Francyjŏ
 |
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
Francyjŏ (fr. France /fʁɒ̃s/), Francuskŏ Republika (fr. République française /ʁe.py.blik fʁɒ̃.sɛz/) – państwo, kerego metropolitarnŏ tajla we Zachodnij Ojropie, atoli kerŏ mŏ aji zamorske terytoryja na inkszych kōntynentach.
Francyjŏ je piōntŏ pojstrzōd nojbarzi rozcapiyrzōnych krejōw na świecie a jedynŏstym we rankingu sztandardōw żywobyciŏ. Je ôna jednym ze bajstlyrzōw Ojrŏpejskij Unije aji Ôrganizacyje Skuplowanych Nŏrodōw. Je tyż czōnkym Miyndzynŏrodowyj Ôrganizacyje Frankofōnije, grupy G8, Łacińskij Unije a Rady Istości ÔSN, kaj mŏ tyż prawo do weta.
Skuli srogij wielości ludzkōw, wiyrchu, ekōnōmijnygo potyncjału a nuklyjarnygo arsynału widzianŏ kej jedyn ze nojfestelnijszych krejōw świata.
Etymologijŏ miana
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Worta „Francyjŏ” przilazuje ôd germańskigo plymiynia Frankōw, ôd kerych sztat ôstoł zônaczōny.
Gyjografijŏ
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Francyjŏ je krŏjym leżōncym z wiynksza w Zachodnij Ojropie, jednak posiadajōncym terytoria znŏleżne i departamynta zamorske na inkszych kōntynyntach. Wiyrchnia metropolitarnej czynści Francyje wynosi 551,5 tys. km², skirz czego zajmuje 48. plac na świecie pod wzglyndym srogości wiyrchnie, za to wiyrchnia społym z terytoriami znŏleżnymi i departamyntami zamorskimi 643 801 km².
Metropolitarnŏ Francyjŏ je na ziymi ôd Pojstrzōdziymnygo Morza na połedniu ku Pōłnocnymu Morzu na pōłnocy a ôd Ryna na zŏchodzie do Biskajskij Zatoki na wschodzie.
Cołkŏ dugość granic lōndowych Francyje to 2 892,4 km. Metropolitarnŏ Francyjŏ graniczy z dalij pokŏzanymi państwami:
- na połedniu:
- na weschodzie:
Italijo (488 km)
Mōnako (4,4 km)
Mjymcy (451 km)
Szwajcaryjo (573 km)
- na pōłnocach:
Belgijŏ (620 km)
Luksymburg (73 km)
Granice terytoriōw znŏleżnych i departamyntōw zamorskich z:
Brazylijo (673 km)
Sint Maarten (10,2 km)
Surinam (510 km)
Klimat
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Na pōłnocach krŏju włażnawy klimat umiarkowany (ôziōmbniynte lata, dości ciepłe zimy). Jŏr to nojlepszŏ burlu na zwiydzanie Paryża, trza być jednak narychtowanym na dyszcze. Podzimym rania bywujōm radszyj zimne i niyprzijymne, ale przed połedniym sie wypogadza.
Na połedniu lata sōm suche, a tymperatura czynsto przekrŏczŏ 30°C. Sporadycznie wystympujōm herske burze i krupy. Zimy sōm ôpaterne (tymperatury na wybrzyżu Morza Strzōdziymnygo rzŏdko ślatujōm pod 10°C) i czynsto deszczowe. Jeszcze wiyncyj ôpadōw idzie sie spodziywać jŏrym.
Mocka przestrzyństw Francyje mŏ ôsobny mikroklimat. Utrapieniem połedniŏ stoł sie porywisty, ôziōmbniynty mistral. Wiater tyn wieje zaôbycz zimōm i jŏrym, przi przinoszyniu słōneczny czas i jasne, bezchmōrne niebo.
