Pan-pan

PAN-PAN radiotelefoniya xabari boʻlib, qayiqda, kemada, samolyotda yoki boshqa transport vositasida favqulodda vaziyatlarga duch kelganligini xabar qilish uchun foydalaniladigan xalqaro standart shoshilinch signaldir^[1][2][3], lekin hozircha bu xabar hech kimning hayotiga yoki uning oʻziga bevosita xavf tugʻdirgan holda yuborilmagan^[4]. Bu „shoshilinch“ holat deb ataladi. Bu „mayday (pervomay)“ qoʻngʻirogʻidan (xavf signalidan) farq qiladi, yaʼni hayot uchun xavf tugʻdiradigan holat yoki kemaning halokatini aks ettiradi^[5]. „Pan-pan“ radio signali potentsial qutqaruvchilarni (shu jumladan, hududdagi favqulodda xizmatlar va boshqa kemalarni) favqulodda muammo borligi haqida xabardor qiladi, „mayday (pervomay)“ esa ularni boshqa barcha tadbirlarni toʻxtatib, darhol qutqaruvni boshlashga chaqiradi.

PAN ning Morze alifbosidagi aniq ifodasi birinchi marta 1927-yildagi Xalqaro radiotelegraf konventsiyasi tomonidan belgilangan shoshilinch signal XXX qilib belgilangan^[6].

"Mayday(первомай)"da boʻlgani kabi (venez mʼaider, „keling menga yordam bering“), shoshilinch signal pan-pan fransuz tilidan olingan. Fransuz tilida panna [[Yordam:IPA/fr|pan]] — mexanik nosozlik kabi buzilish holatini ifodalaydi. Ingliz tilida baʼzan /pɑːn/ PAHN, baʼzan esa /pæn/ PAN sifatida talaffuz qilinadi^[7][8][9].

Uch harfli bekronim, „possible assistance needed (darhol yordam kerak)“ yoki „pay attention now (hozir eʼtibor bering)“ soʻzlarining bosh harflaridan pan soʻzi kelib chiqqan. Dengiz va aeronavtika radioaloqa kurslari mayday va pan-pan oʻrtasidagi muhim farqni yetkazish uchun mnemonikadan foydalanadi^[10][11][12].

Pan-pan-ni toʻgʻri xabar qilish uchun qoʻngʻiroq qiluvchi uni uch marta takrorlaydi: „Pan-pan, pan-pan, pan-pan“^[13][14], soʻng moʻljallangan qabul qiluvchi nomini yoki „barcha stansiyalar, barcha stansiyalar, barcha stantsiyalar“ deb aytadi, yoki maʼlum bir stansiya, masalan „Viktoriya qirgʻoq qoʻriqlash radiosi, Viktoriya qirgʻoq qoʻriqlash radiosi, Viktoriya qirgʻoq qoʻriqlash radiosi“ deb uch qayta takrorlaydi. Keyin qoʻngʻiroq qiluvchi oʻz kasbining identifikatori, pozitsiyasi, muammoning tabiati va agar kerak boʻlsa, yordam yoki maslahat turini aytadi^[1]. Ekvivalent Morze kod signali „XXX“ boʻlib, har bir harf alohida yuborilishi kerak.

Qayiq yoki kemadan „pan-pan“ qoʻngʻirogʻidan toʻgʻri foydalanishga misollar quyidagi holatlarni oʻz ichiga oladi: agar kapityor yoki kapitan muammoni hal qila olishiga ishonchi komil boʻlsa va hech qanday odamning hayoti uchun xavf mavjud boʻlmasa yoki xavf darajasi yuqori boʻlmasa signal yuborilishi mumkin. Pan-pan translyatsiyasiga olib kelgan favqulodda vaziyat hal etilgach yoki unga qarshi kurash choralari amalga oshirilganidan soʻng, anʼanaviy amaliyot pan-pan qoʻngʻirogʻini amalga oshirgan stansiya favqulodda vaziyat hal qilinganligini xabar qilib, barcha stansiyalarga keyingi eshittirishni amalga oshirishi mumkin.

