Puto

Puto

Putong puti na may keso mula sa Mindanao
Kurso	Panghimagas, almusal
Lugar	Philippines
Ihain nang	mainit, mainit-init, o temperaturang-silid
Pangunahing Sangkap	Bigas
Enerhiya ng pagkain (per paghain)	587[1] kcal
Mga katulad	bibingka, panyalam, puttu, kue putu, idli, bhapa pitha
Mga midyang may kaugynayan sa Media: Puto sa Wikimedia Commons

Ang puto ay pinasingawang kakanin sa Pilipinas na gawa sa galapong. Kinakain ito nang mag-isa o sinasabayan ng mga malinamnam na ulam (lalo na ang dinuguan). Tumutukoy rin ang puto sa mga samu't saring uri ng mga katutubong keyk na pinasingawan, kabilang dito ang mga hindi gawa sa kanin. Isa itong sub-uri ng kakanin.^[2][3]

Gawa ang puto sa bigas na ibinabad nang magdamag upang umasim ito nang kaunti. Maaari itong dagdagan ng lebadura para makatulong sa proseso. Pagkatapos, ginigiling ito (tradisyonal sa gilingang-bato) para maging galapong. Pinapasingawan ang halong ito.^[3][4]

Bilog ang pinakakaraniwang hugis ng putuhan, na may diyametrong 30 hanggang 60 centimetro (12 hanggang 24 pul) at lalim na 2 hanggang 5 centimetro (0.79 hanggang 1.97 pul). Malasingsing itong mga putuhan na gawa sa hininang yero na pumapaligid sa butas-butas na lutuan, o maninipis na piraso ng kawayan na pumapaligid sa patag na basket ng tilad-tilad (kahawig ng lansong ng dim sum). Halos alimusod palagi ang takip para pumatak-patak ang namumuong singaw sa paligid sa halip na sa mga kakanin.

Iniuunat ang katsa sa putuhan at ibinubuhos ang galapong sa ibabaw nito; maaari ring sapinan ang putuhan ng dahon ng saging. Ibinebenta ang mga puto sa bilao na sinapinan ng dahon ng saging, buo man o hiniwa sa mga pira-piraso.

Kapag inihanda ang puto sa tamang paraan, maaamoy ang banayad na lebadurang samyo ng pinakasim na galapong, at pinapalakas pa ito ng amoy ng dahon ng saging. Hindi ito malagkit o tuyo at madurog, ngunit malambot, mamasa-masa, at may pinong pagkabutil. Kalasa nito ang bagong saing na kanin, ngunit maaari itong patamisin kung kakainin nang walang kapares sa halip na isabay sa malinamnam na ulam. Maaaring may kaunting lihiya ang karamihan ng puto na niluluto sa Katagalugan.

Karaniwan ang pagdagdag ng keso, mantikilya/margarina, nilagang itlog, karne, o kinayod na buko sa putong hindi pinapares sa ibang pagkain. Sa Bulacan, tinatawag na putong bakla ang puto na may keso, habang putong lalaki naman ang puto na may itlog at putong babae ang puto na pinalamanan ng karne.^[3][5]

Tumutukoy rin ang puto sa iba't ibang uri ng katutubong kakanin, kahit mga hindi gawa sa kanin. Ang pangunahing katangian ay niluluto ang mga ito sa pagpapasingaw at gawa ito sa harina (hindi kagaya ng bibingka, na inihuhurno). Subalit may mga eksepsyon, tulad ng puto seko, isang tuyong galyetas na inihurno. Minsan tinatawag na putong puti o putong bigas ang tradisyonal na puto na gawa sa galapong upang ipakitang naiiba ito sa mga ibang klase ng puto.^[6]

Gumagamit ang mga modernong baryante ng puto ng mga di-tradisyonal na sangkap kagaya ng ube, baynilya, o tsokolate. Kabilang sa mga kapansin-pansing baryante ng puto, pati ng mga ibang pagkain na nakagrupo sa puto ang:

