Bullgaria Osmane
Bullgaria Osmane Българските земи под османско владичество (Bullgarisht)
| |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 1396–1878 | |||||
 | |||||
| Gjuhët e zakonshme | Bullgarisht | ||||
| Besimi | Islami Synit (zyrtare, pakicë) Kisha Ortodokse Bullgare (shumicë) | ||||
| Nofka | Bullgarë | ||||
| Qeveria | |||||
| Bejlerbej, Pasha, Agai, Dej | |||||
| Historia | |||||
| 1396 | |||||
| 1878 | |||||
| Të dhëna të tjera | |||||
|
| |||||
| Sot pjesë e | Bulgaria | ||||
Historia e Bullgarisë Osmane shtrihet rreth 500 vjet, që nga pushtimi i mbretërive më të vogla që dolën nga Perandoria e Dytë Bullgare në shpërbërje nga Perandoria Osmane në fund të shekullit të 14-të, deri në Çlirimin e Bullgarisë në vitin 1878. Shtypja brutale e Kryengritjes së Prillit bullgar i vitit 1876 dhe protesta publike që shkaktoi në të gjithë Evropën çoi në Konferencën e Konstandinopojës, ku Fuqitë e Mëdha paraqitën një propozim të përbashkët për krijimin e dy vilajeteve autonome bullgare, që kryesisht korrespondonin me kufijtë etnikë të përcaktuar një dekadë më parë me themelimin e Eksarkatit Bullgar.
Sabotimi i Konferencës, qoftë nga Perandoria Britanike apo Ruse (në varësi të teorisë), çoi në Luftën Ruso-Turke (1877-1878), ku u krijua principata shumë më e vogël e Bullgarisë, një shtet vasal osman vetëqeverisës, por funksionalisht i pavarur. Në vitin 1885, provinca autonome osmane e Rumelisë Lindore u bashkua me një grusht shteti pa gjak me Principatën e Bullgarisë. Bullgaria shpalli pavarësinë në vitin 1908.
Organizimi administrativ
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Osmanët riorganizuan territoret bullgare, duke i ndarë ato në disa vilajete, secili i sunduar nga një sanxhakbej ose subasi përgjegjës para bejlerbeut. Pjesë të rëndësishme të tokës së pushtuar iu shpërndanë pasuesve të Sulltanit, të cilët e mbanin atë si benefis ose fief (timar i vogël, zeamet i mesëm dhe has i madh) direkt nga ai, ose nga bejlerbejtë.[1] Kjo kategori toke nuk mund të shitej apo të trashëgohej, por iu kthye Sulltanit kur vdiq çifligari. Tokat u organizuan si zotërime private të fisnikërisë sulltanore ose osmane, të quajtura "mülk", dhe gjithashtu si bazë ekonomike për fondacionet fetare, të quajtura vakιf, si dhe njerëz të tjerë. Sistemi kishte për qëllim ta bënte ushtrinë të vetë-mjaftueshme dhe të rriste vazhdimisht numrin e ushtarëve të kalorësisë osmane, duke nxitur kështu pushtime të reja dhe duke i sjellë vendet e pushtuara nën kontrollin e drejtpërdrejtë osman.[2]
Nga shekulli i 14-të deri në shekullin e 19-të Sofja ishte një qendër e rëndësishme administrative në Perandorinë Osmane. Ai u bë kryeqyteti i bejlerbejlikut të Rumelisë (Ejaleti i Rumelisë), provinca që administronte tokat osmane në Evropë (Ballkan), një nga të dyja bashkë me bejlerbejlikun e Anadollit. Ai ishte gjithashtu kryeqyteti i Sanxhakut të Sofjes, duke përfshirë të gjithë Trakën me Plovdivin dhe Edrenenë dhe një pjesë të Maqedonisë me Selanikun dhe Shkupin.[3]
Vilajeti i Danubit ishte një ndarje administrative e nivelit të parë (vilajet) e Perandorisë Osmane nga viti 1864 deri më 1878 me kryeqytet në Ruse. Në fund të shekullit të 19-të thuhet se kishte një sipërfaqe prej 34,120 milje katrorë (88,400 km2) dhe përfshinte Ejaletin e Vidinit, Ejaletin e Silistrës dhe Ejaletin e Nishit.
