Şota Rustaveli
| Şota Rustaveli შოთა რუსთაველი | |
|---|---|
| Doğum | Şota Rustaveli Rustavi, Mesheti, Gürcistan Krallığı |
| Ölüm | Kudüs |
| Takma ad | Rustveli Meshetli şair |
| Meslek | şair, düşünür, siyasetçi, prens, haznedar |
| Dil | Orta Gürcüce |
| Milliyet | Gürcü |
| Vatandaşlık | Gürcistan Krallığı |
| Eğitim | Gelati Bizans İmparatorluğu'nda akademi |
| Dönem | Tamar Dönemi Gürcistan Altın Çağı |
| Tür | epik şiir |
Şota Rustaveli (Gürcüce: შოთა რუსთაველი, 1166 - 1220 sonrası)[1] ya da kısaca Rustaveli, Orta Çağ'da yaşamış Gürcü şair. Gürcistan'ın Altın Çağı'nın öne çıkan en önemli şairidir ve Gürcü edebiyatına en çok katkı yapan yazarlardandır. Rustaveli, Gürcüler'in milli epik şiiri Kaplan Postlu Şövalye'nin (Gürcüce: შოთა რუსთაველი, translitere: vepkhist'q'aosani) yazarıdır.
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Şota Rustaveli'nin yaşamı hakkında günümüze ulaşmış az bilgi vardır. 1166 yılında doğmuştur. 1191 yılında Kraliçe Tamar'a haznedarlık hizmetinde bulunmaya başlamıştır. Şiirinin giriş kısmı kimliği hakkında bir ipucu vermektedir: şair kendini "gerçek bir Rustveli" olarak tanımlamaktadır. "Rustveli" bir soyad değil, Rustavi'den gelen, Rustavili gibi bir anlama gelmektedir. 15. yüzyıldan 18. yüzyıla kadarki ileriki dönem yazarları kendisi hakkında daha çok bilgiye sahiptirler; Kudüs'te eskiden bir Gürcü manastırı olan Kutsal Haç Manastırı'ndaki bir belgede ve bir freskte korunmuş olan adı Şota Rustaveli olarak teşhis etmede fikir birliği içindedirler. Fresk, Gürcü hacı Timote Gabashvili tarafından 1757-58 yıllarında kaydedilmiş ve 1960 yılında Gürcü akademisyenler tarafından ortaya çıkarılmıştır. Aynı Kudüs belgesi, Şota'yı manastırın bir hamisi ve mechurchletukhutsesi (Orta Çağ Gürcistan'ında kraliyet haznedarı) olarak kaydetmiştir ki bu durum Tamar'ın hazinedarı olduğuna ve ilerleyen yaşlarında manastıra çekildiğine dair yaygın bir efsaneyle örtüşmektedir. Efsaneye göre Şota Rustaveli, Kraliçe Tamar'ı gördüğü an ona aşık olmuş ve bu aşkla yaşamıştır. Tamar, Şota'nın aşkına karşılık vermeyince de Şota kendini Kudüs'te manastıra kapatmış ve Kudüs'te vefat etmiştir. Kimi anlatılar ise Tamar'ın da Şota'ya aşık olduğunu söylese de böyle düşünenlerin sayısı çok değildir. Bir halk efsanesi ve 17. yüzyıl kraliyet şairi Arçil'e göre Rustaveli, köyü Rustavi'nin (günümüzde Aspindza, Tiflis'teki Rustavi kentiyle karıştırılmamalıdır) de yer aldığı Güney Gürcistan'da bir bölge olan Meskheti'nin yerlisidir. Efsaneye göre Rustaveli Orta Çağ Gürcü akademileri Gelati ve İkalto'da ve sonrasında Yunanistan'da (Bizans İmparatorluğu) eğitim görmüştür. 1180 öncesine kadar büyük çapta bir eser üretmemiş olmalıdır, ilk eserlerini muhtemelen 1205-1207'de vermiştir. 1245-1250 yılları arasında ölmüştür.
Rustaveli Farsçaya hakimdi ve bu sayede kendi ifadesiyle hatalı çevirilere takılmayıp Farsçanın şairane güzelliğini okuyup takdir edebilmekteydi.[2] Rustaveli Farsça dizeler de yazmış olabilir.[2]
Kaplan Postlu Şövalye
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaplan Postlu Şövalye birçok dile çevrilmiştir. İlk baskısı Gürcistan'ın başkenti Tiflis'te yapılmıştır. Kaplan Postlu Şövalye'nin el yazmaları Gürcistan'da üretilmiş eserler arasında önemli bir yer kaplamaktadır.
Metnin 16. yüzyıla dayanan iki foliosu ve 14. yüzyıla dayanan kimi satırları Tiflis'te Gürcistan Milli El Yazmaları Merkezi'nde tutulmaktadır. Şiirin öbür tüm kopyaları 17. yüzyıla dayanmaktadır.