Agar vaziyat „jiddiy va yaqinlashib kelayotgan xavf“ darajasiga qadar yomonlashsa, „pan-pan“ signali sifatida paydo boʻladigan qoʻngʻiroqdan keyin Mayday ofat signali amalga oshirilishi mumkin, bu esa darhol choralar koʻrishni (aralashuv, yordam, javob) talab qiladi.; Parrak buzilgan, dvigatel ishlamay qolgan yoki yoqilgʻi tugagan: Kema endi langarda yoki yelkan kuchi bilangina suzayotgan boʻlsa va toʻqnashuv yoki choʻkib ketish singari xavflardek kuchli boʻlmasa. Ekipaj parrakni tozalashni, bortdagi taʼminotdan yonilgʻi quyishni, yelkanni koʻtarishni yoki muqobil harakatdan foydalanishni rejalashtirishi mumkin. Shu bilan bir qatorda, pan-pan qoʻngʻirogʻining bir qismi sifatida, shkiper iloji boʻlsa, zudlik bilan shoshilmasdan, tegishli kemadan ketishni soʻrashi mumkin.; Bortda kichik yongʻinsodir boʻlsa va oʻchirilsa: Yongʻin holati suvda yuz bersa xavflidir, lekin agar u kichik boʻlsa va oʻchirilgan boʻlsa yoki ayni vaziyatda oʻchirilayotgan boʻlsa hamda odamlarga hech qanday shikast yetkazilmaganda, boshqalarni ogohlantirish uchun „pan-pan“ chaqiruvi oʻrinli boʻladi. Bundan koʻzlangan maqsad, pastdan tutunni tozalashni va imkon qadar tezroq oʻtish joyini tiklashni soʻrash hisoblanadi.; Oʻz kuchiga va tajribasiga ishonchsizlik: Toshlarga urilib qolish yoki urilish xavfi aniq boʻlmasa, dengiz VHF radiosining pan-pan-qoʻngʻirogʻi yaqin atrofdagi qirgʻoq stansiyalari va ehtimol boshqa kemalarga uzatish manbasini radiopelengatorda aniqlashga imkon beradi va ularni xavfsiz tuzatish boʻyicha maslahat oladi.; Bortdagi odamni qutqarish: Erkak bortdan tashqarida boʻlgan vaziyatda, VHF orqali pan-pan qoʻngʻirogʻi yaqin atrofdagi boshqa kemalarni vaziyatdan xabardor qiladi va ular kuzatib turishlarini, juda yaqin kelmasliklarini, haddan tashqari yaqinlashmaslikni yoki boshqa yoʻllar bilan aralashmasliklarini taʼminlaydi. Shuningdek, u qutqaruv kemasi shoshilinch hayotni saqlab qolish uchun manevr qilayotgani va shuning uchun dengizda toʻqnashuvlarning oldini olish boʻyicha xalqaro qoidalarga (COLREGS) muvofiq manevr qila olmasligi haqida ogohlantiradi. Yana tanqidiy vaziyatda — qutqaruv kemasi bortdagi odamni koʻrmagan, bortdagi odam hushidan ketgan, gipotermiya xavfi yoki hayot uchun boshqa jiddiy xavf mavjud boʻlganda — mayday qoʻngʻirogʻi amalga oshiriladi, shuning uchun yaqin atrofdagi boshqa kemalar tezda yordam berishi mumkin.; Muddati oʻtgan kema: Kanada va AQSh qirgʻoq qoʻriqchilari (va boshqa mamlakatlardagi shunga oʻxshash dengiz xavfsizligi agentliklari) dengizda qutqaruv vakolati ostida