Оқ турна
| Оқ турна | |
|---|---|
 | |
| Илмий таснифлаш | |
| Олам: | Ҳайвонлар |
| Тип: | Хордалилар |
| Синф: | Қушлар |
| Оила: | Турналар |
| Уруғ: | Грус |
| Турлари: | Оқ турна |
| Халқаро илмий номи | |
| Грус леуcогеранус Паллас, 1773 | |
Шимол турнаси, ёки Оқ турна (лотинча: Грус леуcогеранус) — Россиянинг шимолий ҳудудларига хос бўлган турналар тури. Турналари йўқолиб кетиш хавфи остида бўлиб, Халқаро табиатни муҳофаза қилиш иттифоқининг Қизил китоби ва Ҳайвонларнинг халқаро савдоси тўғрисидаги CИТЕС конвенсияси, шунингдек, Россия Қизил китобининг халқаро рўйхатига киритилган. Ўзбекистон Қизил китобида у йўқ бўлиб кетиш арафасида турган учиб юрувчи тур мақомига эга. ХТМҚИВТР (Халқаро табиатни муҳофаза қилиш иттифоқи ва табиат ресурслари) Қизил рўйхатига киритилган [СР].
Зоологлардан биринчи бўлиб 1960-йил 30-июнда Шимолий Якутиядаги стерх турнасининг уясини топиб, ифодалаб берган совет орнитологи К.А.Воробёв бўлган[1]. Бироқ, узоқ вақт давомида бу қушнинг биологияси етарлича ўрганилмади ва лекин 1973-йилда Ж.Арчибалд томонидан АҚСҲда Халқаро турналарни сақлаш жамғармаси ташкил этилиши билан орнитологлар бу қушга кўпроқ аҳамият қаратишди. 1979-йилда СССРда, Окский давлат қўриқхонаси ҳудудида шимол турналари учун парваришхона ташкил этилди, у ерда орнитологлар уларни қайта кўпайтиришни бошладилар. 2002-йилда америкалик олимларнинг тажрибасига асосланади. Унда Ғарбий Сибир стерх турналари сонини кўпайтириш мақсадида “Умид парвози".дастури ишлаб чиқилиб, у бугунги кунда ҳам фаол фаолият олиб бормоқда.
Тавсиф
[edit | edit source]
Бу турна тури йирик қуш саналиб, баландлиги 140 см, қанотларини ёйганда 2,1-2,3 м, вазни 5-8,6 кг.ташкил этади. Кўз ва тумшуқ атрофида бошининг олд қисмида патлари йўқ, вояга етган стрехларда бу жойнинг териси ёрқин қизил рангда бўлади. Кўзнинг шох пардаси қизғиш ёки оч сариқ тусда. Унинг тушуғи (барча турналар орасида энг узуни) қизил, тумшуғининг учи арра шаклга ўхшаб тишлари бор. Тананинг кўп қисмини оқ тусдаги патлар эгаллаган, қанотларидаги биринчи даражали қора учиш патлари бундан мустасно. Оёқлари узун, қизғиш-пушти. Ёш стерхларда бошнинг олд томони оч сариқ рангда; патлари жигарранг-малла, бўйин ва иягида оқиш доғлари бор. Ба’зан орқа, бўйин ва ён томонларида сарғиш доғлари бўлган вояга етмаган оқ турналар ҳам учрайди. Полапонларининг кўзлари биринчи олти ой давомида кўк, кейин эса сарғиш тусга киради.
Тарқалиши
[edit | edit source]Келес, Ангрен дарёси қуйи қисмлари; Сирдарё (Чиноз шаҳри яқинида), Айдаркўл, Каттақўрғон сув омбори, Амударёнинг ўрта оқими, Белтоғ атрофлари, Марказий Қизилқумнинг Қозоғистон билан чегарадош ҳудудлари. Ўзбекистондан ташқарида: Фарбий (Об дарёси қуйи қисми) ва Шарқий Сибир шимоли (уялаш); Эрон, Ҳиндистон ва Хитой (қишлаш).
Яшаш жойи
[edit | edit source]Дарё ва кўллар қирғоқларида учрайди.
Сони
[edit | edit source]Йўқ бўлиб бораётган Об популясиясининг (20 га яқин) бир неча донасигина (ба’зан кулранг турна галасида) учиб ўтади. Дунёдаги популясияси (шарқий 3,5-4 мингтача) кескин камайиб бормоқда.
Яшаш тарзи
[edit | edit source]Кузги учиб ўтиши – октабр ойида, баҳоргиси – март-апрел ойида. Сувда яшовчи умуртқасизлар ва сув ўтлари билан озиқланади.
Чекловчи омиллар
[edit | edit source]Учиб ўтиш йўли ва қишлаш жойларида сув режимининг ўзгариши, қишлоқ хўжалиги ривожланиши, нефт қазиб олиш кучайиши натижасида уялаш жойларида яшаш муҳитининг таназзули ва йўқ қилиниши оқибатида бу тур қирилиб кетмоқда.
