Bolğar şähäre

Şəһər Bolğar Болгар Gerb Däwlät: RusiәRusiä Cömhüriät TatarstanTatarstan Rayon Spas rayonı Elekkege isemnər Spassk, Spassk-Tatarskiy, Kuybışev Telefon kodı +7 84347 Avtomobil kodı 16, 116

Bolğar (рус. Болгар, tat. ‌بلغار) — Tatarstannıñ könyaq-könbatışında, İdelneñ sul yaq yarında (Kuybışev susaqlağıçı) urnaşqan, rayon buysınuındağı şähär. Spas rayonı üzäge (1930 yıldan birle). 1991 yılğa çaqlı — Kuybışev. Bolğar şähärlege çitendä, borınğı häykälläre yanında "Bolğar" aerodromı urnaşa.

2014 yılnıñ 23 iyünenda YUNESCOnıñ Qatar başqalası Dohada uzğan çirattağı 38nçe utırışında Bolğar tarixi-arxeologik kompleksı YUNESKO bötendönya mirası isemelegenä kertelde ^[1].

Çardaqlı timer yulı stantsiäsennän tönyaqqa taba 71 km yıraqlıqta (Ulianovsk — Ufa yünäleşe). Qazanğa qädär — 140 km. Mäydan — 8 km². Xalıq sanı — 8,3 meñ keşe (2009). Ruslar — 83,4 %, tatarlar — 12,9 %, çuaşlar — 2,1 % (1989). Azıq-tölek predpriätieläre, tegü fabrikası bar.

İdel Bolğarında berençe şähärlär X yözneñ 20 nçe yılları başında kürenä başlıy. Bu xäl elekke yarımküçmä tormıştan utraqlaşıp kön itügä küçü belän bäyle. Berençe bolğar şähärläreneñ üsep çığuı islam qabul itü çorına turı kilä. Bu — oçraqlılıq tügel, ä zakonlı tarixi protsess. Näq menä dönyanıñ iñ qüätle dinnäre, şul isäptän islamnıñ taraluı şähärlär barlıqqa kilü, tsivilizatsiä üseşe belän bäyle. Bolğarda da şulay bulğan. Bu däwlättä berençe şähärlär üsep çığu belän bergä bolğarlarnıñ üz aqçaların suğu da başlanğan.

Bolğarnıñ X yöz başınnan, däwlät oyışqanda uq, başqala sıyfatında üsep kitüe tabiği bulğan. Çönki ul bik uñaylı urınğa, İdel belän Kama totaşqan cirgä—Könçığış Awrupanıñ iqtisadi häm strategik yaqtan zur ähämiäte bulğan ike zur su yulı buyına utırğan. Başqalanı şundıy möhim urında tözü bolğar cirlären ber üzäk däwlätkä berläşterüdä, İdel Bolğarın häm anıñ başqalasın Könbatış belän Könçığış arasında iqtisadi häm mädäni elemtälär üzägenä äwerelderüdä ifrat zur rol' uynağan. Bu oçraqta däwlätneñ säyäsi üzäge şul däwlätneñ üzeneñ häm anıñ töp xalqınıñ iseme belän ataluı bik tä tabiği bulğan. XII yözdä Bolğarğa ike ğäräp säyäxätçese kilep çıqqan. Anıñ berse—bezgä az tanış äl-Cäwaliki, ikençese inde berniçä tapqır telgä alınğan äl-Ğarnatıy. Äl-Cäwaliki Bolğarğa 1145 yılda kilgän, tik anıñ yazmaları bezneñ könnärgä qädär saqlanmağan. Tatar tarixçısı M. Rämzi Qazan, Bolğar häm tatar däwlätläre turındağı kitabında añardan qayber özeklär birgän: «Alarnıñ (bolğarlarnıñ) qorılmaları Rum (Vizantiä) qorılmalarına oxşağan. Alar zur xalıq, alarnıñ şähäre Bolğar dip atala. Ul bik zur şähär».

