới được lập ở Istanbul những năm 1980, nhiều nghệ sĩ vốn ở Ankara cũng chuyển tới đây^[168]. Beyoğlu đã trở thành trung tâm nghệ thuật của thành phố, với các nghệ sĩ trẻ lẫn các nghệ sĩ già từng sống ở nước ngoài tìm một chỗ đứng chân ở đây. Các bảo tàng nghệ thuật hiện đại, bao gồm Bảo tàng Istanbul Hiện đại, Bảo tàng Pera, Bảo tàng Sakıp Sabancı và SantralIstanbul, mở cửa những năm 2000 để bổ sung cho các không gian trưng bày và nhà đấu giá từng đóng góp cho tính cách toàn cầu của thành phố này^[169]. Tuy nhiên, những bảo tàng này chưa thể thu hút được số lượng khách lớn như những bảo tàng lâu đời hơn ở miền bán đảo lịch sử, trong đó có Bảo tàng Khảo cổ học Istanbul-bảo tàng đã mở ra kỉ nguyên bảo tàng hiện đại Thổ Nhĩ Kỳ, và Bảo tàng Nghệ thuật Thổ Nhĩ Kỳ và Hồi giáo^[162][166].

Bộ phim đầu tiên được chiếu ở Thổ Nhĩ Kỳ là ở Cung điện Yıldız vào năm 1896, chỉ một năm sau khi kỹ thuật điện ảnh trình diễn được trình diễn lần đầu tiên ở Paris^[170]. Các rạp chiếu phim sau đó nở rộ ở Beyoğlu, với mật độ tập trung nhất ở tuyến phố mà nay là Đại lộ İstiklal^[171]. Istanbul cũng là trái tim của ngành công nghiệp điện ảnh non trẻ của Thổ Nhĩ Kỳ, mặc dù phim Thổ Nhĩ Kỳ không phát triển ổn định cho tới những năm 1950^[172]. Từ đó tới nay, Istanbul là nơi có nhiều phim trường cho các phim chính kịch và phim hài Thổ Nhĩ Kỳ nhất^[173]. Trong khi công nghiệp phim ảnh của Thổ Nhĩ Kỳ đã trỗi dậy trong nửa sau thế kỷ XX, phải đến các phim Uzak (2002) và Cha tôi và Con trai tôi (2005), đều quay ở Istanbul, phim của quốc gia này mới bắt đầu có những thành công quan trọng ở tầm quốc tế^[174]. Istanbul và bầu trời tuyệt đẹp của nó cũng là bối cảnh cho một số bộ phim nước ngoài, trong đó có Topkapi (1964), Thế giới là không đủ (1999) và Điệp vụ Istaanbul (2008)^[175].

Gắn với sự trỗi dậy văn hóa trên là việc thành lập Festival Istanbul, bắt đầu trình diễn nền nghệ thuật phong phú của Thổ Nhĩ Kỳ và thế giới kể từ 1973. Từ lễ hội lớn này đã xuất hiện Liên hoan phim Quốc tế Istanbul và Đại nhạc hội Jazz Quốc tế Istanbul vào đầu những năm 1980. Ngày nay chỉ tập trung vào âm nhạc và khiêu vũ, Festival Istanbul nay được biết dưới tên Festival Âm nhạc Quốc tế Istanbul từ 1994^[176]. Trong số các lễ hội xuất hiện sau Festival Istanbul, đáng chú ý nhất là Lễ hội hai năm Istanbul (Istanbul Biennial) tổ chức hai năm một lần từ 1987. Trong khi những lần tổ chức đầu tiên nhắm vào việc trình diễn nghệ thuật trực quan Thổ Nhĩ Kỳ, về sau nó đón chào nhiều nghệ sĩ quốc tế và trở thành một lễ hội hai năm một lần nổi tiếng nhất trên thế giới, cùng với Lễ hội hai năm Venice và Lễ hội nghệ thuật hai năm São Paulo^[177].