aniqlangan noaniq, yuzaga kelishi mumkin boʻlgan halokatning „aloqa qidiruvi“ yoki „koʻrishdan oldingi“ bosqichining bir qismi sifatida muddati oʻtganligi haqida xabar berilgan kemalar haqida „shoshilinch dengiz maʼlumotlarini“ tarqatish, muvofiqlashtirish markazi yoki qoʻshma dengiz va aeronavtika qutqaruvini muvofiqlashtirish markaziga qilinadigan chaqiruvlar^[15]. Xabarning mazmuni, bedarak yoʻqolgan degan taxmin ostidagi kemaning tavsifi, uning oxirgi maʼlum boʻlgan joyi, oxirgi signal eshitilgan sana yoki vaqti, kemaning taxminiy yoʻnalishi yoki oʻtish rejasi oldidan pan-pan va protsedura soʻzlari yoziladi, bu signal „barcha stansiyalar“ga qaratilgan boʻlishi ham mumkin. Koʻrsatilgan kemaning qayerda ekanligi toʻgʻrisida maʼlumotga ega boʻlgan har qanday stansiyalardan eng yaqin qirgʻoq qoʻriqlash stansiyasi bilan bogʻlanishlari va bu haqda xabar berishlari soʻraladi.; Toʻqnashuv haqida ogohlantirish: Xavf ostida boʻlishi mumkin boʻlgan yoki toʻqnashuv xavfi boʻlgan yaqin atrofdagi xavfli vaziyatga yaqinlashayotgan kema bilan shoshilinch radio aloqasi oʻrnatish uchun pan-pan qoʻngʻirogʻi amalga oshiriladi. Bu „koʻprikdan koʻprikgacha“ aloqa usuli boʻlib, besh yoki undan ortiq qisqa hushtak chalishlari bilan bildirilishi mumkin, yaʼni bu „Sizning niyatlaringiz noaniq yoki tushunilmagan“ maʼnosini beruvchi signaldir^[16]. COLREGS ostida toʻrt-olti soniya davom etgan portlash bilan solishtirganda, qisqa portlash bir soniya davom etadi. Shoshilinch ogohlantirish radio orqali ham berilishi mumkin, masalan, chaqirilgan kema kichik qayiq yoki suzayotgan odamni urib yuborish xavfi borligini bilmagan holda paydo boʻlsa. Radio ogohlantirishi bilan birga baland ovozli doʻl ovozi ham ishlatilishi mumkin.; Tibbiy yordam: Hayot uchun har qanday xavf „mayday“ qoʻngʻirogʻini yanada aniqlashtiradi. Agar kema qirgʻoqqa ketayotgan boʻlsa va tez yordam brigadasi portda boʻlishini xohlasa, mahalliy qirgʻoq qoʻriqlash stansiyasi shifokorlar guruhini tashkil qilishi mumkin. Shifokor yoki boshqa oʻqitilgan tibbiy maslahatchi, shuningdek, qirgʻoqdan yoki yaqin atrofdagi kemadan telefon yoki radio orqali chaqirilishi mumkin^[17]. Buyuk Britaniya Radioaloqa boshqarmasi bir vaqtlar dengizda tibbiy yordamga muhtoj boʻlgan holatlar uchun „pan-pan medico“^[18] chaqiruvini eʼlon qilgan edi. Biroq, bu hech qachon xalqaro protsedura soʻzi boʻlmagan va ITU Radio qoidalari yoki tegishli xalqaro standartlarning bir qismi sifatida ham eʼlon qilinmagan (masalan, Xalqaro dengiz tashkiloti yoki ICAO protseduralarida).

