[go: up one dir, main page]
İçeriğe atla

Layka

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Laika sayfasından yönlendirildi)

Başlığın diğer anlamları için Layka (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Layka
Layka bu fotoğrafta, uçuş sırasında giydiği koşum takımı ile birlikte görülmektedir.
Alt türKöpek (Canis lupus familiaris)
CinsiyetDişi
Doğumuy. 1954
Moskova, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti
Ölümü3 Kasım 1957 (3 yaşında)
ÜlkesiSovyetler Birliği Sovyetler Birliği
Ününün sebebiDünya yörüngesine çıkan ilk canlı

Layka (Rusça: Лайка, kelime anlamıyla "havlayan", y. 1954 - 3 Kasım 1957), Dünya yörüngesine çıkan ilk hayvan olan Sovyet uzay köpeğidir. Moskova sokaklarından toplanan melez bir köpek olan Layka, 3 Kasım 1957 tarihinde fırlatılan Sputnik 2 uzay aracının yolcusu olarak seçildi.

Bazı bilim insanları, insanların uzayda hayatta kalamayacağı öngörüsünde bulunarak uzaya bir hayvan göndermenin, insanlı uçuşların yapılmasına önayak olacağını düşünüyordu.[1] Dönem itibarıyla uzay uçuşunun canlılar üzerinde etkileri hakkındaki bilgilerin azlığı ve yörüngeden çıkarma teknolojisinin henüz var olmaması sebebiyle Layka'nın hayatta kalmasına ilişkin bir beklenti yoktu.

Layka; muhtemelen R-7 roketiyle köpeğin bulunduğu bölmenin ayrılması sırasında meydana gelen bir arızadan kaynaklanmış olduğu düşünülen[2] aşırı ısınmadan dolayı, fırlatmadan sonraki birkaç saat içinde öldü.[3] Ölümünün gerçek sebebi ve zamanı 2002 yılına kadar açıklanmadı. Bunun yerine genelde altıncı günde oksijeninin bittiği söylenmekteydi.[4] Yine de bu deney, bir canlının yörüngeye yerleşmesi ve yer çekimi olmayan ortamla karşı karşıya kalması durumunda hayatta kalabileceğini gösterirken; bilim insanlarının da canlı organizmaların uzay uçuşlarına nasıl tepki verdiği konusundaki ilk verileri elde etmesini sağladı. Bu veriler insanlı uzay uçuşlarına önayak oldu. Yaklaşık 4 yıl sonra da, 12 Nisan 1961'deki Sovyet uzay programı Vostok 1 ile uzaya ilk insanlı uçuş gerçekleştirildi.

11 Nisan 2008 tarihinde Rusya, Layka'ya adanan bir anıtın açılışını yaptı. Bir roketin üstünde bulunan köpekten oluşan anıt, Layka'nın uzay uçuşu için hazırlandığı Moskova yakınlarında bulunan tesisin hemen yanına inşa edildi.[1][5]

Sputnik 2

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Sputnik 2

Sputnik 1'in başarısının ardından Sovyet lider Nikita Kruşçev, Ekim Devrimi'nin 40. yıldönümü olan 4 Kasım 1957 tarihinde bir uzay aracının fırlatılmasını istiyordu. Halihazırda yapılmakta olan bir uzay aracı vardı; ama bunun kasım ayında hazır olması mümkün değildi. Sputnik 3 adını alan bu uydu 15 Mayıs 1958 tarihinde uzaya fırlatıldı.[6]

Kasıma kadar hazır olabilmek için yeni bir uzay aracının yapılması gerekiyordu. Kruşçev, mühendislere Sputnik 1'in "zafer"ini tekrarlayıp dünyayı Sovyet cesaretiyle şaşkına çevirecek bir uzay başarısı istediğini özellikle söyledi. Bunun ardından yörüngeye bir köpeğin oturtulmasına karar verildi. Sovyet bilim insanları uzun süredir bir insandan önce yörüngeye bir köpeği göndermeyi istemekteydiler ve 1951'den beridir balistik uçuşlarda on iki köpeği yörünge altı düzeydeki uzaya göndermişlerdi. 1958 için yörüngedeki bir uçuşa hazırlanıyorlardı. Fakat Kruşçev'in isteklerini yerine getirmek için uçuşu Kasım ayına çektiler.[7]