Miasta
[edytuj | edytuj zdrzōdło]| Lp. | Miasto | Populacyjŏ |
|---|---|---|
| 1. |  Paryż
|
12,34 mln |
| 2. |  Lyon
|
2,21 mln |
| 3. |  Marsylijŏ +  Aix-en-Provence
|
1,73 mln |
| 4. |  Toulouse
|
1,27 mln |
| 5. |  Lille
|
1,17 mln |
| 6. |  Bordeaux
|
1,16 mln |
| 7. |  Nice
|
1,00 mln |
| 8. |  Nantes
|
898 tys. |
| 9. |  Strasbourg
|
769 tys. |
| 10. |  Rennes
|
690 tys. |
Historyjŏ
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Ranty dzisiejszyj Francyje je podanu na ranty antycznyj Galije, kerōm pōmiyszkiwali Gale. Niyskorzij podbiōli ja Rzimiany w I w.p.n.e. Gale s czasym wiyny gŏdkã a religijõ ôd agresorōw. We IV w.n.e germańske plymiōna, gōwnie Franki przelazły Ryn a podbiōły Galijõ.
Jako samorzōndny krej Francyjŏ zipie ôd 843 r. bez tajlōng Karolińskigo Imperyjōm na wschodniõ, pojstrzodkowõ a zŏchodniõ tajlã, kaj zõchodniŏ bōła choby dzisiej Francyjŏ.
Karolingi regirowały we Francyji do 987 r., kej swōj regirōng napoczōn Hugo Kapet, kery je fater dynastyjōw Kapetyngōw, Walezyjuszōw a Bōrbonōw. Wiyrch francuskij mōnarchije je we czasie regirōngu ôd Ludwika XIV, mianowanygo "Krōlym Klarōm". We tym czŏsie Francyjŏ fest ajnflus na ojrŏpejski kōnszt, kulturã, ekōnōmijõ a politykã. Je tyż nojbarzi zaludniōnym krejem w Ojrŏpie.
Francyjŏ bōła mōnarchijōm do 1792 r., kej sztartła Francuskŏ Rewolucyjŏ a ôstoła zônaczōnŏ I Francuskŏ Republika. We 1799 r. napoczōn regirować Napoleōn Bōnaparte, kery wiōn na siã titel I Kōnsula, a we maju 1804 r. cysŏrza. Bez wojny Francyjŏ podbiōła mockã krejōw a zicła tam reskyre, kere przilazywały ze familije ôd Bōnapartygo. Po szlusie Napoleōna we Francyje zaś wrŏcŏ mōnarchijŏ. Niyskorzij, dochodzi do mocki swalōnkōw a pōmiōnōw systyma regirōngu ôd cysŏrstwa po republikã.
We XX w. Francyjŏ napoczynŏ być corŏzki mij ważnŏ we światowyj polityce. Eli jeszcze bez I Światowŏ Wojna Francyjŏ bōła aktywny szpiler, to II Światowŏ Wojna prziniesła ino miymiyckŏ przymoc a ôkupacyjŏ aji niyskrzij kolaboracyjŏ ś nimi, zônaczōły cŏłkowity upŏdek Francyje. Miało to ajnflus tyż na francuskõ ekōnōmijõ a wielość ludziōw. IV Republika ôstoła ustanowiōnŏ po wojnie, coby we 1958 r. ôstŏć przewesklowanŏ we dzisiejszõ V Republika.
Polityka
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Francyjŏ je dymokracyjŏ, co je typym republiki. Grōndym prŏw we Francyji je Kōnstytucyjŏ ze 1958 r., keryj we piyrszym artiklu je szrajbniynte, co "Francyjŏ je niypodzielnŏ, laickŏ, dymokratycznŏ a socjalnŏ Republika". Ôd 2003 r. tyn artikel gŏdŏ dalij, co "ônyj ôrganizacyjŏ je zdecyntralizowanŏ".
Ôrgany regirōngu
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Ustŏwodŏwczy regirōng je we gracach Parlamyntu, kery dzieli sie na dwie izby: niższŏ – Nŏrodowe Zgrōmadzyniy a wyższŏ – Synat. Francyjŏ je republika symiprezydynckŏ. Prezydyntym je terŏzki Emmanuel Macron a prymiyrzym Michel Barnier.