Statusi ligjor dhe taksat
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Të krishterët paguanin taksa në mënyrë disproporcionale më të larta se muslimanët, duke përfshirë taksën e votimit, xhizje, në vend të shërbimit ushtarak.[4] Sipas İnalcık, xhizje ishte burimi i vetëm më i rëndësishëm i të ardhurave (48 për qind) për buxhetin osman, me Rumelinë që përbënte pjesën e luanit, ose 81 për qind të të ardhurave.[5] Nga fillimi i viteve 1600, sistemi i timarit praktikisht ishte hequr dhe pothuajse e gjithë toka ishte ndarë në prona (arpalik) që iu dhanë personaliteteve të larta osmane si një formë e bujqësisë tatimore, gjë që krijoi kushte për shfrytëzim të ashpër të taksapaguesve nga pronarë të paskrupullt të tokave.[6]
Sipas Radishev, mbitaksimi u bë një çështje veçanërisht prekëse pasi grumbullimi i xhizeve në pjesën më të madhe të vendit u mor nga Gjashtë Divizionet e Kalorësisë.[7]
Bullgarët paguanin gjithashtu një sërë taksash të tjera, duke përfshirë një të dhjetë ("yushur"), një taksë toke ("ispench"), një taksë mbi tregtinë dhe taksa të ndryshme, produkte dhe korve ("avariz") të mbledhura në mënyrë të parregullt. Si rregull, barra e përgjithshme tatimore për rajahët (d.m.th., jomuslimanët) ishte dy herë më e lartë se ajo për muslimanët.[8]
Të krishterët u përballën me një sërë kufizimesh të tjera: atyre u ndalohej të dëshmonin kundër muslimanëve në mosmarrëveshjet ligjore ndërfetare.[9] Edhe pse ata ishin të lirë të kryenin ritualet e tyre fetare, kjo duhej të bëhej në një mënyrë që nuk binte në sy për muslimanët, d.m.th., lutjet me zë të lartë ose zilja e këmbanave ishin të ndaluara.[10] Ata nuk u lejuan të ndërtonin apo riparonin kisha pa pëlqimin e muslimanëve.[11] Ata u ndaluan nga disa profesione, nga hipja e kuajve, nga veshja e ngjyrave të caktuara ose nga mbajtja e armëve.[12][13] Shtëpitë dhe kishat e tyre nuk mund të ishin më të larta se ato muslimane.[12][14]
Megjithatë, kishte kategori të veçanta rajash që ishin të përjashtuar nga pothuajse të gjitha kufizimet e tilla, siç ishin dervendët, të cilët ruanin kalime të rëndësishme, rrugë, ura, etj., vendbanime minerare si Chiprovtsi, etj. Disa nga më të rëndësishmet bullgare qendrat kulturore dhe ekonomike në shekullin e 19-të ia detyrojnë zhvillimin e tyre një statusi të dikurshëm dervendji, për shembull, Gabrovo, Dryanovo, Kalofer, Panagyurishte, Kotel, Zheravna. Në mënyrë të ngjashme, krishterët që jetonin në pronat vakëfi ishin subjekt i barrës më të ulët tatimore dhe më pak kufizimesh.
Revoltat e para dhe Fuqitë e Mëdha
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Ndërsa osmanët ishin në rritje, kishte kundërshtim të hapur ndaj sundimit të tyre. Revolta e parë filloi në kohën kur Perandori i Shenjtë Romak Sigismund themeloi Urdhrin kalorësiak të Dragoit, në vitin 1408, kur dy fisnikë bullgarë, Konstantini dhe Fruzhin, çliruan disa rajone për disa vjet. Dëshmia më e hershme e rezistencës së vazhdueshme lokale daton që nga viti 1450. Radiku (ndryshe Radich) u njoh nga osmanët si voivode i rajonit të Sofjes në vitin 1413, por më vonë ai u kthye kundër tyre dhe konsiderohet si hajduku i parë në historinë bullgare. Më shumë se një shekull më vonë, ndodhën dy kryengritje të Tarnovos - në vitin 1598 (Kryengritja e Parë e Tarnovos) dhe në vitin 1686 (Kryengritja e Dytë e Tarnovos) rreth kryeqytetit të vjetër Tarnovo.
