Oq turna

Oq turna
Ilmiy tasniflash
Olam:	Hayvonlar
Tip:	Xordalilar
Sinf:	Qushlar
Oila:	Turnalar
Urugʻ:	Grus
Turlari:	Oq turna
Xalqaro ilmiy nomi
Grus leucogeranus Pallas, 1773

Shimol turnasi, yoki Oq turna (lotincha: Grus leucogeranus) — Rossiyaning shimoliy hududlariga xos boʻlgan turnalar turi. Turnalari yoʻqolib ketish xavfi ostida boʻlib, Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqining Qizil kitobi va Hayvonlarning xalqaro savdosi toʻgʻrisidagi CITES konvensiyasi, shuningdek, Rossiya Qizil kitobining xalqaro roʻyxatiga kiritilgan. Oʻzbekiston Qizil kitobida u yoʻq boʻlib ketish arafasida turgan uchib yuruvchi tur maqomiga ega. XTMQIVTR (Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi va tabiat resurslari) Qizil roʻyxatiga kiritilgan [SR].

Zoologlardan birinchi boʻlib 1960-yil 30-iyunda Shimoliy Yakutiyadagi sterx turnasining uyasini topib, ifodalab bergan sovet ornitologi K.A.Vorobyov boʻlgan^[1]. Biroq, uzoq vaqt davomida bu qushning biologiyasi yetarlicha oʻrganilmadi va lekin 1973-yilda J.Archibald tomonidan AQSHda Xalqaro turnalarni saqlash jamgʻarmasi tashkil etilishi bilan ornitologlar bu qushga koʻproq ahamiyat qaratishdi. 1979-yilda SSSRda, Okskiy davlat qoʻriqxonasi hududida shimol turnalari uchun parvarishxona tashkil etildi, u yerda ornitologlar ularni qayta koʻpaytirishni boshladilar. 2002-yilda amerikalik olimlarning tajribasiga asoslanadi. Unda Gʻarbiy Sibir sterx turnalari sonini koʻpaytirish maqsadida  “Umid parvozi".dasturi ishlab chiqilib, u bugungi kunda ham faol faoliyat olib bormoqda.

Bu turna turi yirik qush sanalib, balandligi 140 sm, qanotlarini yoyganda 2,1-2,3 m, vazni 5-8,6 kg.tashkil etadi. Koʻz va tumshuq atrofida boshining old qismida patlari yoʻq, voyaga yetgan strexlarda bu joyning terisi yorqin qizil rangda boʻladi. Koʻzning shox pardasi qizgʻish yoki och sariq tusda. Uning tushugʻi (barcha turnalar orasida eng uzuni) qizil, tumshugʻining uchi arra shaklga oʻxshab tishlari bor. Tananing koʻp qismini oq tusdagi  patlar egallagan, qanotlaridagi birinchi darajali qora uchish patlari bundan mustasno. Oyoqlari uzun, qizgʻish-pushti. Yosh sterxlarda boshning old tomoni och sariq rangda; patlari jigarrang-malla, boʻyin va iyagida oqish dogʻlari bor. Ba’zan orqa, boʻyin va yon tomonlarida sargʻish dogʻlari boʻlgan voyaga  yetmagan oq turnalar ham uchraydi. Polaponlarining koʻzlari birinchi olti oy davomida koʻk, keyin esa sargʻish tusga kiradi.

Keles, Angren daryosi quyi qismlari; Sirdaryo (Chinoz shahri yaqinida), Aydarkoʻl, Kattaqoʻrgʻon suv ombori, Amudaryoning oʻrta oqimi, Beltogʻ atroflari, Markaziy Qizilqumning Qozogʻiston bilan chegaradosh hududlari. Oʻzbekistondan tashqarida: Farbiy (Ob daryosi quyi qismi) va Sharqiy Sibir shimoli (uyalash); Eron, Hindiston va Xitoy (qishlash).

Daryo va koʻllar qirgʻoqlarida uchraydi.

Yoʻq boʻlib borayotgan Ob populyasiyasining (20 ga yaqin) bir necha donasigina (ba’zan kulrang turna galasida) uchib oʻtadi. Dunyodagi populyasiyasi (sharqiy 3,5-4 mingtacha) keskin kamayib bormoqda.

Kuzgi uchib oʻtishi – oktabr oyida, bahorgisi – mart-aprel oyida. Suvda yashovchi umurtqasizlar va suv oʻtlari bilan oziqlanadi.

Uchib oʻtish yoʻli va qishlash joylarida suv rejimining oʻzgarishi, qishloq xoʻjaligi rivojlanishi, neft qazib olish kuchayishi natijasida uyalash joylarida yashash muhitining tanazzuli va yoʻq qilinishi oqibatida bu tur qirilib ketmoqda.

