Күрүне

Күрүне — тодаргай девискээрни эжелеп турар ниитилелдиң тургузуунуң политиктиг хевири, тускай догуннадыг хөй-ниити эрге-чагырганың хевири. Ол болза бүгү чуртуң чонун чагырып турар башкарар болгаш албадаар аппараттыг. Ёзу-чаңчылдарга болгаш хоойлу-дүрүмге даянып алгаш, ниитилелдиң чурумун тудуп турар социумнуң институтду.

Эртемде -даа, делегейниң эрге-хоойлузунда-даа күрүне деп сөстүң чаңгыс аай тайылбыры чок болуп турар^[1]. «Чурт» деп сөстуң утказы чоок-даа болза "күрүне" деп терминге шуут домей эвес болуп турар. Чурт деп сөстүң утказы калбак деп болур. Эң улуг делегей чергелиг организация, Каттышкан чоннарнын организациязы безин ол бо каттыжыышкын, бөлүктер күрүне бе азы күрүне эвес бе деп шыдавас. Ол айтырыг делегей чергелиг эрге-хоойлу ёзугаар хүлээп көөрү-биле аңгы-аңгы күрүнелерниң болгаш оларның чагыргаларының чугаалашкаш бадылап шиитпирлээр айтырыглары болуп турар^[1]. Күрүне деп сөстүң тодарадылгазын берип турар ховар документилерниң бирээзи Конвенция Монтевидео. Ол болза1933 чылда американ каш күрүнелерниң бадылап алган документизи болуп турар.

«Күрүне» деп сөс орус дылда бурунгу орус «государь» (бурунгу Русьтуң баштыңы князьты ынчаар адаар чораан), ол сөс бодунуң хуусаазында «господарь» (бергени-биле «господарьство», өскээр адаары-биле ажыл-агый) деп сөс-биле домейлешкек.

Хөй кезии күрүнелерниң аттары ийи болуп турар: 1. долу (албан, протоколдарга) ады; 2. кыска(географтыг) ады. Ынчалза-даа чамдыкта долу болгаш кыска аттары дөмей база болгулаар. Чижээ, Араб чурттарның каттышкан Эмирады, Босния и Герцеговина, Венгрия, Грузия, Украина.

Долу ады (чижээ, Чеш Республика, Улуг Герцогство Люксембург, Великобританияның Каттышкан Королевствозы, Соңгу чукте Ирландия) юридическтиг албан чери (эрге-хоойлунуң кижизи) кылдыр демдеглеп айтыырда ажыглаттынар. Чижээ, керээлерге, хоойлу-дүрүмнерге база оон аңгыда албан документилеринге. Ол байдалдарда чамдыкта домактарга кыска адын база ажыглап турар. Ол домактарны мындыг сөстер уламчылаар: "Улаштыр адаарывыс болза... (кыска ады)"

Кыска ады (чижээ, Чехия, Люксембург, Каттышкан Королевство) колдуунда күрүнени географтыг база экономиктиг талазы-биле айтыырда ажыглаттынып турар. Чижээ, «Францияда чурттап турар ажылчыннар», «Грециядан экспорт»)^[2].

Күрүнениң сүлде-демдектери дээрге Конституция, хоойлу-дүрүмнер болгаш ёзу-чаңчылдар-биле бадыткаттынган, төөгүлүг, тускай күрүнениң демдектери болуп турар. Олар күрүнениң дужаамал эргезин, чоннуң бот амыдыралын илередип турар. .

• Күрүнениң илередикчи демдектери дээрге Өске социумнуң институттарындан ылгалды берип турар кезек демдектерлиг аайы-биле чурттакчы чону аңгылаары болгаш организастаары.
• Дужаамал эрге. Ол дээрге күрүнениң девискээринге чаңгыс аай эрге-чагырга тарап турар дээни ол. Күрунениң чаңгыс аай эрге-чагыргазынче өске күрүнелер киржип болбас деп бадыткап турар. Дужаамал эрге эрге-чагырганың хөй чонга тарап турар эргезин база бадыткап турар. (Ол чүүл Монтевидео конвенциязында бадыткатынмаан.)

• Үндүрүг, каайлы болгаш оон өске чыылгалардан кирген киирилделер күрүнениң кылып турар ажылының чарылдаларынче кирип турар.  
• Чуртун девискээринде чурттап турар чоннуң албан күүседир ужурлуг хоойлузун болгаш оон-даа өске нормативтиг эрге актыларын хүлээп алыр тускай эргелиг.
• Чону күрүнениң шиитпирлерин күүседиир болгаш күүседиирин сагыыр кылдыр албадаар ажылды кылып турар бөлүк кижилерниң болгаш албан черлери бар (ооң иштинде шериг-албаны, полиция, кара-бажың).

Кол күрүнениң кылыр ужурлуг чүүлдеринче дээди эргелиг хоойлу-дүрүмнү , кижилерниң эрге болгаш хосталгаларың камгалаары, хөй-ле ниитилелге кижилер аразынга тыптып келир шаптараазыннарны эртип, чымчадып көөрү, кижилер болгаш аңгы-аңгы бөлүктерниң аразында харылзааны тудуп, быжыктырары кирип турар. Кол кылып турар ажылы күрүнениң кол ужур-дузазын углап турар. Ол болза бир-ле дугаарында, ажылды аңгы-аңгы адырларга чарып турары. Күрүнениң кол иштики ужур-дузаларынга экономиктиг, организастыг болгаш социалдыг адырлыг ужур-дузалар, ниитилелдиң корум-чурумун хайгаараар ужур-дузазы база күрүнениң болгаш кижилерниң айыыл чок херээн камгалаар ужур-дуза кирип турар.^[3].

• Политиктиг адырының аайы-биле: даштыкы болгаш иштики.
• Кылыр үезиниң аайы-биле: үргүлчү кылдыныгларлыг (күрүнениң сайзыралының аңгы-аңгы этаптарында кылып турар ажылдары) болгаш түр уе тургузунда кылдыныглар (күрүнениң сайзыралының чаңгыс кезээнде кылып турар ажылдары),
• Утказының аайы-биле: кол болгаш немелде,
• Көскүзүнүң аайы-биле: кааң болгаш хожудаңгай,
• Ниитилелче салдарының аайы-биле: кадагалаар болгаш хайгааралдаар адырлар.

1. ↑ ^{1,0 1,1} Гермафродит — Григорьев. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] ; т. 7). — ISBN 978-5-85270-337-8.
2. ↑ Countries: Designations and abbreviations to use  (чедимчок шөлүг — төөгү).
3. ↑ Гермафродит — Григорьев. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] ; т. 7). — ISBN 978-5-85270-337-8.