Unutish chizig‘i

Unutish egri chizigʻi (yoki unutish chizigʻi) vaqt oʻtishi bilan xotirada maʼlumotlar saqlanib qolish davrini koʻrsatadi. Ushbu egri chiziq maʼlumotni saqlashga urinish boʻlmaganda vaqt oʻtishi bilan qanday yoʻqolishini maʼlum qiladi^[1]. Tegishli tushuncha — xotiraning kuchi boʻlib, u xotiraning miyada qoldiradigan mustahkamligini anglatadi. Xotira qanchalik kuchli boʻlsa, odam uni eslay oladigan vaqt shuncha koʻp boʻladi. Unutish egri chizigʻining odatiy grafigi shuni koʻrsatadiki, odamlar oʻrganilgan materialni ongli ravishda qayta koʻrib chiqmasalar, bir necha kun yoki hafta ichida yangi oʻrganilgan bilimlar ikki baravar kamayadi yaʼni unutiladi^[2].

1880-yildan 1885-yilgacha Hermann Ebbinghaus oʻzi ustida cheklangan, toʻliq boʻlmagan tadqiqot olib bordi va 1885-yilda oʻzining gipotezasini Über das Gedächtnis nomi bilan nashr etdi. (keyinchalik ingliz tiliga Xotira deb tarjima qilingan: Eksperimental psixologiyaga hissa)^[3]. Ebbinghaus turli vaqt oraligʻidan soʻng oʻzini qayta-qayta sinab koʻrish va natijalarni yozib olish orqali „WID“ va „ZOF“ (CVCs yoki undosh-unli-undosh) kabi maʼnosiz boʻgʻinlarni yodlashni oʻrgandi. U bu natijalarni hozirda „unutish egri chizigʻi“ deb ataladigan grafikni yaratdi. Ebbinghaus unutish tezligini oʻrgandi, ammo intervalli takrorlashning xotirani qayta tiklanishiga taʼsirini emas^[4].

Ebbinghausning nashri, shuningdek, uning unutish egri chizigʻini taxmin qilish uchun tenglamani ham oʻz ichiga oladi^[5]: $${\displaystyle b={\frac {100k}{(\log(t))^{c}+k}}}$$Bu yerga, ${\displaystyle b}$ foiz sifatida ifodalangan „Tejamkorlik“ ni ifodalaydi va ${\displaystyle t}$ oʻrganish tugashiga bir daqiqadan boshlab vaqtni daqiqalarda ifodalaydi. c va k konstantalari mos ravishda 1,25 va 1,84 ga teng. Tejamkorlik birinchi sinovni oʻtkazish natijasida ikkinchi oʻquv sinovida tejalgan vaqtning nisbiy miqdori sifatida aniqlanadi. 100% tejash barcha narsalar hali birinchi sinovdan maʼlum boʻlganligini koʻrsatadi. 75% tejash, oʻtkazib yuborilgan narsalarni qayta oʻrganish uchun dastlabki oʻquv sessiyasi (barcha narsalarni oʻrganish uchun) 25% talab qilinishini anglatadi. Shunday qilib, „tejamkorlik“ saqlash darajasiga oʻxshaydi.

2015-yilda bir tadqiqot mavzusi bilan unutish egri chizigʻini takrorlashga urinish Ebbinghausning dastlabki maʼlumotlariga oʻxshash eksperimental natijalarni koʻrsatgan.

Ebbinghausning tajribasi eksperimental psixologiyaga katta hissa qoʻshgan. U birinchi boʻlib unutish mavzusida yaxshi ishlab chiqilgan bir qator tajribalar oʻtkazdi va eksperimental psixologiya tadqiqotlarida birinchilardan boʻlib sunʼiy qoʻzgʻatuvchilarni tanladi^[6].