Rus kaynaklarına göre Sputnik 2 için resmî karar 10 veya 12 Ekim tarihinde çıktı. Bu sebepten ötürü ekibin uzay aracını tasarlaması ve projeyi hayata geçirmesi için sadece dört haftası kalmıştı.[8] Bu yüzden Sputnik 2 hızlı yapılan bir işin ürünüydü ve uzay aracının pek çok parçası kaba taslaklara bakılarak yapılmıştı. Ana görev olan uzaya bir canlı göndermenin dışında uzay aracında Güneş'ten gelen radyasyon ve kozmik ışınları ölçen aletler de bulunmaktaydı.[6]

Araçta bir oksijen üretici, oksijen zehirlenmesini önleyen aletler ve karbondioksit emen cihazlardan oluşan bir yaşam destek ünitesi mevcuttu. Bunun yanı sıra kabindeki sıcaklığın 15 °C'yi geçmesi durumda köpeği serinletecek bir vantilatör de vardı. Jelatinimsi bir şekilde yedi gün yetecek yiyecek araca konuldu ve köpeğin atıklarını toplayacak bir çantaya bağlandı. Köpeğe bağlanmak üzere bir tür koşum takımı tasarlandı. Köpek dururken, otururken veya yatarken hareketlerini sınırlayacak zincirlere bağlandı ve kabine köpeğin içinde dolaşabileceği bir alan yerleştirilmedi. Kalbinin durumunu denetlemek için bir elektrokardiyogram yerleştirildi. Öte yandan Layka'nın solunumunu, atardamar basıncını ve hareketlerini incelemek üzere de birtakım cihazlar uydunun içine eklendi.[3][9]

Eğitim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sovyet bilim insanları uçuş programında Moskova'nın sokak köpeklerini kullanmayı seçti; çünkü sokak köpeklerinin zaten azami derecede açlık ve soğuk koşullarına alışkın olduklarını düşünüyorlardı.[7] Bu bağlamda Layka, Moskova'da bir sokak köpeği olarak bulundu. Yaklaşık 3 yaşındaki Layka, neredeyse 5 kilogram ağırlığında olan melez bir dişi köpekti.[10] Bazı kaynaklara göre ise Layka yaklaşık 6 kg ağırlığındaydı.[11] Sovyet personeli ona çeşitli takma adlar verdi. Bunların arasında "Kudryavka" (Küçük Kıvırcık), "Juçka" (Küçük Böcek) ve "Limonçik" (Küçük Limon) da vardı. Kızak köpeklerinin genel Rusça ismi olan Layka dünyada popüler olan isimdi. Amerikan basını ise "mutt" sözcüğünün melez köpek anlamına gelmesini kullanarak ve Sputnik'ten esinlenerek köpeği "Muttnik" olarak adlandırdı.[12] Yine Amerikan basınında "Curly" (Kıvırcık) adını kullanan makaleler de vardı.[13] Layka'nın asıl cinsi bilinmemekle birlikte genellikle kabul edilen varsayıma göre sibirya kurdu veya ona benzer kuzeyli ırklardan biri ile teriyer meleziydi.[7] Bir Rus dergisi Layka'yı "soğukkanlı" olarak niteledi ve diğer köpeklerle kavga etmediğini yazdı.[10]

Sovyetler Birliği ve ABD daha önce hayvanları sadece yörünge altı uçuşlara göndermişti.[14] Sputnik 2 uçuşu için Layka'nın yanında Albina ve Muşka adlarında iki köpek daha eğitilmişti.[15] Uzayda yaşam konusunda uzman olan Sovyet bilimci Oleg Gazenko, bu üç köpek arasından Layka'yı seçti ve eğitti.[16] Albina daha sonraları iki kez yüksek rakımlı test roketlerinde uçtu. Muşka ise çeşitli cihazların ve yaşam desteği testlerinde kullanıldı.[9][14]

Sputnik 2'nin küçük kabinine alışması için köpekler; 20 gün boyunca, boyutu giderek küçültülen kafeslerde tutuldu. Bu denli küçük bir bölmede köpeklerin boşaltım yapmayı durdurdukları, huzursuz oldukları ve sağlık durumlarının kötüleştiği gözlemlendi. Müshil (ishal yapan) ilaçları durumlarını düzeltemedi ve araştırmacılar ancak uzun süreli bir eğitimin sonuç vereceğine kanaat getirdi. Köpekler, roket kalkışını taklit eden bir santrifüje ve uzay aracının seslerini taklit eden bir makineye yerleştirildi. Bu, nabızlarının iki katı çıkmasına ve kan basınçlarının 760 torr artmasına sebep oldu. Öte yandan köpeklere, uzaydaki gıdaları olacak olan besleyici bir jel yedirildi.[9]