 

Istanbul có rất nhiều trung tâm mua sắm, từ lâu đời tới hiện đại. Chợ Lớn (Kapali Carsi), hoạt động từ năm 1461, là một trong những chợ có mái che cổ xưa và lớn nhất thế giới^[178][179]. Chợ Mahmutpasha là một chợ ngoài trời nằm giữa Chợ Lớn và Chợ Gia vị, là một trong những chợ gia vị chính của Istanbul từ những năm 1660. Khu phố buôn bán Ataköy mở đầu cho một loạt các khu phố buôn bán hiện đại ở Thổ Nhĩ Kỳ khi nó mở cửa vào năm 1987^[180]. Kể từ đó, các khu phố buôn bán trở thành các trung tâm mua sắm chính bên ngoài vùng bán đảo lịch sử. Akmerkez đã nhận danh hiệu khu phố buôn bán "tốt nhất châu Âu" và "tốt nhất thế giới" bởi Hội đồng Trung tâm Mua sắm quốc tế các năm 1995 và 1996; Istanbul Cevahir mở năm 2005 xếp vào hàng lớn nhất châu lục; còn Kanyon giành Giải thưởng Phê bình Kiến trúc Đô thị trong hạng mục Xây dựng thương mại năm 2006^[179]. Các phố Abdi İpekçi khu Nişantaşı và Đại lộ Bağdat ở phía Anatolia đã và đang trở thành những khu vực mua sắm cao cấp^[181][182].

 

Bên cạnh các món ăn Thổ Nhĩ Kỳ truyền thống như kebab, Istanbul cũng nổi tiếng với các nhà hàng hải sản lâu đời. Nhiều trong số các nhà hàng hải sản thượng hạng và nổi tiếng nhất của thành phố nằm hai bên bờ Bosphorus, trong khi lân cận Kumkapı dọc theo Biển Marmara có một khu phố đi bộ với khoảng năm chục cửa hàng chuyên về cá^[183]. Đảo Hoàng tử, cách trung tâm thành phố 15 km, cũng nổi tiếng với các cửa hàng hải sản; chúng cùng với lâu đài mùa hè cổ xưa, các con phố yên tĩnh không có xe cộ khiến cho hòn đảo này trở thành điểm nghỉ mát lừng danh của người Istanbul lẫn du khách nước ngoài^[184].

Các nhà hàng chuyên về món ăn nước ngoài tập trung chủ yếu ở quận Beyoğlu, đặc biệt là ngõ Çiçek Pasajı ở Đại lộ İstiklal với một loạt các nhà rượu (meyhane), tiệm rượu, nhà hàng^[185]. Trong khi nhiều quán rượu ở Đại lộ này đã chuyển thành các cửa hàng buôn bán, Phố Nevizade ở gần đó vẫn còn rất nhiều nhà rượu và tiệm rượu nhỏ^[186][187]. Các khu phố lân cận İstiklal gần đây đã sửa sang để phục vụ cho đời sống ban đêm ở Beyoğlu, với những tuyến phố buôn bán nay với nhiều tiệm rượu, quán cà phê và nhà hàng chơi nhạc sống^[188]. Những tâm điểm khác của đời sống ban đêm của Istanbul bao gồm Nişantaşı,Ortaköy, Bebek, và Kadıköy^[189].

 

Istanbul có một số câu lạc bộ thể thao thuộc vào hàng lâu đời nhất của Thổ Nhĩ Kỳ. Một trong số đó là Beşiktaş J.K., câu lạc bộ đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ, thành lập năm 1903 và từng có thời là câu lạc bộ duy nhất nên nó đôi khi từng thi đấu với tư cách đội tuyển quốc gia^[91]. Trong khi đội bóng của nó đã có những thời kì thống trị giải quốc gia, các đội Galatasaray S.K. và Fenerbahçe S.K. thể hiện tốt hơn khi thi đấu quốc tế và ngang ngửa nhau trong việc giành nhiều chức vô địch giải chuyên nghiệp Süper Lig nhất^[190][191]. Galatasaray và Fenerbahçe là hai đội kình địch với nhau từ lâu, Galatasary nằm ở bờ châu Âu trong khi Fenerbahçe ở bờ châu Á của thành phố^[190]. Istanbul có bốn đội bóng rổ-Anadolu Efes S.K., Beşiktaş, Fenerbahçe Ülker và Galatasaray Medical Park chơi ở giải ngoại hạng Vô địch Bóng rổ Thổ Nhĩ Kỳ^[192].

Nhiều cơ sở thể thao của Istanbul được xây dựng hoặc nâng cấp từ năm 2000 trong nỗ lực của thành phố tranh chức đăng cai các kỳ Thế vận hội Mùa hè. Sân vận động Olympic Atatürk, sân vận động đa năng lớn nhất Thổ Nhĩ Kỳ hoàn thành vào năm 2002 như một nơi tổ chức hàng đầu của Hiệp hội Các Liên đoàn Điền kinh Quốc tế (IAAF) cho các sự kiện điền kinh^[193]. Sân vận động này cũng là nơi diễn ra trận Chung kết UEFA Champion League 2005 và hiện là sân nhà của đội bóngİstanbul Büyükşehir Belediyespor. Sân vận động Şükrü Saracoğlu, sân nhà của đội Fenerbahçe, tổ chức trận chung kết Cúp UEFA 2009 ba năm sau khi khánh thành, và Cung thể thao Türk Telekom mở năm 2011 thay cho Sân vận động Ali Sami Yen làm sân nhà cho đội Galatasary^[194][195]. Cả ba sân này đều là các sân 4 sao cao cấp (từng là 5 sao) theo tiêu chuẩn UEFA^[f].