Äl-Ğarnatıynıñ Bolğar şähäre turındağı mäğlümatları beraz qısqaça, ämma bik qimmätle, çönki alar şähärneñ şul çaqtağı tışqı yözen surätlilär: «Ä Bolğar da ğäyät zur şähär, ul gel narat ağaçınnan ğına tözelgän, ä şähär diwarı — imännän». Şäreq geografiäsendä şulay uq «eçke» Bolğardan, yağni Bolğar şähäreneñ üzennän tış tağın däwlätne tışqı dönya belän bäyli torğan säwdä urını sıyfatındağı «tışqı» Bolğar turında da xäbärlär oçrıy. Anısı—İdel buyındağı ataqlı Ağa bazar, zur yärminkä urını. Tarixi çığanaqlarda şulay uq Bolğarnıñ annan 20 könlek yul arasında urnaşqan borınğı Rus'nıñ başqalası Quyabtan, yağni Kievtän keçeräk buluı äytelä.

Mongollarğa qädärge çornı çağıldırğan rus yılyazmalarında şähär bularaq Bolğar iseme oçramıy («Böyek Bolğar» bilgelämäse berençe tapqır XIV yöz azağında barlıqqa kilä—ul turıda Altın Urda xaqındağı bülektä söylärbez). «Bolğar» süze Altın Urdağa xätle çorda ğomumän bolğar cire ataması bularaq qına qullanıla. Ä borınğı Bolğarnı 1164 yılda Tönyaq-Könçığış Rus kenäzeneñ İdel Bolğarına yawı uñayınnan yılyazmada telgä alınğan Bräximov (İbrahim) şähäre itep qaraw ğädätkä kerep kitkän. Dimäk, Bolğar äle ul waqıtta başqala bulğan. Ul XII yözneñ berençe yartısında da şulay bulıp qalğan; härxäldä, äl-Cäwaliki häm äl-Ğarnatıy anı ilneñ baş şähäre itep yazğannar, alar şul şähärdä tuqtalğannar da.

Mäğlüm bulğança, Urta Aziädä Samanilar idärä itkän çorda (IX—X yözlärdä) Yevropa belän Aziä arasında säwdä bağlanışlarında ğäräp dirhämnäre—qufi kömeş täñkäläre zur urın totqan. X yözneñ 20 nçe yıllarınnan başlap bolğarlar, samanilarğa oxşatıp, üz idäräçeläre isemennän, tik yılların häm Urta Aziä şähärläreneñ isemnären quyıp, aqçalar suğarğa öyrängännär. Mäsälän, Mikail ibne Cäğfär atlı bolğar ämire isemennän suğılğan, läkin Sämärqand, Şaş (Taşkent), şulay uq Farsınıñ, yağni İrannıñ Bälx, Nisabur şähärläreneñ isemnäre quyılğan aqçalar yörüe bilgele. Ämma ozaq ta ütmästän Bolğarda, üz şähärlären kürsätep, küpläp üz aqçaların suğu başlanğan. Mäsälän, 931, 948—959 yıllarda Nasıyr ibne Äxmät häm Talib isemennän suğılğan aqçalar mäğlüm.

Talibnıñ soñraq idärä itkän ulı Mö'min ber ük waqıtta Suarda da, Bolğarda da aqça suqqan. Anıñ 976 yılda suqqan täñkäläre tabıldı. Tik şunnan soñ, 980 yılğa qädär, aqça suğu bütän Mö'min—İbne Xäsän isemennän barı Bolğarda ğına alıp barılğan. Älege xäl Suarnıñ bu waqıtqa, elekke säyäsi qüäten yuğaltıp, ilneñ başqalası bulğan şähre Bolğarğa tulısınça buysınuın kürsätep tora. Şunısın da äytergä kiräk, bolğar aqçalarınıñ taralış geografiäse bik zur bulğan. Bay xäzinälär eçendä alar ber-ber artlı Yuğarı İdel buyında, Novgorod häm Pskov cirlärendä, Baltıyq buyında, Sqandinawiä illärendä häm xätta Daniädä tabıldı (Daniädä tabılğanı—Suar täñkäse).

Altın Urda oyışqan çağında, möstäqillegen cuyğan başqa däwlätlär kebek ük, İdel Bolğarı da ulus sıyfatında yaña mämläkätkä kerä—XIII—XIV yözlärneñ tarixi çığanaqları şunı raslıy.

Altın Urda oyışqanda aña kerep qalğan Bolğar bu däwlät köçäyep kitkän zamannarda anıñ ähämiätle ber öleşen täşkil itä. Cuçi ulusınıñ üz şähärläre qalqıp çıqqançı, İdel buyındağı säwdä üzäge bularaq, däwlätneñ märkäze wazifasın da üti, cuçi täñkälären dä iñ äwwäl iqtisadi nığıp ölgergän Bolğar qalasında suğa başlıylar. XIII yözneñ 50—60 nçı yıllarında suğılğan aqçalı xäzinälär änä şunı raslıy. Soñğı yıllarda Tatarstannıñ Apas rayonınıñ Borındıq awılı yanınnan 995 täñkädän torğan zur ğına xäzinä tabıldı.

