Carstvo Mali
Carstvo Mali bilo je jedno od najbogatijih srednjovekovnih afričkih kraljevstva.[2] Osnovao ga je oko 1235. godine u zapadnoj Africi ratnički kralj Sundiata, a carstvo je je svoj vrhunac doseglo u 14. veku u vreme vladavine Sundiatina potomka s imenom Mansa Musa.[3] Bogatstvo Malija poticalo je od rudnika zlata i transsaharske trgovine, što je doprinelo dominaciji ovog carstva nad okolnim narodima, kao što su Songaji. U 15. veku Songaji su počeli da napadaju oslabljeno carstvo i uspeli su da ga osvoje. Najveći deo zapisa o carstvu Mali potiče od severnoafričkog arapskog istoričara Ibn Halduna iz 14. veka, marokanskog putopisca Ibn Barute iz 14. veka i marokanskog putopisca Lea Afrikanusa iz 16. veka. Drugi značajan izvor informacija je mandinška oralna tradicija, kroz pripovedače poznate kao grioti.[4]
| |||||||||||||||||||
Carstvo je započelo kao malo kraljevstvo Mandinka na gornjem delu reke Niger, u području centriranom oko grada Niani (kako se i carstvo naziva u mandinškom). Tokom 11. i 12. veka ono je počelo da se razvija kao carstvo nakon opadanja moći Ganskog carstva na severu. Tokom tog perioda su trgovinske rute prešle su na jug prema savani, stimulišući rast države. Rana istorija carstva Mali (pre 13. veka) nije potpuno razjašnjena, pošto postoje protivrečni i neprecizni podaci od strane arapskih hroničara i oralnih tradicionista. Sundiata Kejta (c. 1214–c. 1255) je prvi vladar o kome postoje predizne zapisane informacije (od Ibn Halduna). Sundiata Kejta je bio ratnik-princ iz dinastije Kejta koji je bio pozvan da oslobodi Mali narod od vladara Soso carstva, Sumanguru Kvante. Osvajanje Sosoa oko 1235. godine dalo je carstvu Mali pristup transsaharskim trgovačkim rutama. Nakon smrti Sundiata Kejta oko c. 1255, kraljevi Malija su nazivani po tituli mansa.[4]
Sundiatin sin Mansa Uli I je izvršio hadžiluk do Meke tokom vladavine Mamlučkog sultana Bajbarsa (na vlasti u periodu 1260–1277). Nakon serije uzurpacija na tron Malija je 1285. godine došao Sakoura, bivši kraljevski dvorski sluga, postavši car i on je bio jedan od najmoćnijih vladara koji je znatno proširio teritoriju carstva. On je napravio hodočašće do Meke tokom vladavine Mamlučkog sultana an-Nasira Muhameda I (1298–1308). Na povratku je preminuo, te su tron preuzeli naslednici Sundiata Kejta. Nakon vladavine još tri cara, Musa Kejta je postao car oko 1312. Musa je napravio poznato hodočašće do Meke od 1324 do 1326. Njegovi velikodušni pokloni Mamlučkom Egiptu i njegovo trošenje zlata prouzrokovali su da vrednost zlata opadne, čime je porasla njegove slava izvan Malija. Godine 1337. njega je nasledio njegov sin Magan I, koga je 1341. srušio s vlasti njegov ujak Sulejman. Tokom Sulejmanove vladavine je Ibn Batuta posetio Mali.[5]
Nakon ovog perioda, započeo je period slabih careva, konflikata i razjedinjenosti u Maliju. Ibn Haldun je umro 1406, i nakon njegove smrti nije više bilo kontinuiranih zapisa od događajima u carstvu Mali. Poznato je od Tarih al-Sudana da je Mali još uvek bio poveća država u 15. veku. Mletački istraživač Alvize Kadamosto i portugalski trgovci su potvrdili da je narod Gambije još uvek bio podvrgnut mansi Malija.[6] Nakon Leo Afrikanusove posete početkom 16. veka, njegovi opisi teritorijalnog domena Malija pokazali da je to još uvek bilo kraljevstvo znatne veličine. Međutim, od 1507, susedne države kao što su Diara, Veliki Fulo i Songajsko carstvo su erodirale ekstremne teritorije Malija. Godine 1542 Songaji su upali u prestonicu Niani, ali nisu uspeli da pokore carstvo. Tokom 17. veka, carstvo Mali se suočilo sa upadima iz carstva Bamana. Nakon neuspešnih pokušaja Mansa Mama Mahana da pokori Bamane, godine 1670 Bamani su opljačkali i spalili Niani, i carstvo Mali se brzo raspalo i prestalo da postoji. Ono je bilo zamenjeno nezavisnim plemenskim savezima. Kejti su se povukli u grad Kangaba, gde su postali provincijalni šefovi.[7]
Preimperijalni Mali
urediKamena umetnost u Sahari sugeriše da je severni Mali bio naseljen od oko 10.000 p. n. e, kad je Sahara bila plodna i bogata divljim životinjama. Do 300 p. n. e, velika organizovana naselja su bila razvijena, od kojih je najznačajnije Đene, jedan od nastarijih zapadnoafričkih gradova. Do 6. veka, lukrativna transsaharska trgovina zlatom, solju i robljem je počela, što je omogućilo nastanak velikih zapadnoafričkih carstava.
