Speyerer Doom

Die roomsk-katoolske Speyerer Doom hat uk Kaiser- un Mariendoom tou Speyer of Doomsäärke St. Maria un St. Stephan. Hie stoant in ju paltserske Stääd Speyer, dät uk Bistums-Sit is.

Sänt in ju frantsööske Revolutsjoon ju Abtäi Cluny fernäild wuuden is, is die Speyerer Doom ju grootste ärheeldene romoanske Säärke fon ju Waareld. In 1925 häd Poabst Pius XI. him in dän Stound fon een Basilika minor broacht. Sänt 1981 stoant die Doom ap ju UNESCO-Lieste fon't Waareld-Kultuuräärfgoud, buppedät is hie skuuld truch ju Haager Konventsjoon.

• Loangte in't Heele 134 m (444 Fout)
• Hööchte fon't Middelskip: 33 m (111 Fout)
• Bratte fon't Middelskip: 14 m
• Bratte fon't Loanghuus 37,62 m
• Hööchte fon do Aast-Toudene: 71,20 m
• Hööchte fon do Wääst-Toudene: 65,60 m

Die saliske Kaiser Konrad II. liet fermoudelk in 1025 dän Bau beginne un wüül ju grootste Säärke fon't Äiwendlound baue. Man hie belieuwede dät nit moor, dät die Doom kloor wuude, uk nit sin Suun Hinnerk III.; eerste unner Hinnerk IV., dät Bäidensbäiden fon Konrad II., kuude die Doom in't Jier 1061 ienwäid wäide.

Sowät twintich Jiere leeter liet Hinnerk IV. dän Doom foar'n Haaldeel ienriete, uum him noch gratter wier aptoubauen: In'n Wäästdeel wuude ju Dääke oudrain, die Bau wuude uum fieuw Meetere haager moaked, un insteede fon ju flakke Holt-Dääke wuude een licht Kjuusgroat-Gewölft ätter do Ideoale fon ju domoalige romoanske Baukunst konstruierd. In dän Aastdeel wuude die Bau sogoar bit ap do Gruundsleeke ourieten un ap bit tou oachte Meetere stäärke Gruundsleeke näi gruunded. Dät Touden-Gewölft in dän Aastdeel mäd sien Spit-Boogen wiest al Stil-Määrkmoale fon ju Gotik. In't Doodesjier fon Hinnerk IV., 1106, waas die näie Doom kloor. Mäd een Loangte fon 444 roomske Fout un een Bratte fon 111 roomske Fout waas hie dät baldoarichste Bauwierk fon ju domoalige Tied.

Speyer hiede domoals bloot sowät fieuwhunnert Ienwoonere. Dät mai also goud weese, dät do bedeeligede Kaisere uk uut moacht-politiske Gruunde suk een groote Säärke deer wai baud hääbe: Do düütske Kaisere wüülen nit bloot waareldske, man uk säärkelke Moacht hääbe. Die deeruut kuumende Twist mäd dät Poabstdum eskalierde in dän Investituur-Stried twiske Kaiser Hinnerk IV. un Poabst Gregor VII.. Grööte un Stoat fon dän Speyerer Doom unnerstreeken dän Moacht-Ounspröäk fon dän Kaiser.

In 1689, in dän Paltsersken Äärffoulge-Kriech, stoalden do Speyerer Burgere hiere Iengjuchtenge un hieren Huusräid in'n Doom unner, in ju Hoopenge, deer wieren jo seeker foar Plunnerenge un Fjuurlääse truch frantsööske Troppen. Moorere Meetere Hooch stoapelde sik die Huusräid in dän Doom. Ju Hoopenge fon do Buurgere waas ferkierd: Do Suldoaten brieken dän Doom ap un statten dät aal in Bround. Truch ju groote Hatte wuude dät Gewölft in dän Wäästdeel brokkich un fäl in sik touhoope. Man die Aastdeel heelt Stound. Uk do Kaiser-Greewe in dän Doom wuuden fon do Suldoaten apbreeken un plunnerd.

Eerste in dän twäiden Haaldeel fon't 18. Jierhunnert waas nouch Jäild deer, dän Wäästdeel fon dän Doom wier aptoubauen. Dät Doorhuus äntstuude domoals in'n barocken Stil näi. Düssen Stilbreek hiede bloot sowät 100 Jiere Bestound.

In ju Frantsööske Revolutsjoon wuude die Doom al wier tou'n Politikum: Ju dulle Befoulkenge moakede Skändoal in dän Doom un fernäilde aal do Oaltere.

In 1806 waas sogoar ploand, dän Doom outourieten un as Steenbreek tou bruuken. Dät is dän domoalige Biskop fon Mainz, Joseph Ludwig Colmar, tou fertonkjen, dät dät nit skaach. Unner Napoleon bruukten do frantsööske Troppen dän Doom as Fäi-Staal, Fodder- un Materioalleeger.

Ätterdät Napoleon deelsmieten waas, wuude die Doom näi wäid un sanierd. In 1819 wuude dät Binnere fon dän Doom ap groote Flakten ferputsed un mäd Fresken in dän Nazarener Stil bemoald.

In do Jiere 1854 bit 1858 wuude dät Wäästwierk in dän neo-romoansken Stil näimoaked, also in ättermoakede Romanik, een Deel-Stroomenge fon dän Historismus. Die groawe Iendruk lät wuddelk so äänelk as ju oolde romoanske Foarhalle, man me sjucht daach niep, dät dät uut dät njuugentienste Jierhunnert is.

Man die Puts waas minnerwäidich. Midde fon dät 20. Jierhunnert wieren groote Deele fon do Fresken nit moor fluch tou bekiekjen un ferweederd. So wuude bie ju Renovierenge fon dän Doom in do 1960er Jiere die Puts aal mäd do Fresken wier ruutnuumen, bit ap do 19 m² groote Fresken uut dän Marienzyklus in ju Haud-Finsterriege. Deerbie wuude een näie Technik iensät, wierbie do Fresken ap aan spesjell präparierden Douk apleeken un deermäd ärheelden wuuden. Man nit aal do Fresken wuuden so rädded, bloot wäkke. Bie düsse Renovierenge wuuden uk do brokkich wuudene Soundsteen-Stiepele mäd Zement-Injektsjoonen ferstäärked, un die Bau wuude in masse Eenpeldhaide re-romanisierd, also in sin origionoalen romoansken Stil touräächfierd.

Uk in do njuugentiger Jiere fon't 20. Jierhunnert begon wier een groote Renovierenge.

• 
  In 1610, eer dän paltsersken Äärffoulgekriech
• 
  Sowät 1750, hoolich ienfaalen ätter dän paltsersken Äärffoulgekriech
• 
  Die Doom in 1826, mäd dät barocke Wäästwierk
• 
  Mäd dät neoromoanske Wäästwierk in 1891. So äänelk sjucht ju Säärke däälich uk noch uut.

• Düssen Artikkel basiert foar'n grootsten Deel ap dän Artikkel fon ju düütske Wikipedia.