XIII yözdä säyäxät itkän italian keşese Marko Polo yazıp qaldırğança, Altın Urdanıñ baştağı xannarı Batu belän Bärkä Saraydan torıp ta, Bolğardan torıp ta idärä itälär. Ä inde XIV yözdä Bolğar qalası Altın Urdanıñ ayıruça zur häm mäşhür şähärlärennän bersenä äwerelä. Dimäk ki, Bolğar qalası da, elekkege Bolğar däwläteneñ bilämäläre dä tulayım Altın Urdağa kerä häm anıñ tönyağındağı ulusnı täşkil itä; urta ğasırlardağı bu mäşhür däwlätkä, yağni Altın Urdağa, Bolğarnıñ qatnaşı bulmağan, digän fikerne alğa sörü öçen bernindi fänni nigez yuq. Din berlege (bigräk tä Üzbäk xan waqıtında islam däwlät dine bularaq nığıp alğaç), urtaq tel, şähär mädäniätendäge — arxitektura-tözeleştä, yüwelir sänğäte häm hönärçelekneñ başqa törlärendäge— oxşaşlıq Bolğarnı Altın Urdağa bik nıq bäyli, anıñ ayırılğısız öleşenä äwerelderä.

Näq menä şuşı däwerdä Bolğar cirendä zur üzgäreşlär, alğa kiteş bula: çuyın qoya başlıylar (anıñ seren Üzäk Aziädän tatarlar alıp kilä); berençe utlı qoral qullana başlıylar; bizäp-maturlap qäber taşları quyu ğädätkä kerä; çülmäkçelek hönäre alğa kitä, çınayaq kirpeçlär citeşterü, bizäk töşerep yäki yazu yazıp häm anı qalın yaltırawıq belän qaplaw, zatlı sawıt-saba yasaw, taş-kirpeç arxitekturada mozaika häm mayolika ışanıçlı urın yawlap ala.

Cuçi ulusında Bolğar XIV yözneñ berençe yarısında bik nıq alğa kitsä dä, annan soñ Sarayda täxet öçen köräş başlanğaç, xällär üzgärä.

1361 yılda Bulattimer digän ämir, Bolğar qalası belän Urta İdelne tartıp alıp, Cuçi ulusınnan ayırılıp çıqmaqçı bula. Ämma 1367 yılnı ul Suzdal' kenäze ğäskärläre belän suğışıp ciñelä dä Sarayğa qaça häm anda Altın Urda xanı Gaziz tarafınnan üterelä. Rus çığanaqları ikençe ber xannıñ—Xäsänneñ, Altın Urda täxetennän töşerelgäç, tönyaqqa qaçuın häm üzen Bolğar ämire dip iğlan itüen yazalar. (Yılyazmalarda ul Asan, Osan iseme belän 1370 häm 1376 yıllarda telgä alına.)

1391, 1395 yıllardağı suğışlarda Aqsaq Timerneñ Tuqtamış xannı ciñüe bu cimerelüne tizlätä. 1395 yılnı Tönyaq Qawqaz tirälärendäge suğışta ciñelgäç, Tuqtamış tönyaqqa—Bolğarğa qaça. Şul çağında, Altın Urda xanın ezärlekläp, Aqsaq Timer Bolğar ciren yawlap alğan ikän, şähärne cimergän digän fiker fändä şaqtıy kiñ taralğan.

Bolğar cirenä bäla-qazanıñ zurrağın rus uşquynikları (yılğa yulbasarları) kiterä. İdel buylap köymälärdä yaw belän kilep, Kostroma, Ugliç, Nijniy kebek rus qalaların talap, bölgenlekkä töşerep yörüçe yulbasar uşquyniklar Sarayda ığı-zığı barğanın, üzäkneñ dilbegäne buşatqanın abaylap alalar da 1360, 1366, 1374, 1391 yıllarnı Bolğarğa, İdeldäge häm Qamadağı bütän qayber şähärlärgä yabırılalar. Xalıqnı talap, yolım alıp qına qalmıyça, köymälärgä äsirlärne dä töyilär. Rus kenäzläre dä qul quşırıp utırmıylar—Urta İdelgä 1370, 1376, 1431 yıllarnı yaw belän kilälär. Olı kenäz Vasiliy II neñ woyevodası Fedor Pestrıy, 1431 yılnı Bolğarğa zur yaw belän kilep, şähärne talap-cimerep kitä. Şunnan soñ inde Bolğar berqayçan da ternäklänep kitä almıy.