 

Sinan Erdem Dome, là một trong số các cung thể thao trong nhà lớn nhất châu Âu, từng đăng cai giải Cúp Bóng rổ FIBA Thế giới 2010, và Giải Vô địch Điền kinh Thế giới IAAF 2012 và vòng tứ kết Giải Vô địch Bóng rổ châu Âu 2011-2012. Trước khi Sinan Erdem Dome được hoàn thành, Cung thể thao Abdi İpekçi là cung thể thao trong nhà chính của Istanbul, nơi tổ chức vòng chung kết Vô địch Bóng rổ châu Âu 2001^[199]. Bên cạnh đó, nhiều cung thể thao, nhà thi đấu khác đã được xây dựng kể từ năm 2000, mới nhất là Cung thể thao Ülker với sức chứa 13,800 người, mở cửa năm 2012^[200]. Bất chấp việc xây dựng nở rộ, năm lần tranh quyền đăng cai Thế vận hội Mùa hè liên tiếp-2000, 2004, 2008, 2012, 2020 cũng như Giải vô địch bóng đá châu Âu 2012 và 2016 đều bất thành^[201].

Đường đua Istanbul là một chặng trong lộ trình giải Vô địch Đua xe du lịch Thế giới và giải European Le Mans Series vào năm 2005 và 2006, nhưng từ đó tới nay chưa có thêm cuộc đua quốc tế nào qua đường đua này^[202][203]. Vào thời kỳ mở cửa, Đường đua Istanbul cũng từng đăng cai giải Grand Prix Thổ Nhĩ Kỳ thường niên những năm 2005-2011; tương lai của đường đua này không rõ ràng do những vấn đề tài chính^[204]. Câu lạc bộ Đua thuyền Istanbul, thành lập năm 1952, tổ chức một số cuộc đua, triển lãm và các sự kiện ở trong và xung quanh Istanbul mỗi năm^[205][206]. Câu lạc bộ Đua thuyền ngoài khơi Thổ Nhĩ Kỳ cũng tổ chức một số cuộc đua lớn, trong đó uy tín nhất là cuộc đua tranh Cúp Hải quân^[207]. Istanbul đôi khi cũng là điểm dừng của Giải Vô địch Thuyền máy F1 Thế giới, tuy rằng lần cuối cùng giải này xuất hiện ở Bosphorus là vào năm 2000^[208].

 

Dù hầu hết những đài phát thanh và truyền hình thuộc nhà nước đóng ở Ankara, Istanbul mới là trung tâm truyền thông chính của Thổ Nhĩ Kỳ. Nền công nghiệp này đã bắt nguồn từ cố đô của Đế chế Ottoman, nơi tờ báo Thổ dầu tiên Takvim-i Vekayi (Niên giám Công vụ) được xuất bản vào năm 1831. Khu phố Cağaloğlu lân cận đường Bâb-ı Âli-nơi tờ báo này được in-đã nhanh chóng trở thành trung tâm báo chí Thổ Nhĩ Kỳ, cùng với Beyoğlu ở phía bên kia Sừng Vàng^[209].

Ngày nay, Istanbul có rất nhiều báo, tạp chí định kỳ khác nhau. Hầu hết các báo toàn quốc đóng ở Istanbul, cùng với các ấn bản song song ở Ankara và İzmir^[210]. Tờ Zaman, mặc dù mới chỉ thành lập năm 1986, là tờ báo bán chạy nhất quốc gia, với lượng bán được hàng tuần lên tới hơn một triệu. Các tờ báo còn lại trong tốp năm báo bán chạy ở Thổ Nhĩ Kỳ-Posta, Hürriyet, Sabah và Habertürk-cũng đều ở Istanbul với doanh số 200 nghìn bản mỗi báo. Bản tiếng Anh của tờ Hürriyet (Hürriyet Daily News) xuất hiện vào năm 1961 từng là tờ báo tiếng Anh bán chạy nhất, nhưng đã bị ấn bản của Zaman khai trương năm 2007 là Today's Zaman vượt mặt. Ngoài ra ở cũng có một số tạp chí đại chúng khác nhỏ hơn nhưMilliyet và Cumhuriyet^[210][211].