Sohil patruli, qirgʻoq qoʻriqlash va qidirish kabi dengiz qutqaruv tashkilotlari barcha favqulodda chaqiruvlar, shu jumladan „pan-pan“ uchun dengiz radiochastotalariga javob beradilar. Ushbu tashkilotlar sodir boʻlgan holatni muvofiqlashtirishi yoki yordam berishi shuningdek yetarli yordam bera olmagan holda yechimni toʻliq amalga oshirishga qodir boʻlgan boshqa stansiyalarga maʼlumotni yetkazishi mumkin.

Shoshilinch yordamga muhtoj, lekin hayotiga bevosita tahdid solmaydigan aeronavtika holatlariga quyidagilar misol boʻladi:

• Yoʻqolib qolish^[19]
• Darhol yoʻnalish yoki balandlikni oʻzgartirish talab qiladigan samolyot tizimining jiddiy nosozligi^[19]
• Koʻp dvigatelli samolyotda dvigatelning ishdan chiqishi, lekin samolyot oʻz balandligida holatini ushlab tura olish imkoniga ega boʻladi

1998-yil sentyabr oyida Swissair 111 reysi tuman qoplanishi tufayli favqulodda qoʻnish soʻrovi paytida pan-pan qoʻngʻirogʻidan foydalangan, chunki tutun sababli holat elektr yongʻinga aylanib, keyinchalik samolyotni vayron qilgan^[20]. Bundan tashqari, Avianca 52-reysidan soʻng, pan-pan qoʻngʻirogʻidan yoqilgʻi maʼlum miqdorda kamaygan, ammo hali favqulodda vaziyatda boʻlmagan vaziyatlarni koʻrsatish uchun qoʻllangan^[21]. Qantasning QF-74 reysi San-Fransiskodan koʻtarilganidan koʻp oʻtmay toʻrtinchi dvigatelida dvigatel ishdan chiqqanida „pan pan pan“ deb signal berilgan. Qantas 72 reysi (QF-72) samolyot tezkor, buyruqsiz harakatlarni boshdan kechirganida, samolyot ekipajning koʻrsatmasisiz bir necha yuz fut pastga qulaganida pan-pan signalini chiqardi. Bir nechta yoʻlovchilar va ekipaj aʼzolari bir qancha katta va kichik jarohatlar oldilar, shuning uchun qoʻngʻiroq „mayday“ darajasiga qadar koʻtarildi.

2010-yil 4-noyabrda Qantas 32-reysi Singapurdan Sidneyga parvoz qilganda to‘rtta dvigateldan biri havoga ko‘tarilganidan ko‘p o‘tmay, dvigateli nosoz bo‘lgani sababli pan-pan siganli chiqarildi^[22].

2010-yil 15-dekabrda seriya raqami ZH891 boʻlgan RAF CH-47 Chinook vertolyoti Afgʻonistonning Kobul shahridagi Yashil zonada kunduzi parvoz qilayotganida raketadan oʻqqa tutildi. Oʻq 7,62 millimetrli dumaloq kokpitga kirib, asboblar paneliga tegib ketdi, buning natijasida turli asboblardan unga olib boradigan 36-simni uzilib ketdi. Oqibatda elektr simlarini ulash dastgohi qirqib tashlandi, bu esa asboblarning hayotiy qismlariga zarar yetkazmasdan ishdan chiqishiga olib keldi. Chinook hali ham balandlikda ucha olganligi sababli, uchuvchi leytenant Alex „Fransiya“ Duncan Bastion Towerga mayday signalini emas, balki pan-pan siganlini berishga qaror qildi. Chinook boshqa hech qanday ziyon-zahmatlarsiz Camp Bastionga xavfsiz tarzda qaytib keldi^[23].

2010-yil 13-aprelda Cathay Pacific Airways aviakompaniyasining CPA780 reysi Indoneziyaning Surabaya shahridan Gonkongga uchish vaqtida dvigatellaridan biri ishlamay qolganda pan-pan signalini yubordi. Koʻp oʻtmay, ikkinchi dvigatel ham ishdan chiqqanida, uning darajasi maydayga qadar koʻtarildi^[24].

2012-yil 5-may kuni Air Berlin 9721 reysi D-ALPA roʻyxatiga ega Airbus A330 samolyotida Palma (Malyorka) shahridan Myunxenga qoʻnishga 15 daqiqa qolganda, ekipaj harakat nazoratchilariga charchagani haqida xabar berib, avtoulovga chiqishlarini soʻragan. Ular, oʻz navbatida, 15 daqiqadan soʻng avtomatik qoʻnish uchun havo hududini tashkil qilishlari kerak boʻlgan^[25].

2013-yil 12-oktyabr kuni Cyprus Airways aviakompaniyasining CY303 reysi bilan Venadan Larnakaga (Kipr) Airbus 319-100, ro‘yxatdan o‘tish raqami 5B-DCN boʻlgan samolyot uchuvchilarning old oynasidagi yorilish tufayli Gretsiyaning Saloniki shahri ustidaligida pan-pan siganli berilgan. Bosim va old oynaning sinishi xavfini kamaytirish uchun uchuvchilar darhol 23 000 futlik balandlikka tushdilar. Uchuvchilar Gretsiyaning Afina shahridagi Eleftherios Venizelos aeroportiga qo‘nishni eng yaxshi yechim deb topishdi, bu ishni 30 daqiqalik parvozdan keyin vanihoyat uddasidan chiqishdi^[26].