Hermann Ebbinghausning faraziga koʻra, unutish tezligi oʻrganilgan materialning qiyinligi (masalan, qanchalik mazmunli ekanligi), uning ifodalanishi va stress va uyqu kabi boshqa fiziologik omillar kabi bir qator omillarga bogʻliq. Bundan tashqari, u bazal unutish darajasi odamlar orasida juda oz farq qiladi, deb faraz qilgan. U ishlashdagi farqni mnemonik tasvirlash qobiliyatlari bilan izohlash mumkin degan xulosaga kelgan.

U mnemonik texnika boʻyicha asosiy mashgʻulotlar bu farqlarni qisman yengib oʻtishga yordam beradi, degan farazni davom ettirdi. Uning taʼkidlashicha, xotira kuchini oshirishning eng yaxshi usullari quyidagilardir:

1. xotirani yaxshiroq tasvirlash (masalan, mnemonik usullar bilan)
2. faol esda saqlashga asoslangan takrorlash (ayniqsa, intervalli takrorlash).

Uning fikriga koʻra, oʻrganishdagi har bir takrorlash keyingi takrorlash kerak boʻlgunga qadar optimal intervalni oshiradi (mukammal saqlash uchun dastlabki takrorlashlar bir necha kun ichida amalga oshirilishi mumkin, ammo keyinchalik ular yillar oʻtib amalga oshirilishi mumkin). U maʼlumotni siz allaqachon bilgan narsalarga asoslangan holda eslab qolish osonroq boʻlishini va unutish egri chizigʻi har bir takrorlash bilan tekislanishini aniqladi. Maʼlum boʻlishicha, oʻrganishda tez-tez mashgʻulotlar qoʻllash orqali maʼlumot qayta-qayta eslash orqali mustahkamlangan.

Keyinchalik tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, Ebbinghaus taklif qilgan ikkita omildan tashqari, yuqori darajadagi oʻrganish ham sekinroq unutishni keltirib chiqaradi. Qanchalik koʻp maʼlumot dastlab oʻrganilsa, unutish tezligi shunchalik sekinroq boʻladi^[7].

Maʼlumotni eslab qolish uchun har kuni vaqt sarflash unutish egri chizigʻining taʼsirini sezilarli darajada kamaytiradi. Baʼzi oʻrganish boʻyicha maslahatchilar maʼlumotni oʻrgangandan soʻng dastlabki 24 soat ichida materialni koʻrib chiqish — bu tarkibni faol ravishda eslab qolish va unutish egri chizigʻini tiklash uchun eng maqbul vaqt deb bilishgan^[8]. Dalillar shuni koʻrsatadiki, maʼlumot kerak boʻlganda vaqtning 10-20 foizini kutish bir marta koʻrib chiqish uchun optimal vaqtdir^[9].

Biroq, baʼzi xotiralar shovqinning zararli taʼsiridan xoli boʻlib qoladi va unutishning odatiy egri chizigʻiga rioya qilish shart emas, chunki turli shovqin va tashqi omillar qanday maʼlumotni eslab qolishga taʼsir qiladi^[10]. Mavzu uchun muhimroq boʻlgan voqealar va faktlar uchun egri chiziqning shakli haqida gipoteza tarafdorlari oʻrtasida bahs-munozaralar mavjud^[11]. Baʼzi tarafdorlar, masalan, Kennedi oʻldirilishi yoki 11-sentyabr voqealari kabi hayratlanarli voqealar xotiralari xotirada jonli tarzda saqlanishini taklif qilishadi (flesh-ampula xotirasi)^[12]. Boshqalar esa oʻsha davrdagi yozma xotiralarni yillar oʻtib yozilgan xotiralar bilan solishtirdilar va sub’ektning xotirasi keyinchalik olingan maʼlumotlarni oʻz ichiga olganligi sababli sezilarli oʻzgarishlarni aniqladilar^[13].

