Carita Parahiyangan

Carita Parahiyangan (aksara Sunda: ᮎᮛᮤᮒᮕᮛᮠᮡᮀᮍᮔ᮪) mangrupa ngaran hiji naskah Sunda nu dijieun kira ahir abad ka-16, nu nyaritakeun sajarah tatar Sunda, utamana ngeunaan kakawasaan karajaan Galuh jeung Sunda. Dingaranan ktiu dumasar kana bubuka eusina nu nyebutkeun "ndéh nihan carita parahiyangan". Dumasar kana carita nu mungkasna, ieu naskah dijieun dina ahir abad ka-16 atawa awal abad ka-17, nalika kakuatan pulitik Islam saeutik-saeutik geus nyilihan kakawasaan Sunda di Pakuan Pajajaran.

Ieu naskah téh sabagian ti naskah nu aya dina koropak nomer 406 nu disimpen di Perpustakaan Nasional, Jakarta. Lobana 47 lambar ukuran 21 x 3 cm, nu dina unggal lambarna dieusi tulisan 4 jajar (bulak-balik). Aksara nu dipaké nyaéta aksara Sunda kuna, sedeng basana Sunda kuna.

Ieu naskah munggaran ditalungtik ku K.F. Holle, lajéng ku C.M. Pleyte, nu duanana mémang loba nalungtik sastra Sunda-Buhun. Lajéng ieu naskah dialihaksarakeun ku Purbacaraka, salaku tambahan pikeun laporan anjeunna ngeunaan Batu Tulis di Bogor. Tarékah ieu diteruskeun ku H. ten Dam (taun 1957) jeung J. Noorduyn (laporan panalungtikan taun 1962 jeung 1965). Salajéngna, ieu naskah ogé ditalungtik ku sababaraha sarjana Sunda, di antarana Ma'mun Atmamiharja, Amir Sutaarga, Aca, Ayatrohaédi, sarta Édi S. Ékajati jeung Undang A. Darsa.

Ieu naskah nyaritakeun sajarah Sunda, ti awal karajaan Galuh jaman Wretikandayun nepi ka runtagna Pakuan Pajajaran alatan kadéséh ku pangaruh Islam ti Demak jeung Cirebon (katut Banten).

Ieu naskah loba pisan nyaritakeun Rahiyang Sanjaya, anu méméh jeneng di Galuh boga ngaran Rakéyan Jambri, padahal jeneng rajana téh ukur salapan taun. Rakéyan Jambri téh putrana Sang Séna, sedengkeun Sang Séna téh anak Mandiminyak ti Pwah Rababu (istrina Sempakwaja, kungsi di-'keudeu-keudeu' ku Mandiminyak).

Dina ieu naskah, Sanjaya kacaritakeun jago perang. Lian ti nu di pulo Jawa, Sanjaya ogé kungsi narajang wilayah-wilayah di Sumatra, kayaning Malayu, Sriwijaya, jeung Barus, malah nepi ka wewengkon kakawasaan Cina.

Dina lebah nyaritakeun Prabu Maharaja, anakna Aki Kolot, disebutkeun kieu

Manak deui Prebu Maharaja, lawasniya ratu tujuh tahun, kena kabawa ku kalawisaya, kabancana ku seuweu dimanten, ngaran Tohaan. Mundut agung dipipanumbasna. Urang réya sangkan nu angkat ka Jawa, mumul nu lakian di Sunda. Pan prangrang di Majapahit.

Mun dina basa Sunda kiwari, alihbasana kurang leuwih kieu,

Boga anak, Prebu Maharaja, lawasna jadi ratu tujuh taun, keuna ku kalawisaya, kabawa cilaka ku anakna, nu ngaranna Tohaan, ménta gedé panumbasna. Urang réa asalna indit ka Jawa, da embung boga salaki di Sunda. Heug waé perang di Majapahit.

Prabu Surawisésa, putrana Ratu Jayadéwata, kawarisan kakawasaan Sunda dina mangsa anu henteu nguntungkeun, sabab wilayah-wilayahna loba nu baruntak, éléh pangaruh, atawa direbut ku karajaan Cirebon anu dibantuan ku Demak. Dina mangsa kakawasaanana anu 14 taun, Prabu Surawisésa mingpin bala saréwu dina 15 kali perang.

