[go: up one dir, main page]
Kontent qismiga oʻtish

Pax Romana

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Avgust davridagi Rim imperiyasining chegarasi. Sariq rang respublikaning mil.avv. 31-yildagi chegarasini bildiradi, yashil rang Avgust hukmronligi davrida bosib olingan hududlarni, pushti joylar esa boshqa davlatlarini ifodalaydi.

Pax Romana (lotincha "Rim tinchligi") - Rim tarixining taxminan 200 yillik davri boʻlib, u kuchaygan va barqaror Rim imperializmi davrida nisbatan tinchlik va tartib, farovon barqarorlik davri va Rimning oltin davri sifatida belgilanadi. Bir qator qoʻzgʻolon va urushlar, Parfiya bilan davom etgan raqobatga qaramay, gegemon hokimiyat va mintaqaviy kengayish kuzatildi. An'anaga koʻra, u miloddan avvalgi 27-yilda Rim prinsipatining asoschisi Sezar Avgust taxtga chiqishidan boshlanib, milodiy 180-yilda " Beshta yaxshi imperator " ning oxirgisi Mark Avreliyning oʻlimi bilan yakunlanadi.[1] Rim respublikasining yakuniy urushi tugashi Avgust tomonidan amalga oshirilganligi sababli, u ba'zan Pax Augusta deb ham ataladi. Taxminan ikki asrlik bu davrda[2] Rim imperiyasi oʻzining eng katta hududiga erishdi va uning aholisi maksimal 70 million kishiga yetdi.[3][4][4] Kassius Dioning soʻzlariga koʻra, Kommodning diktatorlik hukmronligi, keyinchalik Besh imperator davri va uchinchi asr inqirozi "oltin shohlikdan temir va zang shohligiga" tushishni belgilab berdi.[5]

Umumiy tavsifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Stabiae shahridan dardmand ayolning freskasi. Miloddan avvalgi I asr

Pax Romana " moʻ'jiza " deyiladi, chunki unga qadar tarixning ma'lum bir davrida bunchalik uzoq yillar davomida tinchlik boʻlmagan. Biroq, Valter Goffart shunday deb yozgan edi: "Kembrij qadimiy tarixining milodiy 70-192-yillari uchun toʻplami "Imperator tinchligi" deb nomlanadi, ammo tinchlik uning sahifalarida topiladigan narsa emas".[6] Artur M. Ekshteynning yozishicha, bu davrni miloddan avvalgi IV-III asrlarda Rim Respublikasida tez-tez sodir boʻlgan urushlardan farqli ravishda koʻrish kerak. Ekshteyn, shuningdek, yangi boshlangan Pax Romana respublika davrida paydo boʻlganligini va uning vaqt oraligʻi geografik mintaqaga qarab oʻzgarganligini ta'kidlaydi: " oʻrta er dengizidagi mashhur "Rim tinchligi" Pax Romana uchun standart sana miloddan avvalgi 31-yildan milodiy 250-yilgacha vaqt oraligʻiga toʻgʻri keladi. Haqiqat shundaki, Rim tinchligi Oʻrta yer dengizining katta hududlarida ancha erta paydo boʻlgan: Sitsiliyada mil.avv. 210-yil, Italiya yarim orolida mil.avv. 200-yil; Padana vodiysida mil.avv. 190-yllarda; Pireney yarim orolida mil.avv. 133-yildan keyin; Shimoliy Afrikada mil.avv. 100-yildan keyin va Yunoniston Sharqida qadimdan.[7]

Pax Romana atamasi haqidagi birinchi maʼlumot eramizning 55-yilida Yosh Seneka tomonidan yozilgan[8] manbada uchraydi. Konsepsiya juda katta ta'sirga ega boʻlib, keyingi asrlarda nazariyalarning mavzusi boʻlib qoldi. Arnaldo Momigliano ta'kidlaganidek, " Pax Romana - targʻibot uchun oddiy formula, ammo tadqiqot uchun qiyin mavzudir".[9]