Rustaveli’nin günümüze ulaşmış olan destanı, 1.587 dörtlükten oluşur. Bu yapıtındaki başarısından dolayı Rustaveli, Gürcü edebiyat dilini yaratıcısı sayılır. Destan, egzotik bir ortamda geçer. Rustaveli destanında, başka ülkeleri konu edinerek Gürcüstan’ı anlatmıştır. Destana göre Arap komutan Avtandil, Şah Rostevan’ın kızı Tinatin’e âşık olur, ama aşkına karşılık bulamaz. Tinatin, tahta çıkma törenleri sırasında, babasının kuvvetlerini yenen kaplan postlu şövalye Tariel’i getirmesi halinde Avtandil’le evlenmeye söz verir. Ancak Avtendil, Hint şövalye Tariel’le karşılaşınca onunla dost olur. Sevgilisi Nestan Darecan’ı bulmasında ona yardımcı olur. Destanın sonunda, hem Tairel, hem de Avtandil sevgililerine kavuşur.
Rustaveli'nin bu destanı Kaplan Postlu Şövalye adıyla Türkçeye de çevrilmiştir.
Kudüs'te Rustaveli duvar portresi
[değiştir | kaynağı değiştir]Şota Rustaveli'nin günümüze ulaşmış bilinen tek portresi Kudüs'teki Kutsal Haç Manastırı'nın kilisesinin güneybatı sütununun doğu yüzüne çizilidir. Azizlerin çok daha büyük iki resminin altında, ayak kısmında Gürcüce yazıtla yer almaktadır.
Portre, 2004 Haziran'ında Rustaveli'nin yüzünü ve Gürcüce yazıtın bir kısmını kazıyan kimliği belirsiz bir saldırgan tarafından tahrip edilmiştir.[3] Gürcistan bu olayın üzerine İsrail'e resmi şikayette bulunmuştur. Portre ve yazıt günümüzde restore edilmiştir.
Kültürel mirası
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcistan devletinin sanat ve edebiyat alanında verdiği en yüksek ödül Şota Rustaveli Devlet Ödülü'dür. Tiflis'in en işlek yolunın adı Rustaveli Bulvarı'dır. Tiflis'te Rustaveli Tiyatrosu, Gürcistan Milii Bilim Akademisi'nin Şota Rustaveli Gürcü Edebiyatı Enstitüsü, Şota Rustaveli Tiflis Uluslararası Havalimanı ve Rustaveli metro istasyonu gibi Rustaveli'nin adını taşıyan birçok mekan bulunmaktadır.
3 Eylül 2001'de İsrail ve Gürcistan Şota Rustaveli'nin anısına posta pulları basmışlardır. Yitzhak Granot tarafından tasarlanan İsrail pulu, arkasında İbranice metinle birlikte yazarı göstermektedir.
Özbekistan Taşkent'te; Ukrayna'da Kiev, Lviv ve Ternopil'de; Ermenistan Gümrü'de Rustaveli adlı birer sokak ve bunların yanı sıra Kudüs'te yolu Kutsal Haç Manastırı'na çıkan Rustaveli adlı bir patika bulunmaktadır.
Gürcü besteci Tamara Vakhvakhishvili Rustaveli'nin şiirlerini müzikle birleştirerek bestesi Citation'da kullanmıştır.
Mihály Zichy
[değiştir | kaynağı değiştir]19. yüzyıl Macar ressamı Mihály Zichy, Rustaveli şiirlerinin baskılarında sıkça kullanılan klasik illüstrasyonları üretmesiyle Gürcistan'da ulusal ressam mertebesine yükseltilmiştir. Tiflis'te bir heykel ve bir sokak, Zichy'nin eserlerinin anısını yaşatmaktadır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Shota Rustaveli | Georgian Poet & Epic Writer | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 12 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ a b Farmanfarmaian, Fatema Soudavar (2009). "Georgia and Iran: Three Millennia of Cultural Relations An Overview". Journal of Persianate Studies. 2 (1): 1-43. doi:10.1163/187471609X445464. ISSN 1874-7094. 3 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ "Precious Jerusalem fresco defaced" (İngilizce). 5 Temmuz 2004. 9 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
Dış Bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Kaplan Postlu Şövalye tam metni, İngilizce 10 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Edebiyatta
[değiştir | kaynağı değiştir]- Tite Margwelaschwili. "Der Mann in Pantherfell".- "Georgica", Londra, 1936 (Almanca)
- Zviad Gamsakhurdia. "Tropology of The Knight in the Panther's Skin" (monograf), Tiflis, 1991, 352 pp (Gürcüce, İngilizce özet ile birlikte)
- Shota Rustaveli. The Lord of the Panther-Skin, Albany: SUNY Press, 1977, 240 pp, çeviren R.H. Stevenson, UNESCO Collection of representative works: Series of translations from the literatures of the Union of Soviet Socialist republics
- Shota Rustaveli. The Man in the Panther's Skin, Londra: The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1912, çeviren Marjory Scott Wardrop, yeniden baskı. 1966.
- Shota Rustaveli. The Knight in Panther Skin, Londra: The Folio Society, 1977, Katharine Vivian tarafından ücretsiz bir çeviri.
- Beynen, G. Koolemans. "Murder, Foul and Fair, in Shota Rustaveli's The Man in the Panther Skin", in Medieval and Early Modern Murder, Larissa Tracy, ed. (Woodbridge: The Boydell Press, 2018), pp. 350–70.
