Łéngua sardegnoła

Łéngua sardegnoła

sardu
Nome locaƚe	sardu
Tipo	łéngua, łéngua menoritària, macrołéngua e łéngua viva
Parlà in	Itàlia
Autòctono de	Sardegna
Parlanti
Totałe	1,65 miłioni (2017 )
Caratarìsteghe
Scritura	alfabeto latin
Clasifegasion lenguìstega
łéngua umana łéngue indoeoropee łéngue itàłeghe łéngue romanze łéngue romanze insułari
Còdazi
ISO 639-1	sc
ISO 639-2	srd
ISO 639-3	srd
SIL	SRD
Glottolog	sard1257
Ethnologue	srd
IETF	sc
Destribusion zeogràfega
Distribuxion giogràfega de łe łéngue in Sardegna

El sardegnoło (nome natìo sardu o limba sarda in łogudorexe, lìngua sarda in canpidanexe) el xe na łengua partegnente al grupo neołatin romanxo de łe łengua indoeuropee. Ła vien parlada inte l'ìxoła de ła Sardegna e da i numaroxi emigrai de orìxene sarda in Itàlia e in Europa. Clasifegada cofà łengua romanxa oçidentałe e considerada da tanti studioxi cofà ła pi conservativa de łe łengua rivanti dal Łatin, ła xe costituìa da u insieme de diałeti, se połe individuar do varianse prinçipałe: canpidanexe e łogudorexe-nuorexe.

El sardegnoło fin al 1997 no'l jera łengua ufiçial de ła Sardegna, dopo de qûeła data, ło xe in rexime de coufiçiałità co ła łéngua ufiçiałe del Stato Tałian.

El Sardegnolo el xe parlà uncuò inte squasi tuta l'isola de la Sardegna da un numaro de locudori variabil intra le 1 200 000 e 1 300 000 unità, zeneralmente bilengua (sardegnolo/talian) in situazion de diglossia (la lengua local doparada pravalentemente in ambito famejar e local invenze quela taliana la xe doparada inte le ocasion publiche e par squasi la totalità de la scritura), co le seventi ecezion:

• La cità de Alghero, inte che la lengua di difusa, insieme al talian, la xe na varianza del catelan de tipo oriental. Sto ultimo el chiapa rento, oltra che al dialeto algherexe, anca le varietà lenguisteghe, le parlae e i dialet de le provicie de Barçełona, Girona e de le ìxołe bałeare ecc.
• El centro de Arborea inte el Campidan de Oristan, onde che el xe difondest el Vèneto, introdoto inte i ani trenta del Novecento dai imigrai vèneti vegnesti a colonisar el teritorio, e che uncuò el xe in forte regrediment, sopiantà sia dal talian che dal sardegnolo stesso
• L'isola de San Piero e parte de quel de Sant'Antioco, onde che el persiste el tabarchin, dialet arcaisante che el fa parte de la fameja de la lengua ligura.
• A parte le "enclave" lenguìstiche viste sora, ghe xe anca altre parlade de solito considerae sardegnole che parò le ga solo na fonedega sardegnola. El Galurese e el Sassarexe i ga na gramadega ben difarentee da quela de le variante sardegnole (varda pi soto) e se pol considararli sardegnoi solo dal ponto de vista zeografego: difarentamente dal sardegnolo i ga i articoi in -L- e i tempi conposti.

El sardegnoło, invese, el ga dei trati ben particołari rento el sistema neolatin Come el vèneto e gran parte de łe łéngue, el sardegnoło l'è divixo in diverse varianti, ma gramaticalmente i trati comuni che salta a l'ocio i è:

• el plural l'è fato su base -S come in spagnoło, portoghéxe e catałan: ammiga-> ammigas , ammigu-> ammigus/ammigos , dommu-> dommos/dommus
• anca i artìcołi i ze fati su base -S- come in catałan baleàrico e "salat": singołar su, sa, s' e plural (s)os, (s)as, is
• acuxativo personałe co prepoxision A come spagnoło, ma soło co nomi propi e póche ecesion: bido a Mariu (=védo Mario)
• el futuro e el condisional sènplisi i resta istéso co l'auxiliar separà da l'infinio: ia a cantare (= cantarìa), ias a cantare (= te cantarisi), iat a cantare (=el cantaria), iant a cantare (=i cantaria) ; appo a cantare (=cantarò) , as a cantare (=te cantarè), at a cantare (=el cantarà)
• declinasion pronominałe a 4 caxi, almanco in serte varianti: nom. tui , dat-acu. a ti(b)e , conpagn. chin tui / cun tegus , altre prepoxision de / in / pro/po te(ne)
• a parte póche ecesion, i agetivi i va drio el nome: dommu nova (=caxa nóva, it. casa nuova / nuova casa) , ammigu bonu (=bon amigo / amigo bon, it. amico buono / buon amico)
• latinismi restai soło che in sardegnoło: ocanno da l'ablativo lat. "hoc anno" (=st'ano), cras(a) dal lat. "cras" (=doman), janna/genna/enna dal lat. "ianua(m)" (=porta).

