Stapo

Stapo (STAPO, norvegcha: Statspolitiet, „davlat politsiyasi“) — 1941-yildan 1945-yilgacha bosib olingan Norvegiyada mavjud boʻlgan, norvegiyalik amaldorlardan iborat va fashistlar Germaniyasidagi shunga oʻxshash boʻlinmalar qatorida tashkil etilgan milliy sotsialistik qurolli politsiya. Oddiy Norvegiya politsiyasidan mustaqil ravishda ishlagan^[1].

Hokimiyat 1941-yil 1-iyunda Germaniyaning Norvegiyani bosib olishi davrida tashkil etilgan. Organni yaratish tashabbusi keyinchalik Stapo rahbari boʻlgan Karl Martinsen va hamkorlikdagi Milliy birlik partiyasining boshqa taniqli aʼzolaridan chiqqan. Oʻzining eng yuqori choʻqqisida, 1944-yilda Stapoda ular bilan hamkorlik qilgan yoki ularga xizmat koʻrsatgan koʻproq aygʻoqchilardan tashqari 350 nafar xodim bor edi.

Staponing maqsadi, birinchi navbatda, siyosiy jinoyatlar, qochqinlar, josuslik, sabotaj, qurolli qarshilik va nemis bosqinchi kuchlariga yoki Kvislingning Norvegiya hamkorlik rejimiga qarshi qarshilik koʻrsatishning boshqa turlariga qarshi kurashish edi. Stapo Norvegiyadagi Holokost paytida yahudiylarni Norvegiyadan deportatsiya qilishda muhim rol oʻynadi.

Staponing shtab-kvartirasi Osloda joylashgan boʻlib, Oslo va Aker, Stavanger, Bergen, Trondxaym, Tromso va Kirkenesda oltita shoʻba idorasiga ega edi. Stapo Xavfsizlik politsiyasi boshligʻi va Norvegiya politsiya vaziri Jonas Liga hisobot bergan. Stapo, shuningdek, toʻgʻridan-toʻgʻri Reyxning asosiy xavfsizlik idorasidan buyurtma olgan. Stapo 1945-yil 8-fevralda Norvegiya qarshilik harakati tomonidan tugatilgan^[2][3]. Staponing shtab-kvartirasi Osloda joylashgan boʻlib, Oslo va Aker, Stavanger, Bergen, Trondxaym, Tromso va Kirkenesda oltita shoʻba idorasiga ega edi. Stapo Xavfsizlik politsiyasi boshligʻi va Norvegiya politsiya vaziri Jonas Liga hisobot berdi. Stapo, shuningdek, toʻgʻridan-toʻgʻri Reyxning asosiy xavfsizlik idorasidan buyurtma oldi. Stapo rahbari general Karl A. Martinsen 1945 yil 8 fevralda Norvegiya qarshilik harakati tomonidan tugatilgan. Bu Akershus qal’asida 34 qamoqqa olingan qarshilik jangchilarining qatl etilishi bilan yakunlangan katta repressiyani keltirib chiqardi.

1945-yil 8 mayda Germaniya taslim boʻlgach, Stapo darhol tarqatib yuborildi. Staponing sobiq xodimlari hibsga olingan, Norvegiya sudlarida sudlangan va turli jinoyatlarda, jumladan davlatga xiyonat, noqonuniy hibsga olish, qiynoqlar, shafqatsiz muomala, qotillik va noqonuniy qatllarda aybdor deb topilgan. Jazolar qattiq boʻlib, oʻlim jazosini oʻz ichiga olgan. Stapo ofitserlari Reydar Xaaland, Arne Saatvedt, Xans Yakob Skaar Pedersen, Xolger Thaw, Ole Vexus, Olaf Asfeym va Eynar Donnum qatl etilgan.

Staponing nishonlari nemis modellari boʻyicha qilingan. Ofitserlar va generallar nemis politsiyasining nishonlari bilan bir xil edi. Serjantlar va oddiy askarlar besh qirrali yulduzli nemis serjant epauletlarini kiyishgan (Stapo xodimlaridan farqli oʻlaroq, nemis politsiyachilari toʻrt qirrali yulduzlar kiygan va chetida maxsus burchak tikilgan).

• Namngjev nordmenn som torturerte (Qiynoqlarda qatnashgan norvegiyaliklar roʻyxati)
• Riksarkivet om Statspolitiet 1940-1945 (Norvegiya davlat arxivida Stapo haqida maʼlumot)
• Norsk politi under andre verdenskrig (Norvegiya politsiyasi Ikkinchi jahon urushida), Norgeshistorie.no saytidagi maqola