Kalkıştan önce bir bilim adamı Layka'yı çocuklarıyla oynaması için evine götürdü. Daha sonra Sovyet uzay eczacılığını anlatan kitabında Dr. Vladimir Yazdovski, "Onun için güzel bir şey yapmak istedim. Yaşayacak çok az zamanı kalmıştı" dedi.[17]

Yolculuk

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir NASA belgesine göre Layka kalkıştan üç gün önce, 31 Ekim 1957 günü uzay aracına yerleştirildi.[9] Yılın o zamanında kalkış bölgesindeki sıcaklıklar aşırı derecede düşüktü ve bir ısıtıcıya bağlanan bir hortum köpeğin bulunduğu bölmeyi sıcak tutmak için kullanıldı. İki görevli kalkıştan önce Layka'yı izlemeleri için görevlendirildi. 3 Kasım 1957 günü Baykonur Uzay Üssü'nden yapılan kalkıştan hemen önce köpeğin tüyleri zayıf bir alkol solüsyonuyla ıslatıldı ve dikkatlice tarandı, vücut fonksiyonlarını gösterecek olan cihazların yerleştirileceği yerler iyotla boyandı.[18]

Kalkışın en hızlı anında Layka'nın solunumu kalkıştan önceki durumunun üç ila dört katına çıkmıştı.[9] Cihazlar kalp atışının kalkıştan önce dakikada 103 atış iken kalkışın başlamasından hemen sonra dakikada 240 atışa yükseldiğini ölçtü. Yörüngeye ulaştıktan sonra Sputnik 2'nin burun konisi uzay aracının geri kalanından ayrıldı; ama "A Bloku" planlananın aksine ayrılmadı, bu da ısı kontrol sistemini durdurdu. Isı yalıtımı kısmen devreden çıktı, kabindeki sıcaklık 40 °C'ye yükseldi.[19] Üç saatlik ağırlıksızlığın ardından Layka'nın nabzı dakikada 102 atışa düştü,[20] bu dünyada yapılan denemelerden üç kat uzundu ve köpeğin altında olduğu baskının bir göstergesiydi. İlk gelen verilerden bazıları köpeğin tedirgin olduğunu; ama yemeğini yediğini gösteriyordu.[19] Uçuşun beş ila yedinci saatlerinden itibaren uzay aracından gelen canlılık göstergesi kalmamıştı.[9]

Sovyet bilim insanları Layka'yı zehirli gıdayla besleyerek öldürmeyi planlamışlardı.[21] Yıllarca Sovyetler Birliği köpeğin ölüm sebebi hakkında birbiriyle çelişen açıklamalar yaptı, bunlardan biri uzay aracının gücünün bitmesi sonucu oksijen yetersizliğinden öldüğü,[4] diğeri ise kasıtlı olarak yapılan zehirlemenin ölüm sebebi olduğu yönündeydi. 1999 yılında bazı Rus kaynakları Layka'nın görevin dördüncü gününde, kabinin aşırı ısınması sonucu öldüğünü söyledi.[8] 2002 yılının Ekim ayında Sputnik 2 görevinde çalışan bilim insanlarından biri olan Dimitri Malaşenkov, Layka'nın dördüncü yörüngenin tamamlanmasından önce aşırı ısınmadan dolayı öldüğünü açıkladı.[22] Houston'daki Dünya Uzay Kongresi'nde sunduğu bir makaleye göre "bu kadar sınırlı bir zamanda güvenilir bir ısı kontrol sisteminin yapılması imkansızdı."[3]

Beş aydan daha uzun bir süre sonra, 2570 yörüngenin ardından, 14 Nisan 1958 günü Sputnik 2 Layka'dan geriye kalanlar ile birlikte kendiliğinden yörüngeden çıktı ve dünyaya düşerken parçalandı.[23]

Tartışmalar ve mirası

[değiştir | kaynağı değiştir]
NASA, Mars Exploration Rover görevi sırasında bu toprak hedefini "Laika" olarak adlandırdı.

Sovyetler Birliği ile ABD arasındaki Uzay Yarışı nedeniyle bu deneyin etik açıdan incelenmesi ilk günlerde gerçekleşmedi. 1957'deki gazetelerin de gösterdiği gibi basın, olayın politik açılarını yansıtmayı tercih etti ve Layka'nın sağlığı ile geri dönemeyişinden pek az bahsetti.[24] Köpeğin sağlığı ve ölümü; ancak olayın üzerinden belli bir zaman geçtikten sonra tartışılmaya başlandı.