Foneticamente gh'è piasè difarense intrà łe varianti sarde, soratuto su łe vocałi finałi e su serti grupi de consonanti, che se pol divìdar groso modo intrà nord (logud.nuoréxe), séntro (ojastrin e in xenerałe "sardu de mesania"), sud (canpidanéxe):

• nord chelu , séntro-sud celu (=el siel/sieło)
• séntro-nord paghe (lat.arc. pake-m), sud paxi (x= j de jour in frans.) , séntro pagge / pagi
• nord ammigos bonos , sud ammigus bonus, séntro ammigus bonos (=boni amisi)
• séntro-nord su sole , sud su soli (=el sol)
• séntro-nord cantare, drommire , sud cantai, drommiri
• séntro-nord limba, abba (in rumen "limbă, apă") , sud lingua, acua/akua

Ciaramente, dopo gh'è un saco de altre variasion intrà paéxe e paéxe: xe parò na caratarìstica xenerałe del sardegnoło el canbio de consonante inisiałe de na paroła drio ła final de ła paroła prima int'un modo somejante a ła lenision e l'eclisi de łe łéngua gaèliche. Anca in sardegnoło ghe xe ła lenision: manca parò l'eclisi e gh'è invese el rinforso (o radopiaménto) e el rotacismo. In sardegnoło po, càpita anca el contrario e pol canbiar anca ła consonante finałe de na paroła drio l'inisial de ła paroła dopo. 'Sti fenòmeni qua i pol canbiar da variante a variante e mancando na grafia unificà acetà da tuti, spéso na paroła ła vien scrita in modi difarenti : tanti comunque i preferise scrìvar in modo fiso drio l'etimołogìa e łasar libartà de letura drio ła parlada e el contesto.

• lenision drio vocal, ła consonante ła vien aspirà e sonorixà: portu-> su portu "su bhortu" (el porto) , fortza-> sa fortza "sa vhortza" (ła forsa) , bonu -> amigu bonu "ammigu `onu"
• rinforso drio na dental (vera o etimołògica): pacu/pagu (póco) -> drommit pagu "drommi ppagu" (el dorme póco) , bonu-> a bonu "a bbonu" (<-ad b bravo, połito)
• rotacismo davanti sonora: cantas-> cantas bene "cantar bene" (te canti ben) , biddas-> sas biddas "sar biddas" (łe sità)
• lenision (soło dentałi vere) davanti vocal: cantat-> cantat issu "cantadh issu" (el canta łu/eło) , at-> at amau "adh amau" (el ga amà) parò a amigus e amigas (a amisi e amighe)

Par questo na stésa paroła ła pol aver varie fórme o farghe canbiar fórma a ła paroła che ghe va insieme (drio o davanti); ocio parò che mìa tute łe łétare łe ga tuti i tipi de canbiaménto, serte łe ga soło rinforso o soło lenision:

• portu: su portu "su bhortu" (len.) , unu portu "unu bhortu" (len.) , in portu , (s)os portos / is portus
• tempus: su tempus "su dhempus" (len.) , a tempus "a ttempus" (rinf. <-ad tempus =a só ténpo, al moménto bon) , in tempus , (s)os tempos / is tempus
• bonu: amigu bonu "ammigu 'onu" (len.) , a bonu "a bbonu" (rinf. <-ad bonu =da bravo, połito) , tempus bonu "tempur bonu" (rotacismo) , cun bonos...
• meta/meda: cantat meda "canta mmeda" (rinforso =el canta un saco) , genti/gente/zente meda (un saco de zente)

'Ste serie de canbiaminti qua łe finise par aver inportansa gramaticałe inte el parlà, parché łe xe łe sołe difarense intrà pi fórme verbałi o nominałi:

• bene (ben): cantat bene "canta bbene" (rinforso: el canta ben) , canta bene "canta `ene" (lenision: canta ben!) , cantas bene "cantar bene" (rotacismo: te canti ben)
• pacu/pagu (póco): drommit pagu "drommi ppagu" (rinf.: el dorme póco) , drommi pagu "drommi bhagu" (len.: dormi póco!) , drommis pagu "drommis pagu" (invarià: te dormi póco)
• meta/meda (un saco, tanto): cantat meda "canta mmeda" (rinf.: el canta un saco, tanto) , canta meda (invarià: canta tanto!) , cantas meda "cantar meda" (rotac: te canti tanto)
• càstiat (el varda): càstiat a mimmi "castiadh a mmimmi" (len. davanti vocal: el me varda mi) , càstia a mimmi "castia a mmimmi" (invarià: vardame mi!)