Ato u pasuan nga kryengritja katolike e Çiprovcit më 1688 dhe kryengritja në Maqedoni e udhëhequr nga Karposhi në vitin 1689, të dyja të provokuara nga austriakët si pjesë e luftës së tyre të gjatë me osmanët. Të gjitha kryengritjet ishin të pasuksesshme dhe u mbytën në gjak. Shumica e tyre rezultuan në valë masive mërgimesh, që shpesh numëronin qindra mijëra. Në vitin 1739, Traktati i Beogradit ndërmjet Perandorisë Austriake dhe Perandorisë Osmane i dha fund interesit austriak për Ballkanin për një shekull. Por nga shekulli i 18-të, fuqia në rritje e Rusisë po bëhej e ndjeshme në zonë. Rusët, si kolegë sllavë ortodoksë, mund t'u drejtoheshin bullgarëve në një mënyrë që austriakët nuk mundën. Traktati i Küçük Kaynarca i vitit 1774 i dha Rusisë të drejtën të ndërhynte në punët osmane për të mbrojtur nënshtetasit e krishterë të Sulltanit.
Zgjimi dhe Rilindja Kombëtare Bullgare
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Artikuj kryesore: Rilindja Kombëtare Bullgare
Rilindja Kombëtare Bullgare ishte një periudhë e zhvillimit socio-ekonomik dhe e integrimit kombëtar midis bullgarëve nën sundimin osman. Zakonisht pranohet se ka filluar me librin historik, Istoriya Slavyanobolgarskaya,[15] shkruar në vitin 1762 nga Paisius, një murg bullgar i manastirit Hilandar në Malin e Shenjtë, që çoi në zgjimin kombëtar të Bullgarisë dhe nacionalizmin modern bullgar dhe zgjati deri në Çlirimin e Bullgarisë më 1878 si rezultat i Luftës Ruso-Turke të viteve 1877-78.
Sistemi i miletit ishte një grup i bashkësive konfesionale në Perandorinë Osmane. Ai iu referua gjykatave të veçanta ligjore që kanë të bëjnë me "të drejtën personale" sipas së cilës komunitetet fetare lejoheshin të sundonin veten sipas sistemit të tyre. Sulltani e konsideronte Patriarkun Ekumenik të Patriarkanës së Kostandinopojës si udhëheqësin e popujve të krishterë ortodoksë të perandorisë së tij. Pas reformave të Tanzimatit osman (1839–76), nacionalizmi u ngrit në Perandori dhe termi u përdor për grupet e pakicave fetare të mbrojtura ligjërisht, ngjashëm me mënyrën se si vendet e tjera përdorin fjalën komb. Melitë e rinj u krijuan më 1860 dhe 1870.
Ekzarkati bullgar (një kishë ortodokse de facto autoqefale) u krijua si dioqezë e veçantë bullgare bazuar në identitetin etnik të votuar.[16] Ajo u shpall në mënyrë të njëanshme (pa bekimin e Patriarkut Ekumenik) më 23 maj (S.V. 11 maj) 1872, në kishën bullgare në Kostandinopojë në zbatim të firmanit 12 marsit (S.V. 28 shkurt) 1870 të Sulltan Abdülaziz të Perandorisë Osmane.
Themelimi i Eksarkatit ishte rezultat i drejtpërdrejtë i luftës së popullsisë ortodokse bullgare kundër dominimit të Patriarkanës Greke të Kostandinopojës në vitet 1850 dhe 1860. Në vitin 1872, Patriarkana akuzoi Ekzarkatin se ajo futi karakteristika etno-kombëtare në organizimin fetar të Kishës Ortodokse dhe shkëputja nga Patriarkana u dënua zyrtarisht nga Këshilli në Konstandinopojë në shtator 1872 si skizmatik. Megjithatë, udhëheqësit fetarë bullgarë vazhduan të zgjeronin kufijtë e Eksarkatit në Perandorinë Osmane duke mbajtur plebishitet në zonat e kontestuara nga të dyja Kishat.
Në këtë mënyrë, në luftën për njohjen e një kishe më vete, u krijua kombi modern bullgar me emrin Mileti bullgar.[17]
Gjithashtu u krijua Kisha Uniate Bullgare.