 

Đài vô tuyến ở Istanbul bắt đầu từ năm 1927, khi chương trình vô tuyến đầu tiên ở Thổ Nhĩ Kỳ phát ra từ Bưu điện Trung tâm ở Eminönü. Quyền kiểm soát trạm phát này, cũng như các đài phát thanh thành lập vào những thập niên sau đó, về sau rơi vào tay Tập đoàn Phát thanh Truyền hình Thổ Nhĩ Kỳ (Turkish Radio and Television Corporation-TRT), tổ chức nắm giữ độc quyền phát sóng các kênh truyền hình và truyền thanh những năm 1964 và 1990^[212]. Hiện nay, TRT vận hành bốn đài phát thanh quốc gia; những đài này có những máy phát vô tuyến khắp cả nước bao phủ nơi cư trú của 90% dân số, nhưng chỉ đài Radio 2 là đóng ở Istanbul. Đài này cung cấp nội dung phong phú, từ các chương trình giáo dục tới những sự kiện thể thao, và là đài phát thanh phổ biến nhất ở Thổ Nhĩ Kỳ^[212]. Các kênh phát thanh ở Thổ Nhĩ Kỳ thường phát tiếng Thổ Nhĩ Kỳ hoặc tiếng Anh, một ngoại lệ hiếm hoi là kênh Açık Radyo phát cả hai thứ tiếng. Một trong số các kênh phát thanh tư nhân đầu tiên Thổ Nhĩ Kỳ, và cũng là kênh chuyên về nhạc nhẹ nước ngoài đầu tiên, là kênh Metro FMcủa Istanbul. Đài Radio 3 thuộc nhà nước, mặc dù đóng ở Ankara, cũng phát nhạc nhẹ tiếng Anh, trong khi chương trình thời sự tiếng Anh được cung cấp trên NTV Radyo^[213].

TRT-Children là đài truyền hình duy nhất thuộc TRT nằm ở Istanbul^[214]. Tuy vậy, thành phố này lại là nơi đặt trụ sở của một số đài tiếng Thổ cũng như cơ sở của các hãng truyền thông nước ngoài. Star TV ở Istanbul là mạng truyền hình tư nhân đầu tiên ra đời sau khi cơ chế độc quyền của TRT kết thúc; Star TV và Show TV (cũng ở Istanbul) hiện nay vẫn rất nổi tiếng trên toàn quốc, phát sóng các chương trình Thổ Nhĩ Kỳ và Hoa Kỳ^[215]. Samanyolu TV, Kanal D, ATV là các đài truyền hình khác ở Istanbul cung cấp tin tức và chương trình truyền hình, trong khi NTV (hợp tác với MSNBC của Hoa Kỳ) và Sky Turk-cả hai đóng ở thành phố-chủ yếu được biết đến với những bản tin tiếng Thổ. BBC cũng có một văn phòng khu vực ở Istanbul, tham gia vào việc phát các bản tin tiếng Thổ của đài, trong khi CNN có kênh tiếng Thổ riêng, CNN Turk ở đây từ năm 1999^[216]. Kênh kinh doanh và giải trí CNBC-e ở Istanbul cũng bắt đầu phát sóng vào năm 2000.

 

Đại học Istanbul, thành lập năm 1453, là cơ sở giáo dục Thổ lâu đời nhất ở thành phố. Ban đầu vốn là một trường học Hồi giáo, trường đã lập các khoa luật, y, khoa học và thế kỷ XIX và thế tục hóa sau khi nền Cộng hòa thành lập^[217]. Đại học Kỹ thuật Istanbul, vốn là trường Kỹ thuật Hải quân Hoàng gia ra đời năm 1773, là đại học lâu đời thứ ba thế giới trong số các đại học chuyên về các ngành kỹ thuật^[218][219]. Tính cả hai trường trên thì Istanbul có 8 đại học công lập^[220], trong số các trường còn lại đáng kể là Đại học Mỹ thuật Mimar Sinan-học viện nghệ thuật chính của Thổ Nhĩ Kỳ cho tới những năm 1970^[167], Đại học Marmara, cơ sở đào tạo sau đại học lớn thứ ba đất nước. Đại học công lập trẻ tuổi nhất ở Istanbul là Đại học Istanbul Medeniyet (2010), cấp bằng đại học hai năm với mười một khoa khác nhau^[221].