Un saco de consonanti po łe vien rinforsae automaticamente inte el parlà anca se magari no łe vien mìa scrite senpre dópie:

• amigu "ammigu" (amigo)
• papare/papai "pappare/ai" (magnar)
• bùfas "bbuffas" (te bivi)

In ùltima va ricordà che in serte varianti, quando che na consonante ła vien sùito prima na pauxa se ghe ripete automaticamente drio l'ùltima vocal, anca se magari ła paroła ła resta fisa in consonante par question etimołògiche:

• òmines altos "òmines altoso" , òminis altus "òminus altusu" (voc. ripetùa)
• (s)os/us òmines "(s)os/us òminese" (voc. ripetùa)
• cando bufas "cando bbùffasa" (vocal ripetùa: quando te bivi) , cando bufas tui "cando bbuffas tui" (no ripetua: quando te bivi ti)
• issu castiat "issu castiadha" (vocal ripetùa e consonante lenìa parché intrà dó vocałi: eło el varda)
• non mi serbit "non mi serbidhi / serbiri" (vocal ripetùa e consonante lenìa parché intrà dó vocałi: no el me serve mìa)
• drommint "dromminti" (i dorme, łe dorme) , non serbint "non serbinti" (non łe serve mìa, no i serve mìa)

Come altre łéngue el sardo el ga difarense anca grose intrà łe varianti no soło de fonètica ma anca a liveło de vocabołario (sinònimi). Diversamente da altre łéngue parò, ła divixion del sardo l'è sorprendente anca su parołe de uxo bastansa comun. Par exenpio:

• faeddare/chistionai/allegare (parlar): faeddas/chistionas/allegas = te parli
• kèrere/bolli/bollere (vołer): kerzo/bollu/boggio = vojo

L'à grose difarense parfin su parołe gramaticałi co alternanse che no łe xe mìa soło su ła final (come par exenpio in ven. "te/ti/tu vien") o su na vocal (p.ex.: "te senti/te sinti") ma che łe ciapa rento ła raixa intiera o comunque un bel toco de paroła:

• lu/ddu , la/dda , los/ddus (ło , ła , łi): lu naro / ddu naro = ło digo
• bi/si (ghe): bi lu naro / si ddu naro = ghe ło digo
• pronomi co dó tre fórme diverse par el stéso caxo: eo/deo/geo (nom.) , a mie/mimmi (dat.) , cun tegus/chin tui (comit.) = mi (nom.) , a mi (dat.) , co ti (comit.)

Come tante léngue anca el sardo no'l ga mìa gnancora na scritura soła acetà da tuti quanti, donca xe stà fato diverse proposte de unificasion almanco par poder rivar a doprar ła łéngua a liveło uficiałe da ła Region. Groso modo se pol tirar fora tri tipi de proposte:

• Limba Sarda Unificata: ła prima proposta fata; l'era baxà parò soratuto su na variante soła de sardo, che sarìa el sardo logudoréxe (inte el nord), e donca gh'è stà fato ła crìtica che no ła raprexenta mìa tuto el sardo parché ła łasava fora el canpidanéxe, l'altra grande varietà sarda
• Limba de Mesania (łéngua de mezo): l'idea de doparar na varietà sentrałe de sardo parlà in mezo ła Sardégna che l'è naturalmente a metà strada intrà el logudoréxe-noréxe e el canpidanéxe
• Limba Sarda Comuna: baxà su ła Limba de Mesania ma co zonte gràfiche par rèndarla pi regołar e donca fàsiłe da inparar e par salvar i trati pi speciałi e stòrici del sardo che i se mantien soło in serte varianti e donca i podéa nar persi (p.ex: i grupi mb / bb , limba al posto de lingua, abba al posto de akua)

Deso come deso ła Region el ga decixo de doparar ła Limba Sarda Comuna in via de próva ma soło in fora par i documinti uficiałi (solo par i atti in uscita) łasando che ła zente ła scriva in realtà come che ła vol.

• Dizionario Gratuio de Sardegnolo-Talian Archivià il 27 de majo 2009 in Internet Archive.

de Nicola Selenu e Luca Ballore

• Dizionario Sardegnolo-Talian co riferimenti a Inglese, Spagnolo, Todesco e Francese Archivià il 9 de lujo 2010 in Internet Archive.