Sputnik 2 geri dönmek üzere tasarlanmamıştı ve Layka'nın ölmesi planlanmıştı.[8] Bu görev dünya çapında hayvanlara karşı yapılan kötü davranışlar ve hayvanlarla yapılan deneyler hakkında bir tartışma başlattı.[16] Birleşik Krallık'taki Ulusal Köpek Savunma Birliği tüm köpek sahiplerini bir dakikalık saygı duruşuna davet etti, Kraliyet Hayvan Zulmünü Önleme Derneği ise Sovyetler Birliği görevin başarılı olduğunu açıklamadan önce bile eylem yaptı. Dönemin hayvan hakları savunucuları halkı Sovyet büyükelçiliklerinde protesto yapmaya davet etti.[25] Bazı diğer gruplar ise New York'taki Birleşmiş Milletler binasının dışında gösteri yaptı.[16] Bunlara rağmen bazı Amerikan bilim insanları Layka'nın ölümüne ilişkin haberlerden önce de olsa Sovyetler Birliği'ne destek verdi.[16][26]

Layka anısına basılan Romanya pulu

Sovyetler Birliği'nde ise daha az tartışma vardı. İlk günlerde veya ilerleyen yıllarda basın, halk veya akademisyenler uzaya bir köpek gönderme fikrine yönelik eleştirileri açıkça dile getirmedi. Sovyetler Birliği'nin çöküşünden sonra ise, 1998 yılında köpeği uzaya göndermekten sorumlu olanlardan biri olan Oleg Gazenko, köpeğin ölmesine izin verdiği için duyduğu pişmanlığı dile getirdi:

"Hayvanlarla çalışmak hepimiz için bir ıstırap kaynağıdır. Onlara konuşamayan bebekler gibi davranıyoruz. Zaman geçtikçe bunun için olan üzüntüm artıyor. Bunu yapmamalıydık... Bu görevden köpeğin ölümüne değecek kadar çok şey öğrenmedik."[23][24]

Rus kozmonotların eğitildiği Moskova yakınlarındaki Yıldız kentinde Layka'nın bir heykeli ve onun için bir madeni levha bulunmaktadır.[27][28] Daha sonraki uzay görevleri geri gelmek üzere tasarlandı. Uzayda ölen diğer Sovyet köpekleri Pçyolka ve Muşka idi, 1 Aralık 1960 günü Korabl-Sputnik 3 uzay aracı dünyaya dönerken kaza sonucu parçalanmasından dolayı ölmüşlerdi.

2003 yapımı Planetes adlı anime serisinde adı anılmasa da, ilk bölümden itibaren birkaç bölümde son fotoğrafında görüldüğü gibi canlı olarak yer verilmiştir.

