Fluori

Happi ← Fluori → Neon ↑ F ↓ Cl       Ubâ tavlustâh
Almoliih ääših
Nommâ	Fluori
Tubdâldâh	F
Oornigloho	9
Luokka	epimeetaal
Laigos	p
Juávkku	17 (halogeen)
Ráiđu	2
Saahâdvuotâ	0,001696 · 103 kg/m3
Ivne	tevkisfiskâd
Kavnâmihe, kävnee	1886, Henri Moissan
Aatoomjiešvuođah
Aatoommassa (Ar)	18,998
Aatoomsuonjâr, mittedum (rekinistum)	42 pm
Kovalentsuonjâr	71 pm
Van der Waals suonjâr	147 pm
Orbitaalrááhtus	2s2 2p5
Elektroneh elektronkoorâin	2, 7
Hapittemlovoh	-I
Kristalrááhtus	kuđâhâš
Fysikaallâš jiešvuođah
Orroomhäämi	kaasu
Suddâmčuogâstâh	53,63 K (-219,52 °C)
Tuoldimčuogâstâh	85,03 K (-188,12 °C)
Kuulmâsčuogâstâh	53,48 K já 0,239 kPa
Kriittisâš čuogâstâh	144,414 K já 5 172,4[1] kPa
Moolisaijaavuotâ	11,202 · 10−3 m3/mol
Suddâmliegâsvuotâ	0,26 kJ/mol
Lievlâlumliegâsvuotâ	3,2698 kJ/mol
Eres jiešvuođah
Elektronegatiivlâšvuotâ	3,98 (Pauling ciäkkádâh)
Jiešvuođâlâš liegâsvuotâkapasiteet	(F2) 0,824 kJ/kg·K
Liegâsvuođâsirdem	(300 K) 0,0279 W/(m·K)
CAS-nummeer	7782-41-4
Tiäđuh normaalliegâsvuođâst já -teddust

Fluori lii algâaamnâs, mon kemiallâš merkkâ lii F (fluor) já oornigloho 9. Fluori lii halogeen já rijjân mirhâlâš, kuovgisfiskis kaasu, mast lii časkelis haajâ. Fluori lii reaktiivlumos algâaamnâs.

Fluori lii halogeen ađai tast láá čiččâm olgoelektronid já ohtâ elektron vááijuv okteetist ađai elektronij energiaminimist. Fluori ij lah reaktiivlâsvuođâs tiet luándust kuássin putesin, mut ain ovtâstuvâin hapittemlovvoost -I. Rijjân tot tiättoo fluorimolekyylin F₂. Fluori elektronegatiivlâšvuotâ 3,98 lii puoh stuárráámus já tot puáhtá sopâvâš tiileest rähtiđ ovtâstuvâid joba jálukaasuiguin. Algâamnâsijn kloori, typpi já happi iä räähti ovtâstuvâid fluorijn.

Fluori lii visteliegâsvuođâst fiskis kaasu. Fluorist lii jiešvuođâlâš haajâ, mon puáhtá huámmášiđ uáli vyeligis nalliisvuođâst. Olmooš puáhtá huámmášiđ jo 20 nmol/l nalliisvuođâ. Fluori saahâdvuotâ lii 1,696 g/l ađai tot lii váhá sahâdub ko áimu. Ton tuoldimčuogâstâh lii -182 já suddâmčuogâstâh -220 °C.

Fluori áinoo stäđis isotoop lii ¹⁹F. Fluori radioisotoopijn ¹⁸F kiävttoo talhâstiettust merkkâamnâsin ovdâmerkkân PET-kuvviimist. PET-kuvvim merkkâamnâsin kiävttoo fluorideoksiglukoosin kočodum sukkâr, mast ohtâ glukoos OH-juávhu sajan lii puáttám ¹⁸F-isotoop. Sukkâr hiättun lii, ete tot riävdá sajan, mast energia kevttim lii stuárráámus, ađai purâsšodâlmâsân teikâ vuoiŋâšij aktiivlâš uásán. Sukkâr radioaktiivlâš ¹⁸F-uási pieđgân positronemissioin, mon puáhtá uáinistiđ.^[2]

Fluori lii eennâmkoorâ 13. táválumos algâaamnâs. Suulân 0,06 % eennâmkoorâ massaast lii fluori. Merhâšitteemuuh fluorimineraaleh láá fluoriit (CaF₂) já fluoriapatiit (Ca₅(PO₄)₃F) sehe kryoliit, mii tiättoo enâmustáá Ruánááenâmist. Eres merhâšittee fluori tiettumkuávluh láá Kiina, Mongolia, Meksiko já Maadâ-Afrik.

Fluori valmâštuvvoo Moissan vuovvijn. Vyevist vetyfluorid já kaliumvetyfluorid siähus elektrolyysist šaddeh anodin fluori já katodin vety.

Stuárráámus uási fluorist kiävttoo metallij jáálludmist. Fluoriit kiävttoo ryevdi jáálludmist já kryoliit alumiin vaalmâštmist elektrolyytin. Uuraan viehâvitmist tarbâšuvvoo fluorikaasu, ko tom kalga mutteđ uuraanheksafluoridin, vâi isotoopij sierrim ličij hiälpub. Fluorikaasu kiävttoo meid rakettij puáldimamnâsijn, ko tot pyereed amnâsij pyellim. Tot kiävttoo meid šleđgâtekniikâst kevttum riššâheksafluorid rähtimist.

Fluori lii kevttum fluoridin ovdâmerkkân päni njuottâsijn. Uási staatâin já olgoenâmij kaavpugijn lasetteh juhâmâščáácán fluori, ko tot pyereed paanij pyereestvaijeem. Natriumfluorid puáhtá kevttiđ tivremirkkân, mut tivremiirhâin ton nalliisvuotâ lii uáli ennuv stuárráb ko fluoritabletijn.

Fluoriovtâstuvah kiävttojeh ennuv polymeerijn. Tobdosumos fluoripolymeer lii teflon ađai polytetrafluorieeteen (PTFE), mii kiävttoo ovdâmerkkân komovuotâtekniikâst já passeempáánuin. Teflon piso sojelin uáli vyeligis liegâsvuođâst. Toos ij tarvan masa mihheen, já tondiet tot lii pyeri materiaal passeempánnoid. Fluoričiđđâvetyid puáhtá kevttiđ meid laagerijn, ko tain láá nuuvt uccâ kacokiärdoo. Fluorâ lii kevttum meid CFC-ovstâstuvâin, moh láá kevttum koolmâs- já áimustittemmašinijn. CFC-ovtâstuvah láá háituliih occoonkiärdán já toi kiävttu lii räijejum.

Taat artikkâl teikkâ uási tast lii jurgâlum teikkâ toos láá uccum tiäđuh ereskielâlâš Wikipedia artikkâlist.
Algâalgâlâš artikkâl: fi:Fluori