Trong khi hầu hết các trường đại học có uy tín ở Istanbul đều dựa vào chính phủ, thành phố cũng có một số các trường tư nổi tiếng. Đại học dân lập hiện đại đầu tiên ở Istanbul là Cao đẳng Robert, do một nhóm người từ Hoa Kỳ thành lập năm 1863; tuy nhiên từ năm 1971, các thành phần giáo dục đại học của nó trở thành trường công, tức Đại học Boğaziçi trong khi phần còn lại vẫn giữ tên gọi "Cao đẳng Robert" nhưng chỉ đào tạo ở bậc trung học^[222][223]. Về danh nghĩa các đại học dân lập đã chính thức bị cấm ở Thổ Nhĩ Kỳ trước khi Hiến pháp năm 1982 ban hành, nhưng vào thời điểm đó đã có mười lăm "trường bậc cao" mà thực chất là các trường đại học ở Istanbul năm 1970. Sau khi có HIến pháp, trường đại học dân lập đầu tiên được lập là Đại học Koç năm 1992, và một thập kỷ sau đó có thêm 12 trường tư được lập^[222]. Hiện nay, có ít nhất năm mươi trường dân lập ở thành phố, trong đó đáng chú ý là Đại học Thương mại Istanbul và Đại học Kadir Has^[224].

 

Năm 2007, có khoảng 4350 trường phổ thông, khoảng một nửa trong số đó là các trường tiểu học; trung bình mỗi trường có 668 học sinh. Những năm gần đây, hệ thống giáo dục Istanbul đã mở rộng đáng kể; từ năm 2000 tới 2007, số lớp học và giáo viên tăng gần gấp đôi và số học sinh tăng hơn 60 phần trăm^[225]. Trung học Galatasaray, thành lập năm 1481 với tên gốc là Trường Hoàng gia Cung điện Galata, là trung học lâu đời nhất ở Istanbul và là cơ sở giáo dục lâu đời thứ hai ở thành phố. Nó được xây dựng theo chiếu chỉ của Sultan Bayezid II, người tìm cách đem học sinh từ những nền tảng gia đình khác nhau tới cùng một môi trường nhằm tăng cường sức mạnh đế chế của ông^[226]. Nó thuộc hệ thống Trung học Anatolia, những trường trung học công lập cao cấp đặt trọng tâm vào giảng dạy bằng ngoại ngữ. Chẳng hạn trường Galatasaray dạy bằng tiếng Pháp, trong khi các trường khác thường dạy tiếng Anh hoặc tiếng Đức bên cạnh tiếng Thổ^[227][228]. Thành phố cũng có những trường trung học dành riêng cho người nước ngoài như Liceo Italiano thành lập từ thế kỷ XIX^[229].

Một vài trường trung học Istanbul khác nổi tiếng do phong cách giảng dạy hoặc điều kiện tuyển sinh của nó. Trung học quân sự Kuleli, nằm ở Çengelköy dọc Bosphorus và Trung học Hải quân Thổ Nhĩ Kỳ, ở Đảo Hoàng tử, là các trường quân sự, bên cạnh ba học viện quân sự-Học viện Không quân Thổ Nhĩ Kỳ, Học viện Quân sự Thổ Nhĩ Kỳ và Học viện Hải quân Thổ Nhĩ Kỳ. Một trường quan trọng khác ở Istanbul là Trung học Darüşşafaka dạy miễn phí cho trẻ em mồ côi trên khắp đất nước. Darüşşafaka bắt đầu dạy từ lớp 4, giảng bằng tiếng Anh và từ lớp 6 thì thêm một ngoại ngữ thứ hai-tiếng Pháp hoặc Đức^[230]. Các trường trung học nổi bật khác ở Istanbul có thể kể đến Kabataş Erkek Lisesi (thành lập năm 1908)^[231] và Kadıköy Anadolu Lisesi (thành lập năm 1955)^[232].

 

Hệ thống cấp nước của Istanbul có một lịch sử rất lâu đời, với những đường dẫn nước trên cao từ thời La Mã (như Đường dẫn nước Valens) chứa nước trong rất nhiều bể chứa lớn của thành^[233]. Dưới thời Suleiman Đại đế, hoàng đế ra lệnh xây dựng mạng lưới cấp nước Kırkçeşme; tới năm 1563, mạng lưới đã cung cấp 4200 m³ nước tới 158 địa điểm mỗi ngày^[233]. Những năm sau đó, với mục đích đáp ứng nhu cầu công cộng tăng chưa có, nước từ những con suối khác nhau được dẫn về các đài phun nước, như Đài phun nước Ahmed III, thông qua các đường ống dẫn^[234]. Hiện nay, Istanbul có một hệ thống cấp nước lọc và khử trùng và một hệ thống xử lý nước thải do Cơ quan Quản lý Nước và Nước thải Istanbul (İSKİ) đảm trách^[235].