Dunyodagi yovvoyi tabiatdagi barcha sterx turnalarining soni soʻnggi ma’lumotlarga koʻra, atigi 5000 donasini tashkil etadi, bu sterxlarning barcha turlari orasida oxiridan uchinchi oʻrinda turadi. Shu bilan birga, Gʻarbiy Sibir turnalarining populyasiyasi 20 taga kamaydi, bu esa uni yoʻq boʻlib ketish arafasida turganini ifodaladi.

Sterx turnasini saqlab qolish boʻyicha sa’y-harakatlar 1970-yillarda, 1973-yilda turnalarni saqlash xalqaro jamgʻarmasining tashkil etilishi va 1974-yilda atrof-muhitni muhofaza qilish boʻyicha Sovet-Amerika hamkorlik bitimi imzolanishi bilan boshlangan. Jumladan, 1977—1978-yillarda AQSHning Viskonsin shtatida yangi tashkil etilgan turna parvarishxonasiga yovvoyi tabiatdan jamlangan bir nechta tuxum yetkazib beriladi va ulardan 7 ta polapon chiqdi, bu esa sun’iy yoʻl bilan voyaga yetgan sterx turnalarining koʻp sonli populyasiyasining boshlanishi edi. Shunga oʻxshash parvarishxonalar 1979-yilda SSSRda Okskiy davlat biosfera qoʻriqxonasi hududida tashkil etilgan.

Zahira fondini tashkil etishdan tashqari, ushbu qushlarning tabiiy populyasiyasini saqlab qolish uchun aniq harakatlar qilindi. 1994-yilda Xalqaro turnalarni asrash jamgʻarmasi Germaniyaning yovvoyi hayvonlarning koʻchmanchi turlarini saqlash toʻgʻrisidagi konvensiya (Bonn konvensiyasi, CMS) bilan birgalikda sterx turnasini himoya qilish chora-tadbirlari toʻgʻrisidagi memorandum bilan chiqdi, u yoki bu qushlarning yashash joyi yoki koʻchishi bilan bogʻliq masalalarni 11 davlat imzoladi. Ushbu kelishuv doirasida har 2 yilda Ozarbayjon, Afgʻoniston, Hindiston, Qozogʻiston, Xitoy, Moʻgʻuliston, Pokiston, Rossiya, Turkmaniston va Oʻzbekiston ornitologlari yigʻilib, sterx turnasini qutqarish yoʻllarini muhokama qilishdi. "Sterx” (angl. Siberian Crane Wetland Project) maxsus loyihasi tuzildi, uning vazifasi Yamal hududida oq turnaning yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan populyasiyasini mustaqil koʻpayish darajasiga qadar saqlab qolishdir.

Rossiya, Germaniya, Belgiya va AQSH parvarishxonalarida koʻpaytiriladi.

Ovlashga ruxsat berilmaydi. SITESning I Ilovasiga va Bonn konvensiyasining I Ilovasiga kiritilgan. Oʻzbekistonda turni va uning yashash joylarini saqlab qolish boʻyicha koʻp yillardan beri targʻibot ishlari amalga oshirilmoqda^[2].

• Degtyarev V. G., Sleptsov S. M., Pshennikov A. E. Sibir krani Grus leucogeranusning sharqiy aholisining hududiyligi // Ekologiya. - 2013-yil, 3-son. - S. 183-188.
• Degtyarev V. G., Sleptsov S. M., Pshennikov A. E. Sibir krani Grus leucogeranusning sharqiy aholisining ichthiyofagiyasi // Zoologiya jurnali. - 2013. - T. 92, No 5. - S. 588-595.
• Degtyarev, VG & Sleptsov SM Sibir turna Grus leucogeranusning sharqiy populyatsiyasining uchish yo'lining tayga qismidagi ekologiyasi: yashash joylari, oziq-ovqat qidirish, Elk Alces alces bilan trofik aloqalar va tahdidlar // Tahdid ostidagi taksonlar jurnali. - 2013-yil. — jild. 5(14). - P.p. 4871-4879.
• Panov, E. N. Kranlarning signal harakati (Serkh - Sarcogeranus leucogeranus, Dahurian - Grus vipio, yaponcha - Grus japonensis) ritualizatsiya gipotezasi nuqtai nazaridan / E. N. Panov, E. Yu. Pavlova, V. A. Nepomnyashchikh // Zoologiya jurnali. - 2010. - T. 89, N 8. - S. 978-1006.
• G'arbiy va Markaziy Osiyodagi Sibir turna va boshqa suv yaqinidagi qushlar uchun asosiy hududlar atlasi / Ed.-komp. E. I. Ilyashenko. Moskva: Xalqaro turnalarni saqlash jamg'armasi, Baraboo, Viskonsin, AQSh, 2010. 119 p.
• I. Neyfeldt. Sibir krani // "Ovchilik va ovchilik iqtisodiyoti" jurnali, № 5, 1974. 36-37-betlar.