1712 yılnı Qazannıñ xristian dine başlığı borınğı «Bolğar möselman şähärlege» urınına monastır' saldıru niäte belän gubernatorğa möräcäğät itä, «borınğı taş binalardan» başqa anda berni yuq, dip yaza. Gubernator röxsät birä häm irlär monastıre qorırğa dip kileşälär. Şähärlekneñ qıl urtasındağı Camiğ mäçet belän Bolğar ämireneñ saray urınnarın mäğqül kürälär, ä inde qayber arxitektura yädkärlären çirkäw itep, xätta äle baz bularaq ta faydalanalar. 1732 yılnı Qazannıñ bay satuçı Mixlyayev monastır'ğa atap borınğı Bolğar urınına «wo imya Uspeniä Boğomateri» digän taş çirkäw tözetä. Şähri Bolğar xärabäläreneñ taşı çirkäw binasına yarap quysa, yazulı qäber taşların... fundamentqa, çirkäw astına salıp qaldıralar. Monastır'nı 1770 yıllarda yabalar, şundağı bistä çirkäw iseme belän «selo Uspenskoyı» dip yörtelä başlıy, soñraq iske iseme—Bolğar qayta.

Äle 1722 yılnı İranğa poxod belän İdel buylap barğanda, yul uñayınnan Bolğarğa Petr I dä suğılıp uza. Ul çağında äle şähärlektä azmı-küpme isän 70 läp bina bula. Ä inde 1766 yılnı Äbi Patşa (Yekaterina II) kilgändä alar 44 kä genä qala. Arxeoloğlarnıñ tırışlığı belän bügenge köngä şähärçek urınında bezgä 70 läp borınğı bina qaldığı mäğlüm. Şularnıñ fäqät altısı, azmı-küpme elekke xälenä qaytarılıp, borınğı arxitekturabız yädkäre bularaq saqlana.

Bolğarnıñ baş mäçete sanalğan älege mäçetkä teräp salğan manaranıñ bieklege 25,5 m bulıp, ul 1841 yılnı awıp töşä. Anıñ yanında ike törbä: könçığıştağısına xannar näselennän çıqqan xatın-qıznı, tönyaqtağısına ir-atnı cirli torğan bulalar. Şunnan yıraq tügel genä—ämir sarayı; bezgä mäğlüm A. Mixaylov yazmalarında ul «tsarskiy dom» (patşa yortı) dip birelä. Uspen çirkäwe näq şunıñ urınına qorılğan.

Xalıq telendä mondıy riwäyät bar. Aqsaq Timer şähri Bolğarnı ala da barça xalqın qırıp beterä. Ğabdulla xan üzeneñ ğailäse belän Xökem pulatına kerep biklänä. İlbasarnıñ ämere belän pulatqa büränälär öyep, ut törtälär. Xannıñ ğailäse yanıp häläk bula, fäqät güzäl xan qızı ğına, xoday quşıp; isän qala—anı pulatnıñ gömbäzendä utırğan xäldä kürälär.