Miloddan avvalgi 31-yil sentabrda Oktavian (Avgust) Mark Antoniy va Kleopatrani Actium jangida magʻlub etib, Rim imperatori boʻlganida Pax Romana davri boshlangan.[3][4][3] U princeps yoki birinchi fuqaro boʻldi. Muvaffaqiyatli bir kishilik boshqaruvning yaxshi pretsedentiga ega boʻlmagan Avgust eng yirik harbiy magnatlarning xuntasini yaratdi va birinchi odam sifatida turdi. Ushbu yetakchi magnatlarni koalitsiyaga birlashtirib, u fuqarolar urushi ehtimolini yoʻq qildi. Fuqarolar urushlari tugaganiga qaramay, Pax Romana darhol amalga oshmagan edi. Chunki janglar Ispaniyada va Alp togʻlarida davom etdi. Shunga qaramay, Avgust Yanus darvozasini (Rimning tinchligidan dalolat beruvchi marosim) uch marta,[10] birinchi marta miloddan avvalgi 29-yilda va yana miloddan avvalgi 25-yilda yopdi. Uchinchi yopilish manbalarda keltirilmagan. Ammo Inez Skott Ryberg (1949) va Gaius Stern (2006) ishonarli tarzda Ara Pacisning ishga tushirilishi bilan uchinchi yopilishni miloddan avvalgi 13-yilga belgilashgan.[11][12][13] Miloddan avvalgi 17-yilda Ludi Saeculares davrida Tinchlik kontseptsiyasi e'lon qilingan va miloddan avvalgi 13-yilda Avgust va Agrippa birgalikda viloyatlarni boʻysundirishdan qaytganlarida u e'lon qilingan. Ara Pacisni qurish buyrugʻi, shubhasiz, ushbu e'lonning bir qismi edi. 

Avgust 200 yil davomida u yoki bu kuch bilan doimiy urush olib borgan rimliklar uchun tinchlikni maqbul hayot tarziga aylantirish muammosiga duch keldi.[12] Rimliklar tinchlikni urushning yoʻqligi sifatida emas, balki barcha raqiblar magʻlubiyatga uchragan va qarshilik koʻrsatish qobiliyatini yoʻqotgan paytda mavjud boʻlgan kamdan-kam holat deb hisoblashgan.[9] Avgustning maqsadi Rimliklarni urushsiz erishilgan farovon imperiya xavfli urush paytida qoʻlga kiritilgan potensial boylik va hurmatdan koʻra yaxshiroq ekanligiga ishontirish edi. Avgust mohirona targʻibot yoʻli bilan muvaffaqiyatga erishdi. Keyingi imperatorlar uning yoʻl-yoʻrigʻiga rioya qildilar, ba'zida Yanus darvozalarini yopish uchun dabdabali marosimlarni oʻtkazdilar, boshqa tomondan esa Pax ramzi bilan tangalar chiqardilar va Pax Romana afzalliklarini madh etuvchi adabiy asarlarga homiylik qildilar.[12]

Milodiy 14-yilda Avgust vafotidan keyin Rim imperatorlari sifatidagi vorislarining aksariyati uning siyosatini davom ettirdilar. Pax Romananing soʻnggi besh imperatori " Beshta yaxshi imperator " nomi bilan tanilgan.[3]

Savdoga ta'siri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pax Romana davrida oʻrta yer dengizidagi Rim savdosi kuchaydi. Rimliklar ipak, qimmatbaho toshlar, oniks va ziravorlar olish uchun Sharqqa suzib borishdi. Rimliklar katta daromad manbalaridan foydalandilar. Rim imperiyasi daromadlari oʻrta yer dengizidagi savdo tufayli oshib bordi.[14][15]

Rim tomonidan gʻarbiy dunyoning Pax Romanasi asosan Xan sulolasi tomonidan sharqiy dunyoda Pax Sinica bilan zamondosh boʻldi,[16][17] Yevroosiyo tarixida uzoq masofali sayohat va savdo bu davrlarda sezilarli darajada ragʻbatlantirildi.[17]

Shunga oʻxshash tizimlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Pax Romana kontseptsiyasining mashhurligi tarixchilar tomonidan oʻrnatilgan, urinilgan yoki mavjud boʻlgan deya da'vo qilingan nisbiy tinchlikning boshqa tizimlarini tavsiflash uchun ushbu atamaning variantlarini yaratishga sabab boʻldi. Ba'zi variantlarga quyidagilar kiradi:[1]