Rezistenca e armatosur ndaj sundimit osman u përshkallëzua në çerekun e tretë të shekullit të 19-të dhe arriti kulmin e saj me Kryengritjen e Prillit të vitit 1876 që mbuloi një pjesë të territoreve etnikisht bullgare të perandorisë. Kryengritja, e cila provokoi Konferencën e Konstandinopojës (1876-1877), dhe së bashku me interesat strategjike të Rusisë për Ballkanin, u bë shkak për Luftën Ruso-Turke të viteve 1877-78 që përfundoi me rivendosjen e shtetit të pavarur bullgar më 1878. ndonëse sipas Traktatit të Berlinit, bullgarët u ndanë dhe territori i Principatës së Bullgarisë ishte shumë më i vogël se sa kishin shpresuar bullgarët dhe nga ajo që ishte propozuar fillimisht në Traktatin e Shën Stefanit.
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ C. M. Woodhouse, Modern Greece: A Short History, p. 101.
- ^ Ozel, Oktay (1992). "Limits of the Almighty: Mehmed II's 'Land Reform' Revised". Journal of the Economic and Social History of the Orient (në anglisht) (42): 234.
- ^ Godisnjak (në serbisht). Drustvo Istoricara Bosne i Hercegovine, Sarajevo. 1950. fq. 174. Arkivuar nga origjinali më 18 gusht 2020. Marrë më 27 qershor 2019.
Санџак Софија Овај је санџак основан око г. 1393.
- ^ Sharkey, Heather J (2017). A history of Muslims, Christians, and Jews in the Middle East (në anglisht). Cambridge: Cambridge University Press. fq. 65–66. ISBN 978-1-139-02845-5. OCLC 987671521.
- ^ İnalcık, Halil (1994). The Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1600 (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 55–75. ISBN 0521343151.
- ^ Somel, Selcuk Aksin (23 mars 2010). The A to Z of the Ottoman Empire (në anglisht). Scarecrow Press. fq. 24. ISBN 978-1-4617-3176-4.
- ^ Radushev, Evgeni (2008), Christianity and Islam in the Western Rhodope Mountains and the Valley of the Mesta River from the 1500s to the 1730s (në bullgarisht), Sofia, fq. 45–46, ISBN 978-954-523-103-2
{{citation}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja) - ^ Radushev, Evgeni (2008), Christianity and Islam in the Western Rhodope Mountains and the Valley of the Mesta River from the 1500s to the 1730s (në bullgarisht), Sofia, fq. 136=137, 313–314, ISBN 978-954-523-103-2
{{citation}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja) - ^ Kuran, Timur; Lustig, Scott (2010). "Judicial Biases in the Ottoman Empire" (PDF) (në anglisht). fq. 3, 22.
- ^ Karsh, Ephraim (2006). Islamic Imperialism: A History (në anglisht). Yale University Press. fq. 29. ISBN 978-0-300-10603-9.
- ^ Heather J. Sharkey (2012). Introducing World Christianity (në anglisht). Wiley-Blackwell. fq. 10. ISBN 978-1-4443-4454-7.
- ^ a b A ́goston, Ga ́bor; Alan Masters, Bruce (2010). Encyclopedia of the Ottoman Empire (në anglisht). Infobase Publishing. fq. 185–6. ISBN 978-1-4381-1025-7. Marrë më 15 prill 2016.
- ^ Balakian, Peter (2003). The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response (në anglisht). New York: HarperCollins. fq. 25, 445. ISBN 978-0-06-019840-4.
- ^ Akçam, Taner (2006). A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility (në anglisht). New York: Metropolitan Books. ISBN 978-0-8050-7932-6.
- ^ Daskalov, Rumen (2004). The Making of a Nation in the Balkans: Historiography of the Bulgarian Revival (në anglisht). Central European University Press. fq. 7–8. ISBN 963-9241-83-0.
- ^ Hildo Bos; Jim Forest, red. (1999). For the Peace from Above: an Orthodox Resource Book on War, Peace and Nationalism (në anglisht). Syndesmos.
- ^ A Concise History of Bulgaria, R. J. Crampton, Cambridge University Press, 2005, ISBN 0521616379, p. 74.