Layka'nın anısına Sovyetler Birliği,[29] Romanya,[16] Moğolistan,[30] Macaristan,[31] Arnavutluk,[32] Nikaragua,[33] Polonya[32] ve Birleşik Arap Emirlikleri[16] pullar bastı. Amerikalı folk-rock şarkıcısı Jonathan Coulton "Space Doggity" adlı bir şarkı yazdı.[29] Sovyetler Birliği'nde üzerinde Layka'nın resmi ve adı olan sigara paketleri üretildi.[16] Nick Abadzis, 2007 yılında Layka adında bir çizgi roman yazdı. Kitapta gerçek ve kurgu karıştırılmış ve Layka'nın bir sokak köpeğiyken dünya yörüngesine çıkan ilk hayvan olmasıyla sonuçlanan olaylar dizisini anlatmıştır.[34] Kitap 2008 yılında gençler için en iyi çizgi roman dalında Eisner Ödülü'nü kazandı, gerçeğe dayalı en iyi eser dalında Eisner Ödülü, Ulusal Karikatüristler Derneği Ödülü ve en iyi orijinal çizgi roman dalında Harvey Ödülü'ne aday gösteridi.[35] Müzik grubu 7 Seconds of Love, Layka'dan bahseden "Rocket Dog" adında bir şarkı üretti.[36]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b "Russia opens monument to Laika, first dog in space 26 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Associated Press, 11 Nisan 2008. 24 Ağustos 2010 tarihinde erişilmiştir.
  2. ^ Asif Siddiqi, Sputnik and the Soviet Space Challenge, 2000, sf. 174
  3. ^ a b c Malashenkov, D. C. (2002). "Abstract:Some Unknown Pages of the Living Organisms' First Orbital Flight". ADS. 5 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2006. 
  4. ^ a b Beischer, DE; Fregly, AR (1962). "Animals and man in space. A chronology and annotated bibliography through the year 1960". US Naval School of Aviation Medicine. ONR TR ACR-64 (AD0272581). 11 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2011. 
  5. ^ "Laika 18 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.".accuweather.com. 7 Ağustos 2011 tarihinde erişilmiştir.
  6. ^ a b James J. Harford (1997). "Korolev's Triple Play: Sputniks 1, 2, and 3". NASA. 6 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2006. 
  7. ^ a b c Andrew J. LePage (1997). "Sputnik 2: The First Animal in Orbit". 24 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2006. 
  8. ^ a b c Anatoly Zak (3 Kasım 1999). "The True Story of Laika the Dog". 6 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2006. 
  9. ^ a b c d e f Sven Grahn. "Sputnik-2, more news from distant history". 26 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2004. 
  10. ^ a b "Muscovites Told Space Dog Is Dead". New York Times, 13 Kasım 1957, sf. 3.
  11. ^ Angelo, Joseph A. Satellites (2006), Infobase Yayınevi, sf. 15
  12. ^ Tara Gray (1998). "A Brief History of Animals in Space". NASA. 24 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2006. 
  13. ^ "Space Dog Lives". The British Library. 25 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2006. 
  14. ^ a b "Dogs in space". Space Today Online. 2004. 29 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2006. 
  15. ^ Dr David Whitehouse (28 Ekim 2002). "First dog in space died within hours". BBC. 12 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2006. 
  16. ^ a b c d e f g "Animals as Cold Warriors:Missiles, Medicine and Man's Best Friend". Ulusal Eczacılık Kütüphanesi. 19 Haziran 2006. 6 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2006. 
  17. ^ Vladimir Isaçenkov (11 Nisan 2008). "Space dog monument opens in Russia". MSNBC. 12 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2008. 
  18. ^ "Memorial to Laika". 22 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2006. 
  19. ^ a b "Sputnik 2". NASA. 20 Ekim 2005. 21 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2006. 
  20. ^ John B. West (1 Ekim 2001). "Historical aspects of the early Soviet/Russian manned space program". Journal of Applied Psychology. 91 (4). ss. 1501-1511. PMID 11568130. 15 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2006. 
  21. ^ Dyson, Marianne J. Space and astronomy: decade by decade (2007), Infobase Yayınevi, sf. 124
  22. ^ "Soviet account of space dog disputed". CNN. 29 Ekim 2002. 8 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2011. 
  23. ^ a b "The Story of Laika". moscowanimals.org. 4 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2006. 
  24. ^ a b "Message from the First Dog in Space Received 45 Years Too Late". Dogs in the News. 3 Kasım 2002. 25 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2006. 
  25. ^ "On this day". BBC. 3 Kasım 1957. 17 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2011. 
  26. ^ "Human Guinea Pigs and Sputnik 2". National Society for Medical Research. Kasım 1957. 20 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2006. 
  27. ^ "First in Orbit, Laika the Dog Made History". redOrbit. 22 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2009. 
  28. ^ İlk Astronot Köpek Laika 'ya sonra NE OLDU ? 2 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., HAYTAP, erişim 13 Aralık 2012
  29. ^ a b Atlas Tarih dergisi, 2010, sayı:1, sf. 118-121.
  30. ^ MONGOLIA - CIRCA 1980s: A stamp printed in Mongolia shows Laika - first dog in space, circa 1980s 2 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Shutterstock Images) Erişim tarihi: 24 Ağustos 2011
  31. ^ "C245 Design 170.png". Wikimedia Commons. 6 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2011. 
  32. ^ a b "Laika, the first dog in space". NASA. 7 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2011. 
  33. ^ "СОБАЧИЙ КОСМОС I" (Rusça). Svetloyar.ru. 8 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2011. 
  34. ^ "Laika". Google Kitaplar. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2011. 
  35. ^ Monnin, Katie. Teaching Graphic Novels: Practical Strategies for the Secondary ELA Classroom (2010), Maupin House Yayınevi, sf. 82
  36. ^ "Rocket Dog". YouTube. 26 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2011. 

Galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Layka ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Layka&oldid=33451981" sayfasından alınmıştır