Riwäyättäge Xökem pulatın bügengäçä saqlanğan Qara pulatqa yurıylar: anıñ taş diwarları yanıp qaralğan, yänäse. härxäldä, bu binanıñ Tatarstan cirendäge urta ğasırlardan qalğan iñ üzençälekle monumental' arxitektura yädkäre bularaq qimmäte zur. Anıñ yanında—Aq pulatnıñ qaldıqları: ul uzğan ğasırnıñ 60 nçı yıllarında cimerelä. Aq pulat cämäğät munçalarınıñ berse bula: urtada basseynlı zur yuınu bülmäse, poçmaqlarında—nomerlar. Üzäktän cılı kilä, balçıq häm timer torbalardan qaynar häm salqın su ağıp tora. Taw itägendä arxeoloğlar yänä ber munçanıñ—Qızıl pulat digäneneñ qaldıqların qazıp çığaralar; eçke diwarları qızılğa buyalğanğa kürä şundıy isem birälär. Anısınıñ üzäk zalında fontan atıp torğan. Bolğarda iñ äybät saqlanğan arxitektura yädkäre—Keçe manara; anıñ bieklege 15 m. A. Mixaylov 1712 yılnı anıñ yanındağı mäçetne dä bilgeläp quya; xärabäläre äle uzğan ğasırnıñ 20 nçe yıllarına çaqlı saqlana. Qazan xanlığı däwerendä älege mäçetneñ tübänge qatı xannar törbäse bularaq faydalanıla. Ğomumän, ul tirälär xannar ziratı digän isemdä yörtelä; şundağı isän qalğan Xan törbäseneñ zamanında aq häm zäñgär mozaika belän bizälgän buluı mäğlüm. Şähärlekneñ nığıtmaları tışında Keçe şähär urnaşqan; anıñ qapqasınnan qalğan xärabälär, aq taştan qorılğan binanıñ nigezenä qarap, Bolğar xakimiäteneñ cäyge rezidensiäse bulırğa tieş, digän fiker yäşäp kilä. Şähär tışında — Grek pulatı, yağni ärmän bistäsendä Qawqazdan kilgän säwdägärlär, qunaqlar öçen qorılğan çirkäw bulğan, ämma ul da inde küptän cimerelgän. Basım yasap şunısın äytergä kiräk: yuğarıda sanap kitkän yädkärlär hämmäse dä XIV yözgä, Altın Urda zamanına qarıy.

Xäzerge Bolğarı tarixı Bolğarlar awılınnan başlıy. Revolyutsiägä qädär Qazan gubernasınıñ Spas öyäze eçendä bulğan, sovetlar waqıtında — TASSR Kuybışev rayonında. Kuybışev susaqlağıçı tözü waqıtında Quybışev şähäre su astında qaldı. Şähär xalqı häm xakimiäte 1953–1956 yıllarında Bolğarlar awılına küçte. 1957 yılda awılğa Quybışev isemene birdelär häm ul TASSR Quybışev rayonınıñ üzäge bulıp çıqtı. 1991 yılda şähärgä Bolğar isemene birdelär. 2010 yılda şähärdä turistik üzäk tözüe başlandı.

Rayon üzägennän könçığışta Bolğar däwlät tarixi-arxitektura muzey-tıyulığı urnaşqan. X–XII ğasırlarda biredä İdel-Çulmandağı Bolğar däwläte başqalası urnaşa. Bolğar yanında mäçetlär, mawzoleylar, munçalar saqlanğan. Biredä toraq, hönärçelek, säwdä kvartalları da bulğan.

• Bolğar şähärlege:
  • Camiğ mäçete
  • Zur manara (zamança qorılma)
  • Könçığış dörbä
  • Tönyaq dörbä
  • Keçe manara
  • Aq pulat
  • Qara pulat
  • Xan munçası
  • Xan dörbäse
  • Keçe şähärçek
  • Ğabdraxman qoyısı
  • Rabiğa küle
  • Uspenye çirkäwe (1732), xäzerge waqıtta — tarixi-arxeologiä muzeye
• Aq Mäçete
• İkmäk muzeye
• hönärçelek muzeye

• 
  Şähärlegeneñ dörbälär, manaralar häm çirkäwe küreneşe
• 
  Şähärlegeneñ çolğanışı
• 
  Xan dörbäse
• 
  Qara pulat
• 
  Könçığış dörbä
• 
  Tönyaq dörbä
• 
  Keçe manara
• 
  Şähärlege iske litoğrafiädä (torğızu aldınnan)
• 
  Käber taşı
• 
  Yılğa vokzalı tözälü aldınnan
• 
  İdel Bolğar yanında

• Bolğar bizäleş sänğäte
• Bolğar çigä asılması
• Bolğar
• Ağa bazar
• Böyek Bolğar ile
• İdel Bolğarı ictimaği-säyäsi tözeleşe
• Bolğar-Rus kileşüläre

• Bolğar däwläte
• Повесть временных лет. М.-Л., 1950. Ч. 1-2; Полное собрание русских летописей. М., 1949. Т. 2; М., 1962. Т. 1, вып. 2.
• Волжская Булгария и Русь. Казань, 1986.

   

Bu mäqälä Tatar (Latin) Wikipediäseneñ saylangan mäqälälär rätenä kerä.