2014-yil 25-avgust kuni Avstraliyaning Benkstown shahridan Yangi Janubiy Uelsning Cowra shahriga uchgan, Air Beechcraft gertsogi tomonidan ijaraga olingan samolyot bortida 82 yoshli yo‘lovchisamolyotni halokatga uchratmoqchi bo‘lib, uchuvchidan boshqaruvni tortib oldi. Yo‘lovchini ag‘darib, boshqaruvni tiklaganidan so‘ng, uchuvchi pan-pan signalini yubordi va xavfsizlikda favqulodda qo‘nishni amalga oshirdi^[27].

2016 yil fevral oyida Virgin Atlantic aviakompaniyasining Londondan Nyu-York shahriga VS025 reysi Irlandiya gʻarbida uchuvchining parvozdan koʻp oʻtmay lazer bilan sodir boʻlgan ayrim hodisalar tufayli oʻzini yomon his qilgani haqida xabar berganidan soʻng pan-pan siganli berildi. Samolyot „ehtiyot chorasi“ sifatida Heathrow aeroportiga qaytdi^[28].

2017-yilning mart oyida Albury dan Sidneyga yo‘l olgan Regional Express (Rex) ZL768 reysi ekipaji Sidney chekkasidagi Revesby yaqinida Saab 340 samolyotining ikkita parragidan biri buzilib qolganligi sababli panpan signalini yubordi. Samolyot belgilangan manzildan taxminan 20 km uzoqlikda edi va u Sidney aeroportiga eson-omon qoʻndirildi. Yo‘lovchilar hayajonga tushgan, ammo jabrlanmagan edi. Uzib tushilgan parrak toʻrt kundan keyin Revesbydagi butazorda topilgan^[29].

2019-yil 5-may kuni Aeroflotning Moskva Sheremetyevodan Murmanskga (Rossiya) 1492-reysi 73 yo‘lovchi va besh ekipaji bilan dastlabki ko‘tarilish vaqtida yashin urishidan so‘ng ekipaj birinchi navbatda radio aloqasi yo‘qolganini maʼlum qildi, keyinchalik transponder kodlari orqali favqulodda vaziyatga tushib qoldi va 18:31 (15:31Z) da 24L uchish-qoʻnish yoʻlagiga qoʻnish uchun Sheremetyevoga qaytdi. Samolyot uchish paytida yonib ketdi, uchish-qoʻnish yoʻlagidan chapga burildi va uchish-qoʻnish yoʻlagi yonidagi oʻtloq ustiga qoʻndi, samolyot yonib ketdi. Hodisa oqibatida 41 nafar yo‘lovchi halok bo‘ldi (28 nafar yo‘lovchi bedarak yo‘qolgan deb eʼlon qilindi), 35 nafar yo‘lovchi samolyotning ikkala old eshik avariya eshiklari orqali evakuatsiya qilishga muvaffaq bo‘ldi, ikki uchish ekipaji uchish kabinasi derazalaridan qochish arqonlari orqali kabinani tark etdilar, bortda jarohatlangan 11 nafar yo‘lovchi bor edi. Samolyotning dum qismi butunlay yonib ketgan^[30].

2019-yil 10-iyulda Melburndan Gonkongga VA69 reysi boʻlgan Virgin Australia reysi bilan uchuvchi samolyot Melburndan havoga koʻtarilganidan koʻp oʻtmay, toʻgʻri dvigateldan yoqilgʻi sizib chiqayotganini payqagan zahoti pan-pan signalini yubordi. Uchuvchi o‘t o‘chirish ekipajlariga tayyor turishni maslahat berdi va Melburnga favqulodda qo‘nish uchun ruhsat so‘radi. Samolyot havoga koʻtarilganidan keyin 60 daqiqa ichida Melburn Tullamarin aeroportiga xavfsiz tarzda qoʻndi va barcha ekipaj va yoʻlovchilar xavfsiz tarzda yetib keldilar^[31].

2020-yil 10-dekabr kuni UPS Airlines aviakompaniyasining Dublindan Kyolnga 249-reysi havoga ko‘tarilganidan ko‘p o‘tmay, Boeing 767 ning o‘ng dvigateli ishlamay qolganda pan-pan signali yuborildi. Ekipaj Dublinga zudlik bilan va xavfsiz qaytishga muvaffaq boʻldi^[32].