Nhà máy điện Silahtarağa, một nhà máy nhiệt điện chạy bằng than nằm ở Sừng Vàng, từng là nguồn cung cấp điện năng duy nhất của Istanbul từ 1914-năm tổ máy đầu tiên đi vào hoạt động-tới 1952^[236]. Sau khi nền Cộng hòa thành lập, nhà máy trải qua một loạt cải tiến để đáp ứng nhu cầu gia tăng của thành phố; công suất của nó đã tăng từ 23 MW năm 1923 tới đỉnh là 120 MW vào năm 1956^[236][237]. Sau đó công suất này giảm dần cho đến khi nhà máy mất hiệu quả kinh tế và ngừng hoạt động năm 1983^[236]. Cơ quan điện lực Thổ Nhĩ Kỳ thuộc nhà nước đã nắm giữ độc quyền phát và phân phối điện trong giai đoạn 1970-1984, nhưng hiện nay cơ quan này đã tách thành Công ty Truyền phát Điện Thổ Nhĩ Kỳ (TEAŞ) và Công ty Phân phối Điện Thổ Nhĩ Kỳ (TEDAŞ) và phải cạnh tranh với các công ty tư nhân ^[237].

 

Bộ Bưu điện và Điện báo Ottoman thành lập năm 1840 và bưu điện đầu tiên, Bưu điện Hoàng gia, mở cửa gần sân hậu của Thánh đường Yeni. Tới năm 1876, mạng lưới thư tín quốc tế đầu tiên giữa Istanbul và miền đất bên ngoài Đế chế Ottoman rộng lớn đã được thiết lập^[239]. Sultan Abdülmecid I là người đầu tiên cấp bằng sáng chế và ban huân chương cho Samuel Morse với phát minh ra điện báo năm 1847, và việc xây dựng tuyến điện báo đầu tiên-nối Istanbul và Edirne-hoàn thành kịp thời để thông báo Chiến tranh Krym chấm dứt năm 1856^[240]. Một mạng điện thoại non trẻ xuất hiện ở Istanbul năm 1881 và sau khi tổng đài điện thoại vận hành thủ công đầu tiên hoạt động vào năm 1909, Bộ Bưu điện và Điện Báo trở thành Bộ Bưu điện, Điện báo và Điện thoại^[239][241]. Hiển nhiên, hạ tầng viễn thông của Istanbul đã phát triển mạnh mẽ kể từ đó. Mạng điện thoại GSM xuất hiện ở Thổ Nhĩ Kỳ vào năm 1994, trong đó Istanbul là một trong những thành phố đầu tiên ứng dụng dịch vụ này^[242]. Ngày nay, các dịch vụ điện thoại di động và cố định do một số công ty tư nhân cung cấp, sau khi Türk Telekom, tách ra khỏi Bộ Bưu điện, Điện báo và Điện thoại năm 1995, tư nhân hóa vào năm 2005^[239][242]. Dịch vụ bưu chính vẫn nằm dưới quyền kiểm soát của Tổ chức Bưu điện và Điện báo (tiền thân là Bộ Bưu điện, Điện báo và Điện thoại, và vẫn giữ tên viết tắt cũ của cơ quan này là PTT)^[239].

Năm 2000, Istanbul có 137 bệnh viện, 100 trong số đó là thuộc tư nhân^[243]. Công dân Thổ Nhĩ Kỳ được quyền hưởng chăm sóc sức khỏe có trợ cấp trong các bệnh viện nhà nước^[210]. Vì các bệnh viện công thường quá tải hoặc chậm chạp, các bệnh viện tư được những người có điều kiện tài chính ưa thích hơn. Sự phổ biến những bệnh viện loại này đã tăng lên đáng kể trong thập kỉ vừa rồi, với tỉ lệ bệnh nhân ngoại trú ở bệnh viện tư tăng từ 6% năm 2005 lên 23% năm 2009^[210][244]. Nhiều bệnh viện tư, cũng như một vài bệnh viện công, được trang bị các thiết bị công nghệ cao, bao gồm các máy MRI, hoặc liên kết với các trung tâm nghiên cứu y học^[245]. Thổ Nhĩ Kỳ có nhiều bệnh viện do tổ chức Joint Commission đóng ở Mỹ ủy nhiệm hơn bất kì nước nào trên thế giới, tập trung ở các thành phố lớn. Chất lượng chăm sóc sức khỏe cao, đặc biệt là trong các bệnh viện tư, đã góp phần vào sự tăng vọt gần đây của ngành du lịch y tế ở Thổ Nhĩ Kỳ (tăng 40% chỉ từ 2007 tới 2008)^[246]. Phẫu thuật mắt bằng laser là trường hợp phổ biến nhất trong số các du khách loại này, vì y tế Thổ Nhĩ Kỳ nổi tiếng trong lĩnh vực này^[247].