• Puto bagas – puto na may malukong na hugis na gawa sa maaw. Hindi tulad ng ibang puto, inihuhurno ito hanggang maluto. Nagmumula ito sa Bicol.^[7]
• Puto bao – puto mula sa Bicol na tradisyonal na niluluto sa hinating bao na sinasapinan ng dahon ng saging. Mayroon itong kakaibang palaman na gawa sa bukayo.^[7]
• Puto bumbong – gawa sa espesyal na baryante ng malagkit na tinatawag na pirurutong na may kakaibang kulay na lila. Ibinababad ang kanin sa asin-dagat at pinapatuyo magdamag at ibinubuhos sa bumbong at pinapasingawan hanggang may lumabas na singaw mula sa mga bumbong. Inihahain ito na may mantikilya o margarina at kinayod na buko na hinaluan ng maskabado. Karaniwan itong kinakain sa Pasko sa Pilipinas kasama ng bibingka, isa pang uri ng kakanin.^[8]
• Puto dahon o puto dahon saging – puto mula sa mga Hiligaynon na tradisyonal na niluluto nang nakabalot sa dahon ng saging.^[7]
• Puto kutsinta (karaniwang tinatawag na kutsinta o cuchinta lamang) – isang pinasingawang kakanin na kahawig sa putong puti, ngunit gawa sa lihiya. Mamasa-masa at malagkit ito, at maaaring umiba ang kulay mula kayumangging mamula-mula hanggang dilaw o kahel. Tipikal ang paglagay ng kinudkod na buko sa ibabaw nito.^[9][10]
• Putong lusong – puto na lasang sangki mula sa Pampanga na tipikal na inihahain nang nakahiwa sa mga parisukat o parihaba na hugis.
• Puto Manapla – isang baryante na pinalasa ng sangki at sinasapinan ng dahon ng saging.^[11] Nakapangalan ito sa bayan ng Manapla kung saan ito nanggaling.
• Puto maya – mas tumpak na tawaging isang uri ng biko. Gawa ito sa malagkit (kadalasan ang kulay-lilang tapol) na ibinababad sa tubig, pinapatuyo at nilalagay sa lansong ng 30 minuto. Pagkatapos, pinagsasama ito sa gata, asin, asukal at katas ng luya at ibinabalik sa lansong ng 25 hanggang 30 minuto.^[12] Sikat ito sa mga rehiyong nagsasalita ng Sebwano sa Pilipinas. Tradisyonal na inihahain ito sa mga maliliit na piraso at kinakain sa umaga kasama ng sikwate.^[13][14][15] Karaniwan din itong pinapares sa mga hinog na mangga.^[16]
• Puto pandan – puto na niluto sa dahong pandan na nagpapabango at nagpapaberde sa puto.
• Puto-Pao – kombinasyon ng siopao at puto. Ginagamit dito ang tradisyonal na resipi ng puto ngunit pinalamanan ng maanghang na karne. Kahawig nito ang ilang tradisyonal na baryante ng puto (lalo na mga uring Bulakenyo) na may palamang karne rin.
• Putong pula – isang putong Tagalog mula sa lalawigang Rizal na gumagamit ng maskabado na nagpapakayumanggi sa puto.^[7]
• Putong pulo o putong polo – maliit at pabilog na puto mula sa Katagalugan na tipikal na gumagamit ng binhi ng atsuwete bilang pampakulay, na nagiging matingkad na kayumanggi o kahel ang kulay ng puto. Winiwisikan ito ng keso o kinayod na buko at inihahain.^[7][17]
• Putong sulot – isang bersyon ng puto bumbong na gumagamit ng malagkit. Hindi kagaya ng puto bumbong, magagawa ito sa buong taon. Nagmula ito sa mga lalawigan ng Pampanga at Batangas.^[7]
• Sayongsong – kilala rin bilang sarungsong o alisuso, ito ay pinasingawang halo ng malagkit, bigas, at batang niyog o binusang mani, na may gata, asukal at katas ng kalamansi. Inihahain ito sa mga dahong saging na hugis-kono. Isa itong espesyalidad ng Surigao del Norte at Caraga, pati na rin timog-silangang Visayas.^[18][19]

• Puto letse (tinatawag ding puto flan o letse puto) – isang kombinasyon ng puto at leche flan. Gumagamit ito ng harina, ngunit may mga bersiyon na gumagamit ng galapong.^[20]
• Putong kamotengkahoy – kilala rin bilang puto binggala sa Bisaya at puto a banggala sa Mëranaw. Isang kapkeyk na gawa sa kasaba, kinayod na buko, at asukal. Kahawig nito ang bibingkang kamoteng-kahoy, ngunit pinapasingawan ito sa halip na ihurno.^[7]
• Puto lanson – puto mula sa Iloilo na gawa sa kinayod na kamotengkahoy, at mabula habang niluluto.^[12]
• Puto mamon – timpla ng puto na walang halong bigas ngunit pinagsama ang pula ng itlog, asin at asukal. Hinahalo ang timpla ng gatas at tubig sa mga apyak tapos hinahalo rin ang harina roon, tapos binabati at ang puti ng itlog bago ibinubuhos ang masa sa mga lalagyan ng muffin at pinasisingawan ng 15 hanggang 20 minuto.^[21][22] Pinasingawang baryante ito ng mamon, isang tradisyonal na keyk sa Pilipinas.
• Puto seko – isang uri ng mapulbos na galyetas na gawa sa harinang mais. "Tuyong puto" ang literal na kahulugan ng pangalan sa Kastila. Inihuhurno ito sa halip na pinasisingawan. Minsan tinatawag ding puto masa (hindi dapat ikalilito sa masa podrida).^[23]

• 
  Malaking puto keso mula sa Bulacan
• 
  Puto kutsinta na binudburan ng kinayod na buko.
• 
  Puto pandan na napuspos ng mga dahong pandan
• 
  Puto flan, kombinasyon ng puto at leche flan
• 
  Puto lanson na gawa sa kinayod na kasaba at bukayo
• 
  Puto seko, isang tuyo at mapulbos na galyetas na gawa sa harinang mais
• 
  Puto mamon, na gawa sa harinang trigo sa halip na galapong
• 
  Puto maya, isang uri ng biko na hinugis sa mga maliliit na piraso