Umuman olganda, bu konsepsiya pax imperia,[18][19] (ba'zan pax imperium[20] deb yoziladi) imperator tinchligi,[21][22] yoki soʻzma-soʻz gegemon tinchlik degan ma'noni anglatadi.[22][23] Raymond Aronning ta'kidlashicha, imperiya tinchligi - gegemonlik orqali erishilgan tinchlik ba'zida fuqarolar tinchligiga aylanishi ham mumkin. Misol tariqasida, Germaniya imperiyasining 1871-yildagi imperator tinchligi (uning Saksoniya kabi ichki qismlari ustidan) asta-sekin keyingi Germaniya davlatiga aylanishi uchun zamin yaratib bordi. Ushbu misolga qarama-qarshi holda, Iskandar Zulqarnayn imperiyasining imperator tinchligi yunon shahar davlatlari oʻzlarining siyosiy oʻziga xosligini va eng muhimi, oʻz qurolli kuchlarining hukmronligini saqlab qolganligi sababli tarqalib ketdi. Aronning ta'kidlashicha, Pax Romana davridagi yahudiylar urushi imperatorlik institutlarining mahalliy institutlarga oʻxshashi tufayli ularni yoʻq qilmasligini va bir-birini tiyib turishi keskinlik avj olish manbai boʻlganini eslatdi. Aron shunday xulosa qiladi: “Boshqacha qilib aytganda, imperator tinchligi avvaldan mustaqil boʻlgan siyosiy birliklar yoʻq boʻlib ketgani uchun fuqarolik tinchligiga aylanadi, chunki tinch hududdagi shaxslar oʻzlarini anʼanaviy yoki mahalliy hamjamiyat bilan birlashgandek his qilsalar, davlat koʻproq birlashganini his qiladilar.."[21]

Pax Romana konsepsiyasi juda ta'sirli boʻlgan. Vizantiya imperiyasida va Xristian gʻarbida unga taqlid qilishga urinishlar boʻlgan, u yerda konsepsiya Xudoning Tinchlik va sulhiga aylangan (pax Dei va treuga Dei).[22] Oʻrta asrlarda imperator tinchligining nazariyotchisi Dante Aligeri edi. Dantening ushbu mavzudagi asarlari XX asr boshlarida Uilyam Mitchell Ramsey tomonidan "Imperator tinchligi" kitobida tahlil qilingan;[24][25]