2022-yil 15-avgust kuni Gdanskdan Fuerteventuraga parvozni amalga oshirayotgan Enter Air ENT72UM reysi ekipaji ko‘tarilish vaqtida 2-sonli dvigatelda nosozlik yuz berdi. Shuning uchun ular Gdansk aeroportiga yaqin joyda yoqilgʻi olish va u yerga qoʻnish maqsadida pan-pan siganlini yubordi. Ob-havo sharoiti tufayli ekipaj qayta yo‘naltirildi va Varshavaga eson-omon qo‘ndi^[33].

"Pan-pan" signalining alohida holatlaridan biri tibbiy maslahat soʻrashdir. Bu oddiy „pan-pan“ qoʻngʻirogʻi boʻlib, unda „tibbiy maslahat soʻrash“ va kasb vakillarining identifikatsiyasi, holati va tibbiy muammoning tabiati kabi iboralar mavjud. Ushbu turdagi qoʻngʻiroqlar, ayniqsa, kema kapitani yoki xoʻjayinining fikriga koʻra, hayotga xavf tugʻdirmaydigan tibbiy muammo boʻyicha shifokordan maslahat olish uchun moʻljallangan. „Pan-pan medico“ iborasi baʼzi eski maʼlumotnomalarda uchraydi, ammo endilikda rasmiy ravishda foydalanilmaydi^[17].

Jarohatlanish yuz berilganida, quruqlikdagi yoki boshqa kemadagi shifokor yoki tibbiyot mutaxassis odatda radio operatoriga kasallik belgilari va tarixini batafsil bayon qilishni va bemorning mavjud tibbiy tarixini taqdim etadi. Shifokor odatda birinchi yordam koʻrsatishni tavsiya qiladi va bortda qanday resurslar mavjudligiga qarab boshqa maslahatlar beradi. Baʼzi hollarda, tibbiy muammo, iloji boʻlsa, qutqaruvchilarning zudlik bilan aralashuvi uchun pan-pan signalini mayda chaqiruvga olib keladigan darajasida shoshilinch holatga aylanishi mumkin.