Oʻshandan beri unutishni taxminiy hisoblash uchun koʻplab tenglamalar taklif qilingan, ehtimol eng oddiyi tenglama bilan tavsiflangan eksponensial egri chiziqdir^[14].$${\displaystyle R=e^{-{\frac {t}{S}}},}$$Bu yerda ${\displaystyle R}$ qaytarib olish imkoniyati (xotiradan maʼlumotni olish qanchalik osonligini oʻlchovi), ${\displaystyle S}$ xotira barqarorligi (qanchalik tezligini aniqlaydi ${\displaystyle R}$ vaqt oʻtishi bilan mashgʻulot, test yoki boshqa esdalik boʻlmaganda tushadi) va ${\displaystyle t}$ vaqt hisoblanadi.

Bu kabi oddiy tenglamalar mavjud maʼlumotlarga yaxshi mos kelmaydi^[15].

1. ↑ „Curve of Forgetting | Counselling Services“. 2017-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 15-fevral.
2. ↑ Schacter, D. L.. Psychology. New York: Worth Publishers, 2009 — 243-bet. ISBN 978-1-4292-3719-2. 
3. ↑ Ebbinghaus, Hermann. Memory: A Contribution to Experimental Psychology. New York city, Teachers college, Columbia university, 1913. 
4. ↑ Wozniak. „Did Ebbinghaus invent spaced repetition?“. www.supermemo.com. Qaraldi: 2020-yil 11-iyul.
5. ↑ Ebbinghaus (1913), p. 77
6. ↑ Murre, Jaap M. J.; Dros, Joeri (2015). "Replication and Analysis of Ebbinghaus' Forgetting Curve". PLOS ONE 10 (7): e0120644. doi:10.1371/journal.pone.0120644. PMID 26148023. PMC 4492928. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4492928. 
7. ↑ Loftus, Geoffrey R. (1985). "Evaluating forgetting curves". Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition 11 (2): 397–406. doi:10.1037/0278-7393.11.2.397. Archived from the original on 2006-09-10. https://web.archive.org/web/20060910200647/http://faculty.washington.edu/gloftus/Downloads/LoftusForgettingCurves.pdf. 
8. ↑ „Curve of Forgetting | Counselling Services“. 2017-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 15-fevral.
9. ↑ Pashler, Harold; Rohrer, Doug; Cepeda, Nicholas J.; Carpenter, Shana K. (2007-04-01). "Enhancing learning and retarding forgetting: Choices and consequences" (en). Psychonomic Bulletin & Review 14 (2): 187–193. doi:10.3758/BF03194050. ISSN 1069-9384. PMID 17694899. 
10. ↑ Averell, Lee; Heathcote, Andrew (2011). "The form of the forgetting curve and the fate of memories". Journal of Mathematical Psychology 55: 25–35. doi:10.1016/j.jmp.2010.08.009. 
11. ↑ Forgetting Curve | Training Industry
12. ↑ Paradis, C. M.; Florer, F.; Solomon, L. Z.; Thompson, T. (August 1, 2004). "Flashbulb Memories of Personal Events of 9/11 and the Day after for a Sample of New York City Residents.". Psychological Reports 95 (1): 309. doi:10.2466/pr0.95.1.304-310. PMID 15460385. 
13. ↑ Why Science Tells Us Not to Rely on Eyewitness Accounts. doi:10.1038/scientificamericanmind0110-68. http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=do-the-eyes-have-it. 
14. ↑ Woźniak, Piotr A.; Gorzelańczyk, Edward J.; Murakowski, Janusz A. (1995). "Two components of long-term memory". Acta Neurobiologiae Experimentalis 55 (4): 301–305. PMID 8713361. Archived from the original on 2010-09-20. https://web.archive.org/web/20100920055038/http://ane.pl/pdf/5535.pdf. 
15. ↑ Rubin, David C.; Hinton, Sean; Wenzel, Amy (1999). "The precise time course of retention.". Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition 25 (5): 1161–1176. doi:10.1037/0278-7393.25.5.1161.