Disilihan inya ku Prebu Surawisésa, inya nu surup ka Padarén, kasuran, kadiran, kuwamén. Prangrang limawelas kali hanteu éléh, ngalakukeun bala sariwu. Prangrang ka Kalapa deung Aria Burah. Prangrang ka Tanjung. Prangrang ka Ancol kiyi. Prangrang ka Wahanten girang. Prangrang ka Simpang. Prangrang ka Gunungbatu. Prangrang ka Saungagung. Prangrang ka Rumbut. Prangrang ka Gunung. Prangrang ka Gunung Banjar. Prangrang ka Padang. Prangrang ka Panggoakan. Prangrang ka Muntur. Prangrang ka Hanum. Prangrang ka Pagerwesi. Prangrang ka Medangkahiyangan. Ti inya nu pulang ka Pakwan deui. hanteu nu nahunan deui, panteg hanca di bwana. Lawasniya ratu opatwelas tahun.

Dina tradisi lisan, Prabu Surawisésa ieu katelah Mundinglaya Dikusumah.

Naskah Carita Parahiyangan loba pisan nyebut patempatan/wilayah nu, tangtuna, kaasup wilayah kakawasaan Sunda. Éta patempatan, aya nu nepi ka kiwari tetep kitu ngaranna, aya ogé nu geus euweuh di kieuna:

• Ancol: Ancol, Jakarta Kalér
• Arile, di Kuningan
• Balamoha
• Balaraja
• Balitar
• Barus
• Batur
• Berawan
• Cilotiran
• Cimara-upatah
• Cina
• Ciranjang
• Cirebon: karajaan Cirebon
• Datar
• Demak: karajaan Demak
• Demba, nusa
• Denuh: wewengkon pakidulan
• Galuh: karajaan Galuh, salah sahiji puseur pamaréntahan & kaadaban Sunda
• Galunggung; gunung Galunggung
• Gegelang
• Gegeromas
• Gunung
• Gunung Banjar
• Gunungbatu
• Gunung Merapi
• Hanum
• Hujung Cariang
• Huluwesi, Sanghiyang
• Jampang
• Jawa: wilayah urang Jawa (bagian wétan pulo Jawa)
• Jawakapala
• Jayagiri
• Kahuripan
• Kajaron
• Kalapa: palabuan utama Sunda, kiwari Sunda Kelapa
• Keling
• Kemir
• Kendan: karajaan nu ayana kira di sabudeureun gunung Kendan di wewengkon Nagrég, anu loba kapanggih batu obsidian nu katelah batu kendan.
• Kiding
• Kikis
• Kreta
• Kuningan: puseur kabupatén Kuningan
• Lembuhuyu
• Majapahit: karajaan Majapahit
• Majaya
• Malayu: karajaan Malayu di Sumatra
• Mananggul
• Mandiri
• Medang
• Medangjati
• Medang Kahiangan
• Menir
• Muntur
• Nusalarang
• Padang
• Padarén
• Pagajahan
• Pagerwesi
• Pagoakan
• Pajajaran: Pakuan Pajajaran, puseur karajaan Sunda, perenahna di Bogor kiwari
• Pakuan: Pakuan Pajajaran, puseur karajaan Sunda, perenahna di Bogor kiwari
• Pangpelengan
• Paraga
• Parahiyangan
• Patégé
• Puntang: gunung Puntang
• Rajagaluh: Rajagaluh, Majalengka
• Rancamaya, Sanghiyang: wewengkon kuloneun Ciawi, Bogor, kiwari jadi babakan paniisan méwah
• Rumbut
• Salajo
• Saung Agung
• Saunggalah
• Simpang
• Sumedeng
• Sunda: karajaan Sunda anu puseurna di Pajajaran, Bogor
• Taman
• Tanjung
• Tarum: Citarum
• Tasik
• Tiga, gunung
• Wahanten-girang: Banten Girang
• Wanakusuma, gunung
• Winduraja
• Wiru

• Aca. 1968. Carita Parahiyangan: naskah titilar karuhun urang Sunda abad ka-16 Maséhi. Yayasan Kabudayaan Nusalarang, Bandung.
• Ayatrohaédi. 2005. Sundakala: cuplikan sejarah Sunda berdasarkan naskah-naskah "Panitia Wangsakerta" dari Cirebon. Pustaka Jaya, Jakarta.

Artikel ieu mangrupa taratas, perlu disampurnakeun. Upami sadérék uninga langkung paos perkawis ieu, dihaturan kanggo ngalengkepan.

Daptar Naskah Sunda Kuno
Amanat Galunggung - Bujangga Manik - Carita Parahiyangan - Carita Purnawijaya - Kawih Pangeuyeukan - Carita Ratu Pakuan - Carita Waruga Guru - Kawih Paningkes - Pantun Ramayana - Sanghyang Hayu - Sanghyang Raga Déwata - Sanghyang Sasana Maha Guru - Sanghyang Siksa Kandang Karesian - Séwaka Darma - Sri Ajnyana - Tutur Bwana - Warugan Lemah