Podzioł administracyjny
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Francyjŏ, jeji tajla metropolitarnŏ tajluje sie terŏźnie na 13 regiōnōw, 96 departamyntōw jak tyż kol. 36 300 gmin. Pōnadto wyrōżniŏ sie departamynta i terytoria zamorske jak tyż zamorske zbiorowości terytorialne.
Regiōny
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Podzioł europejskij czynści Francyje ôbowiōnzujōncy ôd 1 stycznia 2016:
- Nowŏ Akwitanijŏ
- Grand Est
- Bretanijŏ
- Burgundia-Franche-Comté
- Île-de-France
- Korsyka
- Pays de la Loire
- Oksytanijŏ
- Hauts-de-France
- Normandijŏ
- Auvergne-Rhône-Alpes
- Provence-Alpes-Côte d'Azur
- Centre-Val de Loire
Departamynta
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
|
|
|
Demografia
[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Statystyki dymograficzne
[edytuj | edytuj zdrzōdło]| 2007 | |
| Wielość miyszkańcōw | 63 713 926 |
| Ludność podle wieku | |
| 0 – 14 lŏt | 18,6% |
| 15 – 64 lŏt | 65,2% |
| ponad 64 lŏta | 16,2% |
| Wiek (mediana) | |
| W cołkij populacyji | 39 lŏt |
| Chopōw | 37,5 lŏt |
| Kobiyt | 40,4 lŏt |
| Przirost istny | 0,436% |
| Spōłczynnik narodzyń | 12,91 narodzyń/1000 miyszkańcōw |
| Spōłczynnik zgōnōw | 8,55 zgōnōw/1000 miyszkańcōw |
| Spōłczynnik migracyje | 1,52 migrantōw/1000 miyszkańcōw |
| Ludność podle płci | |
| przi narodzyniu | 1,05 chopōw/kobiyt |
| poniżyj 15 lŏt | 1,05 chopōw/kobiyt |
| 15 – 64 lŏt | 1 chopōw/kobiyt |
| powyżyj 64 lŏt | 0,69 chopōw/kobiyt |
| Umieralność noworodkōw | |
| W cołkij populacyji | 3,41 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci mynskij | 3,76 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci żyńskij | 3,04 śmiertelnych/1000 żywych |
| Ôczekowanŏ dugość życiŏ | |
| W cołkij populacyji | 80,59 lŏt |
| Chopōw | 77,35 lŏt |
| Kobiyt | 84 lŏt |
| Rozrodczość | 2,01(2010) narodzyń/kobiytã |
| Spōłczynnik majoryntnych z HIV/AIDS | 0,4% (2007) |
| Liczba ôsōb z HIV/AIDS | 120 000 |
| Liczba umartych na HIV/AIDS | 34 873 (grudziyń 2006)[5] |
Struktura etnicznŏ
[edytuj | edytuj zdrzōdło]| Grupa etnicznŏ[6] | Gŏdka | Wielość w tys. | Procynt ludności |
|---|---|---|---|
| Francuzi | francuskŏ | 45 979 | 70,88% |
| Alpine Provencal | francuskŏ | 2947 | 4,54% |
| Langwedocjanie | francuskŏ | 2559 | 3,94% |
| Alzatczycy | miymieckŏ | 1607 | 2,48% |
| Owernijczycy | francuskŏ | 1417 | 2,18% |
| Kabylowie | kabylskŏ | 712 | 1,1% |
| Niemcy | miymieckŏ | 647 | 1,0% |
| Portugalczycy | portugalskŏ | 516 | 0,8% |
| Arabery (Algeryjŏ) | arabskŏ | 476 | 0,73% |
| Ormianie | armyńskŏ | 474 | 0,73% |
| Francuske Żydy | francuskŏ | 462 | 0,71% |
| Gaskończycy | oksytańskŏ | 453 | 0,7% |
| Arabery (Maroko) | arabskŏ | 442 | 0,68% |
| Wietnamczycy | wietnamskŏ | 324 | 0,5% |
| Hindusi | hindi | 274 | 0,42% |
| Arabery (Syryjŏ) | Dialekty syryjsko-palestyńske arabskij gŏdki | 259 | 0,4% |