Таҳдидлар ва сақлаб қолиш
[edit | edit source]
Дунёдаги ёввойи табиатдаги барча стерх турналарининг сони сўнгги ма’лумотларга кўра, атиги 5000 донасини ташкил этади, бу стерхларнинг барча турлари орасида охиридан учинчи ўринда туради. Шу билан бирга, Ғарбий Сибир турналарининг популясияси 20 тага камайди, бу эса уни йўқ бўлиб кетиш арафасида турганини ифодалади.
Стерх турнасини сақлаб қолиш бўйича са’й-ҳаракатлар 1970-йилларда, 1973-йилда турналарни сақлаш халқаро жамғармасининг ташкил этилиши ва 1974-йилда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича Совет-Америка ҳамкорлик битими имзоланиши билан бошланган. Жумладан, 1977—1978-йилларда АҚСҲнинг Висконсин штатида янги ташкил этилган турна парваришхонасига ёввойи табиатдан жамланган бир нечта тухум етказиб берилади ва улардан 7 та полапон чиқди, бу эса сун’ий йўл билан вояга етган стерх турналарининг кўп сонли популясиясининг бошланиши эди. Шунга ўхшаш парваришхоналар 1979-йилда СССРда Окский давлат биосфера қўриқхонаси ҳудудида ташкил этилган.
Заҳира фондини ташкил этишдан ташқари, ушбу қушларнинг табиий популясиясини сақлаб қолиш учун аниқ ҳаракатлар қилинди. 1994-йилда Халқаро турналарни асраш жамғармаси Германиянинг ёввойи ҳайвонларнинг кўчманчи турларини сақлаш тўғрисидаги конвенсия (Бонн конвенсияси, CМС) билан биргаликда стерх турнасини ҳимоя қилиш чора-тадбирлари тўғрисидаги меморандум билан чиқди, у ёки бу қушларнинг яшаш жойи ёки кўчиши билан боғлиқ масалаларни 11 давлат имзолади. Ушбу келишув доирасида ҳар 2 йилда Озарбайжон, Афғонистон, Ҳиндистон, Қозоғистон, Хитой, Мўғулистон, Покистон, Россия, Туркманистон ва Ўзбекистон орнитологлари йиғилиб, стерх турнасини қутқариш йўлларини муҳокама қилишди. "Стерх” (англ. Сибериан Cране Wетланд Прожеcт) махсус лойиҳаси тузилди, унинг вазифаси Ямал ҳудудида оқ турнанинг йўқолиб кетиш хавфи остида турган популясиясини мустақил кўпайиш даражасига қадар сақлаб қолишдир.
Кўпайтириш ҳолати
[edit | edit source]Россия, Германия, Белгия ва АҚСҲ парваришхоналарида кўпайтирилади.
Ҳимоя чоралари
[edit | edit source]Овлашга рухсат берилмайди. СИТЕСнинг И Иловасига ва Бонн конвенсиясининг И Иловасига киритилган. Ўзбекистонда турни ва унинг яшаш жойларини сақлаб қолиш бўйича кўп йиллардан бери тарғибот ишлари амалга оширилмоқда[2].
Манбалар
[edit | edit source]- ↑ Воробьёв К. А. Птицы Якутии. — М.: Изд-во АН СССР, 1963. — 336 с.
- ↑ ОҚ ТУРНА (Wайбаcк Мачине сайтида 2022-08-19 санасида архивланган) Редбоок.уз
Адабиётлар
[edit | edit source]- Дегтярев В. Г., Слепцов С. М., Пшенников А. Э. Сибир крани Грус леуcогерануснинг шарқий аҳолисининг ҳудудийлиги // Экология. - 2013-йил, 3-сон. - С. 183-188.
- Дегтярев В. Г., Слепцов С. М., Пшенников А. Э. Сибир крани Грус леуcогерануснинг шарқий аҳолисининг ичтҳиёфагияси // Зоология журнали. - 2013. - Т. 92, Но 5. - С. 588-595.
- Дегтярев, ВГ & Слепцов СМ Сибир турна Грус леуcогерануснинг шарқий популяциясининг учиш ё'лининг тайга қисмидаги экологияси: яшаш жойлари, озиқ-овқат қидириш, Элк Алcес алcес билан трофик алоқалар ва таҳдидлар // Таҳдид остидаги таксонлар журнали. - 2013-йил. — жилд. 5(14). - П.п. 4871-4879.
- Панов, Э. Н. Кранларнинг сигнал ҳаракати (Серкҳ - Сарcогеранус леуcогеранус, Даҳуриан - Грус випио, японча - Грус жапоненсис) ритуализация гипотезаси нуқтаи назаридан / Э. Н. Панов, Э. Ю. Павлова, В. А. Непомняшчикҳ // Зоология журнали. - 2010. - Т. 89, Н 8. - С. 978-1006.
- Г'арбий ва Марказий Осиёдаги Сибир турна ва бошқа сув яқинидаги қушлар учун асосий ҳудудлар атласи / Эд.-комп. Э. И. Иляшенко. Москва: Халқаро турналарни сақлаш жамг'армаси, Барабоо, Висконсин, АҚШ, 2010. 119 п.
- И. Нейфелдт. Сибир крани // "Овчилик ва овчилик иқтисодиёти" журнали, № 5, 1974. 36-37-бетлар.