Ҳиндихитой

Ҳиндихитой — Осиёнинг жануби-шарқий қисмидаги ярим орол. Майдони 2 млн. км². Ғарбда Бенгалия қўлтиғи, Андаман денгизи ва Малакка бўғози, жанубий ва шарқда Жанубий Хитой денгизи ва унинг Сиам ва Бакбо қўлтиқлари билан чегараланган. Шимолий чегараси шартли равишда Ганг ва Браҳмапутра дарёлари делталари билан Хонгха дарёси делтасидан ўтказилган. Жанубий учи Кра бўйнидан жанубга чўзилган Малакка ярим оролдан иборат. Шарқий қирғоқлари кам парчаланган, ғарбида қўлтиқ, орол кўп. Ер юзаси, асосан, тоғли, меридиан бўйлаб чўзилган тизмалардан иборат. Ғарбий қисмидаги Аракан тоғлари (энг баланд жойи 3053 м, Виктория чўққиси), марказидаги Шан тоғлиги ва шарқидаги Аннам тоғлари кенг пасттекислик (Иравади, Менам, Кам-боджа) ва платолар (Корат) билан бўлинган. Карст кенг тарқалган. Пасттекисликлар, асосан, аллювиал ва кўл ётқизиқларидан тузилган. Фойдали қазилмалардан қалай ва волфрамнинг йирик конлари топилган. Иқлими субекваториал муссонли, Малакка ярим оролда экваториал иқлим. Ўртача температура текисликларда 20° дан пастга тушмайди, баҳор ва ёз ойларида 27—30°гача кўта-рилади, тоғларда 15° гача. Шамолга рўпара гарбий ён бағирларида йиллик ёғин 2500-3000 мм, асосан, ёзда ёғади. Ички раёнларда 1000 мм гача, шарқий соҳилида 2000 мм гача (асо-сан, қишда ёғади). Шимолдаги тоғ тепаларида қор ёғади. Дарёлари серсув, ёзда тўлиб оқади. Энг йириклари: Меконг, Иравади, Салуин, Менам-Чао-Прая. Сувидан суғоришда кенг фойдаланилади. Энг катта кўли — Тонлесап. Ҳиндихитойнинг сернам тоғли ҳудудларида доим яшил тропик ўрмонлар, денгиз соҳиллари ва делталарда мангра ўрмонлари, ички раёнларда барг тўкувчи тропик ўрмонлар ва бутазорлар бор. Текислик қисми экинзорларга айлантирилган. Асосий экини — шоли. малакка ярим оролда каучукли ўсимликлар плантациялари барпо қилинган.

Бу ном „Ҳиндистон“ ва „Хитой“ сўзларидан ҳосил бўлган, чунки инглиз ва француз мустамлакачилари ярим орол аҳолисида ҳинд ва хитой хусусиятларини кўрганлар^[1]. Ҳиндихитой сўзи биринчи марта француз географи Конрад Малт-Брун томонидан қўлланган^[2].

Ярим оролнинг майдони тахминан 2 миллион км² бўлиб, у Арабистондан кейинги дунёдаги иккинчи энг катта яриморол ҳисобланади. Ҳиндихитой ғарбдан Бенгал ко'рфази ва Ҳинд океанининг Андаман денгизи, Малакка бо'г'ози, жануб ва шарқда Тинч океанига тегишли Жанубий Хитой денгизи ва унинг Таиланд ва Бакбо кўрфазлари билан ювилади. Ярим оролнинг шимолий чегараси шартли равишда Ганг ва Браҳмапутра дарёларининг делтасидан Хонха дарёси делтасигача тортилади. Ҳиндихитойнинг жанубий учи Кра истҳмуснинг жанубида чўзилган Малай ярим оролини ташкил қилади.

Иқлими субекваториал муссон, Малакка ярим оролида экваториал. Ярим оролнинг текис қисмида ўртача ҳарорат 20 °C дан пастга тушмайди, баҳор ва ёзда 28-30°C га етади. Тоғларда ҳарорат 15 °C ва ундан пастга тушади.

Тоғларнинг ғарбий шамол ёнбағирларида йилига 2,5-5 минг мм ёғин тушади, йилнинг энг ёмғирли вақти ёздир. Ярим оролнинг ички ҳудудларида, баъзи жойларда йилига 1 минг мм дан кам ёғингарчилик тушади. Ҳиндихитойнинг шарқий қирғоғида йилнинг энг ёмғирли вақти қиш бўлиб, у ерда йилига 2 минг мм гача ёғингарчилик тушади.

Ҳиндихитойнинг шарқий қисмининг қирғоқлари ғарбий қирғоқлардан фарқли ўлароқ, жуда кўп қўлтиқлар ва қирғоқ ороллари мавжуд бўлмаган ҳолда ажратилган. Ярим орол ландшафтлари асосан тоғли, тизма йўналишлари асосан меридионал ва субмеридионалдир. Ҳиндихитой ярим оролининг ғарбий қисмида Ракхайн тизмаси жойлашган бўлиб, унинг энг баланд чўққиси Виктория тоғи (3053 м). Шан тоғлари ярим оролнинг марказий қисмида жойлашган. Танентаунжи тизмаси шу ердан бошланиб, Малакка ярим оролида тугайди. Ҳиндихитойнинг шарқий қисмида Труонг Сон (Аннам) тоғлари жойлашган. Ҳиндихитой ярим оролининг тоғларини кенг пасттекисликлар, жумладан, Ирравади, Менам, Камбоджа ва Корат платоси ажратиб туради.

Ярим оролдаги энг катта кўл — Тонле Сап. Ҳиндихитойнинг энг йирик дарёлари — Меконг, Ирравади, Салвин, Чао Пҳрая — суғориш учун интенсив фойдаланилади.

Ҳиндихитой ярим ороли юқори даражадаги биологик хилма-хилликка эга бўлган Ҳинд-Малая зоогеографик минтақасининг бир қисмидир. Бу ерда ўрмон ҳайвонлари устунлик қилади. Энг типик маймунлар (гиббонлар ва макакалар), лемурлар, ҳинд филлари, Ҳиндихитой йўлбарслари ва булутли леопарлар кенг тарқалган. Қушлар фаунаси жуда бой: жаннат қушлари, тўтиқушлар, товуслар, қирғовуллар, ёввойи товуқлар, дарё делталарида эса чувалчанглар, лайлаклар, фламинголар. Амфибиялар орасида тимсоҳлар кенг тарқалган.

Миллий боғлари: Кҳао Яи, Кҳун Чаэ — Таиландда, Баба, Cат Ба — Ветнамда.

Ҳиндихитой ярим оролининг табиий ўсимликлари асосан тоғларнинг шамол ёнбағирларини қоплайдиган мураккаб тропик ўрмонлар билан ифодаланади. Ботқоқли қирғоқларда мангровлар учрайди. Ярим оролнинг текисликларига асосан шоли экилади. Малакка ярим оролида каучук етиштирилади.

Ҳиндихитой ярим оролида Ветнам, Камбоджа, Лаос, Малайзия (кўп қисми), Мянма, Таиланд давлатлари, шунингдек Бангладешнинг кичик бир қисми жойлашган.

• Франсуз Ҳиндихитойи

Ушбу мақолада Ўзбекистон миллий энсиклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган.

Ушбу мақола чаладир. Сиз уни бойитиб, Википедияга ёрдам беришингиз мумкин. к м т Бу андозани аниқроғига алмаштириш керак.