| Bretończycy | bretōńskŏ | 234 | 0,36% |
| Turcy | tureckŏ | 221 | 0,34% |
| Shawija (Berbery) | shawija | 194 | 0,3% |
| Włosi | italijańskŏ | 177 | 0,27% |
| Francuscy Romowie | francuskŏ | 168 | 0,26% |
Gŏdka
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Amtowōm gŏdkōm we Francyji je francuskŏ, posuguje sie niōm srogŏ wiynkszość miyszkańcōw tego krŏju, jednak poza nim je mocka regiōnalnych gŏdek:
- baskijskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Béarn
- bretōńskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Dolnyj Bretōnije
- franko-prowansalskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we Dauphiné, Jura, Lyonnais, Savoie
- niyderlandzkŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Flandrije
- katalōńskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Roussillon
- miymieckŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Alzacyje i Lotaryngije
- prowansalskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Ôksytanije
- italskŏ – regiōnalnŏ gŏdka na
Korsyce
Nŏrodne świynta i dni swobodne ôd roboty
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- Nowy Rok (Nouvel An) – 1 stycznia
- Wielkanoc (Pâques) – ruchōme
- Pyńdziałek Wielkanocny (Lundi de Pâques) – ruchōme
- Świynto Roboty (Fête du Travail) – 1 mŏja
- Dziyń Zwyciynstwa (Fête de la Victoire) – 8 mŏja
- Wniebowstōmpienie (Ascension) – ruchōme
- Zielone Świątki (Lundi de Pentecôte) – ruchōme
- Świynto Nŏrodne Francyje (Fête Nationale Française) – 14 lipnia[7]
- Wniebowziyncie NMP (Assomption) – 15 siyrpnia
- Wszyjskich Świyntych (Toussaint) – 1 listopada
- Dziyń Zawieszyniŏ Brōni (Jour d’Armistice) – 11 listopada[8]
- Boże Narodzynie (Noël) – 25 grudnia
Przipisy
- ↑ 1,0 1,1 France (ang.). CIA – The World Factbook. [dostymp 2012-06-14].
- ↑ Demography – Population at the beginning of the month.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2018 (ang.). [dostymp 2018-07-24].
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Zamorski departamynt.
- ↑ Euro HIV. [dostymp 2007].
- ↑ France – People Groups (ang.). Joshua Project, 2017. [dostymp 23 paździyrnika 2017].
- ↑ Święta państwowe Francja 2019 – Dzień Bastylii – dni wolne od pracy Alzacja, www.tania-wypozyczalnia-samochodow.pl [dostymp 2019-07-01] (angelski).
- ↑ Znany tyż za Dziyń Spamiyńci – Jour du Souvenir.
| Państwa Ojropy | |||
|
Albańijo • Andora • Austrijo • Belgijo • Bjołoruś • Bośńa a Hercegowina • Bułgaryjo • Chorwacyjo • Czesko Republika • Czorno Gůra • Dańijo • Estůńijo • Finlandyjo • Francyjo • Grecyjo • Irlandyjo • Islandyjo • Italijo • Liechtenstein • Litwa • Luksymburg • Łotwa • Madźary • Malta • Mjymcy • Mołdawijo • Můnako • Norwygijo • Ńiderlandy • Polsko • Portugalijo • Půłnocno Macedůńijo • Rusyjo • Růmůńijo • San Marino • Słowacyjo • Słowyńijo • Syrbijo • Szpańijo • Szwecyjo • Szwajcaryjo • Turcyjo • Ukrajina • Watykůn • Wjelgo Brytańijo | |||