1. ↑ ^{1,0 1,1} „Safety and Distress Radiotelephone Procedures“. Transport Canada (2013-yil 28-iyun). 2013-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 13-avgust.
2. ↑ District Eleven Response (dr). „Search and Rescue: Calling the Coast Guard“. United States Coast Guard. Qaraldi: 2013-yil 13-avgust.
3. ↑ 1st Coast Guard District (6 September 2001). Special Notice To Mariners. United States Coast Guard. http://www.uscg.mil/d1/prevention/NavInfo/navinfo/documents/A-Emergency_Procedures.PDF. Qaraldi: 13 August 2013. Pan-pan]]
4. ↑ „RIC-22 – General Radiotelephone Operating Procedures“. ic.gc.ca. 2011-yil 11-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
5. ↑ „RIC-22 – General Radiotelephone Operating Procedures“. ic.gc.ca. 2011-yil 11-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
6. ↑ „International Radiotelegraph Convention of Washington, 1927“ (PDF). search.itu.int 87–88. Qaraldi: 2021-yil 9-yanvar.
7. ↑ Sara Hopkinson. VHF Afloat. Fernhurst Books Limited, 14 November 2008 — 53–-bet. ISBN 978-1-912177-41-7. „The origin of pan pan is from the French "en panne" meaning broken down.“ 
8. ↑ Popular Electronics. Ziff-Davis Publishing Company, 1974. „According to regulations, don't have an emergency unless you know the exact meaning of these three terms: Mayday, Pan and Security. They're of French origin and describe the exact degree of distress.“ 
9. ↑ Angus Stevenson. Concise Oxford English Dictionary: Luxury Edition. OUP Oxford, 18 August 2011 — 1035–-bet. ISBN 978-0-19-960111-0. „An international radio distress signal, of less urgency than a Mayday signal. Origin 1920s: pan from Fr. panne 'breakdown'.“ 
10. ↑ „Aviation Radio (AVI30316). Part 1 – Aircraft Radio Operation“. ausacademy.org. Australian Unmanned Systems Academy (AUSA). — „PAN – As a Three-Letter Acronym (TLA): “Possible assistance needed” “Pay attention now”. The TLA is derived from “pan” and is used in maritime and aeronautical radio communications courses as a mnemonic to radio and communications operators. Note: it is very important remember the difference between mayday and pan-pan emergency communications.“. Qaraldi: 2021-yil 3-may.
11. ↑ Capt. David Moriarty. Practical Human Factors for Pilots. Elsevier Science, 30 December 2014 — 168–-bet. ISBN 978-0-12-800786-0. 
12. ↑ Mike Westin. Seamanship 2.0: Everything you need to know to get yourself out of trouble at sea. Bloomsbury Publishing, 11 March 2021 — 122–-bet. ISBN 978-1-4729-7704-5. 
13. ↑ Transport Canada: „Andoza:Sc“
14. ↑ „Air Traffic Organization Policy, Order JO7110.65W“. U.S. Department of Transportation, Federal Aviation Administration.
15. ↑ „Marine Communications and Traffic Services“. Government of Canada.
16. ↑ „Navigation Rules Online“. uscg.gov.
17. ↑ ^{17,0 17,1} Tim Bartlett. VHF handbook. Southampton: The Royal Yachting Association, 2009 — 53-bet. ISBN 978-1-905104-03-1. 
18. ↑ „Non-GMDSS VHF Radiotelephone Procedures“. webarchive.nationalarchives.gov.uk. 2005-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 14-sentyabr.
19. ↑ ^{19,0 19,1} „When to Call Mayday Versus Pan-Pan – ATC Communication“. 2022-yil 8-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-oktyabr.
20. ↑ „Transportation Safety Board of Canada – Aviation Investigation Report A98H0003“. tsb.gc.ca. 2017-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 3-sentyabr.
21. ↑ NTSB Accident Report
22. ↑ „Nocookies“. The Australian.
23. ↑ Alex Duncan. Sweating the Metal: Flying under Fire. A Chinook Pilots Blistering Account of Life, Death and Dust in Afghanistan. Hodder & Stoughton, 9 June 2011. ISBN 978-1-4447-0801-1. 
24. ↑ „Report: contaminated fuel causes A330 engine control problems and emergency landing at Hong Kong“ (2020-yil 20-mart). 2021-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-oktyabr.
25. ↑ „The Aviation Herald“. avherald.com.
26. ↑ „Incident: Cyprus A319 near Athens on Oct 13, 2013, cracked windshield“. The Aviation Herald (2013-yil 13-oktyabr).
27. ↑ Levy. „Mid-flight incident forces pilot to make emergency landing“. The Sydney Morning Herald (2014-yil 26-avgust).
28. ↑ „Virgin Atlantic flight back in UK after 'laser incident'“. BBC News (2016-yil 15-fevral).
29. ↑ Brook, Benedict; AAP. „Regional Express plane's propeller found in south west Sydney suburbs“. news.com.au (2017-yil 21-mart). Qaraldi: 2017-yil 21-mart.
30. ↑ „Переговоры экипажа и диспетчеров RA-89098 (SU-1492) 05.05.2019 – Sukhoi Superjet 100“. superjet.wikidot.com.
31. ↑ „Suspected Fuel Leak Prompts Virgin Australia A330 Emergency Landing“ (2019-yil 12-iyul).
32. ↑ „UPS B767 has Engine Failure on Takeoff at Dublin“. YouTube (2020-yil 19-dekabr).
33. ↑ ATCPolska. „ENTER AIR B737-800 Awaryjne lądowanie z jednym silnikiem, ONE ENGINE EMERGENCY LANDING IN WARSAW“ (pl). YouTube. — „The crew of Enter Air flight ENT72UM, performing a flight from Gdansk to Fuerteventura, suffered a number 2 engine malfunction during the climb. The Gdansk approach controller was informed that the Boeing 737-83N (SP-ENU) had returned to the airport, but in order to land safely in Gdansk, it was necessary to burn off excess fuel. In addition, a passing storm front prevented the crew from landing safely in Gdansk, and it became necessary to divert to the airport in Warsaw.“. Qaraldi: 2022-yil 21-avgust.