 

Các xa lộ chính của Istanbul là Otoyol 1 (O-1), O-2, O-3 và O-4. O-1 tạo nên đường vành đai trong của thành phố, vắt ngang Cầu Bosphorus và O-2 là đường vành đai ngoài của thành phố, đi qua Cầu Fatih Sultan Mehmet (cũng gọi là Cầu Bosphorus thứ hai). O-2 kết nối với Edirne về phía tây và O-4 kết nối với Ankara về phía đông; O-2, O-3 và O-4 nhập vào tuyến Xa lộ xuyên châu Âu E80 giữa Bồ Đào Nha và biên giới Thổ Nhĩ Kỳ-Iran^[248]. Hai cầu Bosphorus hiện nay tạo nên những mối liên kết duy nhất giữa các phần châu Âu và châu Á của Thổ Nhĩ Kỳ, tổng cộng cho 400 nghìn phương tiện lưu thông mỗi ngày^[249]. Đường hầm Á-Âu dài 14,6 km với hai tầng hiện đang thi công gần Bosphorus, nối giữa các quận Kumkapı, Fatih với Selimiye, Üsküdar^[250]. Dự án Cầu Bosphorus thứ ba, được thảo luận từ những năm 1990 cuối cùng cũng được thông qua và chính thức thông báo năm 2012^[251]. Cả hai dự án này đã hoàn thành vào năm 2016 ^[252][253]

 

Hệ thống giao thông công cộng địa phương của Istanbul là một mạng lưới phức tạp gồm những tàu điện, các tuyến dây kéo (funicular, trong đó hai xe trên đường ray chạy 2 hướng ngược nhau lên/xuống dốc kéo nhau bằng cáp), các tuyến tàu điện ngầm, bus, bus nhanh, và bến phà. Tiền vé của mọi phương tiện trên sử dụng chung một cách thức thanh toán, là các thẻ thông minh không cần tiếp xúc Istanbulkart giới thiệu vào năm 2010, hoặc các thẻ điện tử Akbil cũ hơn^[254]. Từ năm 1872 các toa xe chở khách ngựa kéo đã xuất hiện, từ năm 1914 chúng bắt đầu chuyển sang chạy bằng điện nhưng bị buộc ngừng hoạt động năm 1961^[255]. Các xe điện bắt đầu xuất hiện trở lại ở thành phố vào những năm 1990, do cơ quan Điện, Tàu điện và Đường hầm Istanbul (İETT) vận hành với một tuyến đường hoài cổ bên cạnh một tuyến ray hiện đại nhanh hơn, chuyên chở khoảng 26 vạn người mỗi ngày^[255][256]. Đường hầm Tünel hoạt động từ năm 1875 là tuyến đường sắt dưới lòng đất lâu đời thứ hai thế giới (sau tuyến Đường sắt Đô thị London^[255]. Nó vẫn đưa hành khách đi lại giữa Karaköy và Đại lộ İstiklal trên một tuyến đường ray dốc dài 573m, bên cạnh một tuyến dây kéo hiện đại hơn giữa Quảng trường Taskim và Kabataş bắt đầu đưa vào vận hành năm 2006^[257][258]. Hệ thống Tàu điện ngầm Istanbul bao gồm ba tuyến đường không liên kết với nhau có mã số M1, M2 và M4 cùng với một vài tuyến và các đoạn mở rộng khác (trong đó có M4) đang được xây dựng hoặc mới chỉ đề xuất^[259][260].

 

Hai phía của hệ thống tàu điện ngầm Istanbul về sau sẽ kết nối với nhau dưới eo Bosphorus khi đường hầm Marmaray, tuyến đường ray đầu tiên nối miền Thrace với Anatolia, hoàn thành vào năm 2015^[261]. Khi đó, tỷ lệ người sử dụng đường ray ở thành phố được cho là sẽ tăng lên 28% (từ khoảng 4% hiện nay), chỉ sau hai thành phố Tokyo và New York^[262]. Trong khi chờ đến lúc đó, bus vẫn là phương tiện giao thông chính bên trong mỗi nửa cũng như giữa hai nửa thành phố, chuyên chở 2,2 triệu lượt hành khách mỗi ngày^[263]. Metrobus, một dạng bus nhanh, đi qua Cầu Bosphorus, có các đường nhánh dành riêng dẫn tới các bến đỗ^[264]. Cơ quan bus trên biển Istanbul (İDO) vận hành một tổ hợp những bến phà chỉ cho hành khách và các bến phà dành cho cả xe con và hành khách tới các cảng ở hai bờ Bosphorus, cho tới tận Biển Đen về phía bắc^[265][266]. Với các điểm dừng xung quanh Biển Marmara, İDO chính là tổ chức hệ thống bến phà đô thị lớn nhất thế giới^[267]. Điểm đỗ chính của tàu bè loại này của thành phố là Cảng Istanbul ở Karaköy, với công suất 1 vạn người mỗi giờ^[268] Trong khi hầu hết du khách đến Istanbul bằng đường hàng không, vẫn có khoảng nửa triệu lượt du khách nước ngoài tới thành phố bằng đường biển mỗi năm^[162].