Badiiy adabiyotda

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Isaac Asimovning xayoliy Galactic Empire and Foundationseriali Pax Trantoria va Pax Imperiumga tegishli.
  • Pax Soprana - HBO original seriali Sopranosning oltinchi epizodi.
  • " Magi: Sehrli labirint " filmida "Reym tinchligi" - bu Reym imperiyasining Pax Romana versiyasi boʻlib, Shahzoda Shehrazade tomonidan serial voqealaridan taxminan 200 yil oldin tashkil etilgan. Reim - Rim imperiyasiga asos solgan xalq.
  • Street Fighter filmida antagonist M. Bisonning asosiy maqsadi dunyoni " Paks Bisonika qoʻli ostida" birlashtirishdir.
  • Fallout: New Vegas filmida Sezar oʻzining Rim uslubidagi armiyasidan Mojave choʻl hududida yangi Pax Romana yaratish uchun foydalanishni maqsad qiladi.
  • Gotham 4-mavsumining birinchi epizodi " Pax Penguina " nomi bilan tanilgan.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „Pax Romana“. Britannica Online Encyclopedia.
  2. ↑ Head, Tom. World History 101: From Ancient Mesopotamia and the Viking Conquests to NATO and WikiLeaks, an Essential Primer on World History (en). Simon and Schuster, 2017-10-03 — 85-bet. ISBN 978-1-5072-0454-2. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 „The Pax Romana“. www.ushistory.org. Qaraldi: 2017-yil 10-fevral."The Pax Romana". www.ushistory.org. Retrieved 2017-02-10.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Davis, Paul K.. 100 Decisive Battles from Ancient Times to the Present: The World's Major Battles and How They Shaped History. Oxford: Oxford University Press, 1999 — 63-bet. ISBN 978-1-5760-7075-8. 
  5. ↑ Dio Cassius 72.36.4, Loeb edition translated E. Cary
  6. ↑ Walter Goffart. Rome's Fall and After. Hambledon Press, 1989 — 111-bet. ISBN 978-1-85285-001-2. 
  7. ↑ Arthur M. Eckstein „Conceptualizing Roman Imperial Expansion under the Republic: An Introduction“, . A Companion to the Roman Republic Nathan Rosenstein: . John Wiley & Sons [2006], 2011 — 574-bet. ISBN 978-1-4443-5720-2. 
  8. ↑ Ali Parchami. Hegemonic Peace and Empire: The Pax Romana, Britannica and Americana. Routledge, 2009 — 25-bet. ISBN 978-1-134-00704-2. 
  9. ↑ 9,0 9,1 Momigliano, Arnaldo (1942). „The Peace of the Ara Pacis“ (PDF). Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. 5-jild. 228–231-bet. doi:10.2307/750454. JSTOR 750454.Momigliano, Arnaldo (1942). "The Peace of the Ara Pacis" (PDF). Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. 5: 228–231. doi:10.2307/750454. JSTOR 750454. S2CID 195009430.
  10. ↑ Augustus states in Res Gestae 13 that he closed the Gates three times, a fact documented by many other historians (See Gates of Janus).
  11. ↑ Scott Ryberg, Inez (1949). „The Procession of the Ara Pacis“. Memoirs of the American Academy in Rome. 19-jild. 77, 79–101-bet. doi:10.2307/4238621. JSTOR 4238621.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Stern, Gaius. Women, children, and senators on the Ara Pacis Augustae: A study of Augustus' vision of a new world order in 13 BCE. [2006], 2010. ISBN 978-0-549-83411-3. [sayt ishlamaydi]Stern, Gaius (2010) [2006]. Women, children, and senators on the Ara Pacis Augustae: A study of Augustus' vision of a new world order in 13 BCE[sayt ishlamaydi]. ISBN 978-0-549-83411-3.
  13. ↑ Sir Ronald Syme had suggested a later date (but Rome was then at war).
  14. ↑ Temin, Peter. The Roman market economy (en). Princeton: Princeton University Press, 2013 — 13-bet. ISBN 9780691147680. OCLC 784708336. 
  15. ↑ Goldsworthy, Adrian Keith. Pax Romana : war, peace, and conquest in the Roman world. New Haven: Yale University Press, 2016 — 392-bet. ISBN 9780300178821. OCLC 941874968. 
  16. ↑ Plott, John C.. Global History of Philosophy. Delhi: Motilal Banarsidass, 1989 — 57-bet. ISBN 9788120804562. 
  17. ↑ 17,0 17,1 Encyclopedia of World Environmental History Krech III: . Routledge, 2004 — 135–-bet. ISBN 978-0-415-93735-1. 
  18. ↑ Tatah Mentan. The State in Africa: An Analysis of Impacts of Historical Trajectories of Global Capitalist Expansion and Domination in the Continent. African Books Collective, 2010 — 153-bet. ISBN 978-9956-616-12-1. 
  19. ↑ Hyo-Dong Lee. Spirit, Qi, and the Multitude: A Comparative Theology for the Democracy of Creation. Oxford University Press, 2013 — 12-bet. ISBN 978-0-8232-5501-6. 
  20. ↑ Stephen Ross. Conrad and Empire. University of Missouri Press, 2004 — 76-bet. ISBN 978-0-8262-1518-5. 
  21. ↑ 21,0 21,1 Raymond Aron. Peace and War: A Theory of International Relations. Transaction Publishers, 2003 — 151–152-bet. ISBN 978-0-7658-0504-1. 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 David Gress. Peace and Survival: West Germany, The Peace Movement & European Security. Hoover Press, 1985 — 96–99-bet. ISBN 978-0-8179-8093-1. David Gress (1985). Peace and Survival: West Germany, The Peace Movement & European Security. Hoover Press. pp. 96–99. ISBN 978-0-8179-8093-1.
  23. ↑ Ali Parchami. Hegemonic Peace and Empire: The Pax Romana, Britannica and Americana. Routledge, 2009 — 31-bet. ISBN 978-1-134-00704-2. 
  24. ↑ James Brown Scott. Law, the State, and the International Community. The Lawbook Exchange, Ltd. [1939], 2002 — 223–224-bet. ISBN 978-1-58477-178-4. 
  25. ↑ The imperial peace; an ideal in European history. Oxford, The Clarendon Press, 1913. 

Qoʻshimcha oʻqish uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]
    • Burton, Paul. 2011. "Pax Romana/Pax Americana: Perceptions of Rome in American Political Culture, 2000–2010." International Journal of Classical Tradition 18.1:66–104.
    • Cornwell, Hannah. 2017. Pax and the Politics of Peace: Republic to Principate. Oxford Classical Monographs. Oxford; New York: Oxford University Press.
    • Galinsky, Karl. 2012. Augustus: Introduction to the Life of an Emperor. Cambridge; New York: Cambridge University Press.
    • Goldsworthy, Adrian. 2016. Pax Romana: War, Peace and Conquest in the Roman World. New Haven: Yale University Press.
    • Hardwick, Lorna. 2000. “Concepts of Peace.” In Experiencing Rome: Culture, Identity and Power in the Roman Empire, Edited by Janet Huskinson, 335–368. London: Routledge.
    • Lopez, Gennaro. 2002. “Pax Romana/Pax Augusta.” Invigilata Lucernis 24: 97–110.
    • Stern, Gaius. 2015. “The New Cult of Pax Augusta 13 BC–AD 14.” Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae 55.1–4: 1–16.
    • Yannakopulos, Nikos. 2003. “Preserving the Pax Romana: The Peace Functionaries in Roman East.” Mediterraneo Antico 6.2: 825–905.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

  

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Pax_Romana&oldid=3998685" dan olindi