 

Dịch vụ đường sắt quốc tế từ Istanbul xuất hiện năm 1889, với một tuyến nối giữa Bucharest với Ga Sirkeci của Istanbul, về sau trở nên nổi tiếng vì là ga cuối của tuyến Tốc hành Phương Đông bắt đầu từ Paris^[58]. Dịch vụ thông thường tới Bucharest và Thessaloniki tiếp tục hoạt động cho đền đầu những năm 2010, khi tuyến đi Bucharest bị ngừng để xây Marmaray còn tuyến sau chấm dứt do khủng hoảng nợ công Hy Lạp^[269][270]. Sau khi Ga Haydarpaşa mở cửa năm 1908, nó hoạt động như ga cuối phía tây tuyến Đường sắt Baghdad và phần mở rộng của Đường sắt Hejaz; ngày nay, không dịch vụ nào kể trên phục vụ trực tiếp ở Istanbul^{[271][272][273]}. Các dịch vụ đi tới Ankara và các nơi khác trên khắp Thổ Nhĩ Kỳ thông thừong do hệ thống Đường sắt Nhà nước Thổ Nhĩ Kỳ cung cấp, tuy nhiên việc xây dựng Marmaray và tuyến đường sắt cao tốc Istanbul-Ankara buộc ga đóng cửa năm 2012^[274]. Người ta mong chờ các ga mới để thay thế hai ga kể trên và kết nối mạng lưới đường sắt rời rạc của thành phố mở cửa khi hoàn thành dự án Marmaray; cho đến khi đó, Istanbul hiện không có dịch vụ đường sắt nội thị nào^[274]. Thay vào đó các công ty buýt tư nhân vận hành các tuyến đường dọc theo-và cả bên ngoài-những tuyến đường sắt. Bến xe buýt chính của Istanbul lớn nhất châu Âu, với công suất hàng ngày 15.000 chuyến xe buýt với 600 nghìn hành khách, phục vụ các điểm đến xa tới tận Frankfurt^[275][276].

Istanbul có hai sân bay quốc tế, trong đó Sân bay quốc tế Atatürk lớn hơn. Sân bay này nằm cách trung tâm thành phố 24 km về phía tây, vận chuyển 37,4 triệu lượt hành khách vào năm 2011, xếp thứ 8 châu Âu và thứ 30 thế giới^[277]. Sân bay quốc tế Sabiha Gökçen, cách trung tâm thành phố 45 km về phía đông nam, mở vào năm 2011 để giảm tải cho sân bay Atatürk. Thống trị bởi các hãng hàng không giá rẻ, sân bay thứ hai này nhanh chóng được du khách biết đến rộng rãi, đặc biệt từ khi nó khai thác thêm một nhà ga hàng không mới năm 2009^[278]; Sabiha Gökçen tiếp nhận 12,7 triệu lượt hành khách năm 2011, là năm mà Hội đồng Sân bay Quốc tế (ACI) gọi sân bay này là sân bay tăng trưởng nhanh nhất thế giới^[279][280]. Một sân bay thứ ba nữa, ở bờ Biển Đen, sẽ trở thành sân bay lớn nhất thế giới khi hoàn thành vào tháng 11 năm 2018, với công suất phục vụ 150 triệu hành khách mỗi năm.^{[281][282][283]}.

 

Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Istanbul.

 

Wikivoyage có cẩm nang du lịch về Istanbul.

• Trang web chính thức của Khu tự trị đô thị Istanbul
• Trang web chính thức của Thống đốc Istanbul Lưu trữ 2006-12-22 tại Wayback Machine
• Lonely Planet Istanbul
• [1]
• All Information About Istanbul Lưu trữ 2018-11-15 tại Wayback Machine
• Istanbul Weather Forecast Information Lưu trữ 2015-09-04 tại Wayback Machine
• Hướng dẫn du lịch Istanbul