Postoji mali broj referenci o Maliju u ranoj pisanoj literaturi. Među njima su reference na „Pene” i „Malal” u radovima al-Bakrija iz 1068,[8] priča o konverziji jednog ranog vladara, poznatog Ibn Haldunu (1397) kao Barmandana,[9] i nekoliko geografskih detalja u radu el Idrisija.[10]
Tokom 1960-tih, arheološkim radom na lokaciji Niani sela, za koje se smatra da je bilo prestonica carstva Mali, od strane poljskih i gvinejskih arheologa su otkriveni ostaci povećeg grada koji datira još iz 6. veka.[11]
Moderne oralne tradicije takođe indiciraju da su Mandinka carstva Malija ili Mandena postojala nekoliko stotina godina pre Sundiatove unifikacije kao mala država neposredno južno od Soninskog carstva poznatog kao carstvo Gana.[12] Ova oblast se sastojala od planina, savana i šuma, što je pružalo idealnu zaštitu i resurse za populaciju lovaca.[13] Oni koji nisu obitavali u planinama su formirali male gradove-države kao što su Toron, Ka-Ba i Niani. Iz usmene tradicije griova, se saznaje da je dinastija Kejta, kojoj pripadaju skoro svi carevi Malija, potekla od Lavala, jednog od sinova Bilala,[14] odanog mujezina islamskog proroka Muhameda, za koga je smatra da je migrirao u Mali i da su njegovi potomci uspostavili su vladajuću dinastiju Kejta preko Mahan Kon Fatu, oca Sundiata Kejta.[15]
The Kangaba province
uredi
Tokom vrhunca Sundiatine moći, teritorija Manden (oblast naseljena Mandinka narodom) postala je jedna od njegovih provincija.[17] Mendenski grad-država Ka-ba (današnja Kangaba) služila je kao glavni grad istoimene provincije. Od početka 11. veka, Mandinski kraljevi poznati kao fame vladali su Mandenom iz Ka-be u ime Gane.[18]
Dva kraljevstva
urediKontrola carstva Gane nad Mandenom je okončana nakon što je unutrašnja nestabilnost dovela do njegovog opadanja.[19] Provincija Kangaba, oslobođena Soninškog uticaja, podeljena je u dvanaest kraljevstava sa njihovim sopstvenim mahanom (princom) ili famom.[20] Manden je bio podeljen na dva dela, sa Dedugu teritorijom na severoistoku i Kri teritorijom na jugozapadu.[21] Malo kraljevstvo Niani je bilo jedno od nekoliko kraljevstava u Kri oblasti Mandena.
Kaniaga vladari
urediOko 1140. godine kraljevstvo Soso Kaniaga plemena, bivših vazala carstva Gane, počelo je sa osvajanjem teritorija svojih pređašnjih vladara. Do 1180. čak i Gana potčinjena čime su Soninke bili prisiljeni da plaćaju danak. Godine 1203, Sosoanski kralj Soumaoro iz klana Kante je došao na vlast i smatra se da je terorisao najveći deo Mandena kradući žene i robu od Dedugu i Kri naroda.[22]
Širenje carstva
urediNa svom vrhuncu u 14. veku Carstvo Mali zauzimalo je velik deo današnjeg Senegala, Gambije, Gvineje i Republike Mali. Grad Džene i songajski gradovi Timbuktu i Gao na reci Niger postali su glavni trgovački scentri. Grad Timbuktu je bio osobito poznat po svojoj trgovini zlatom. Zlato se kopalo u dolinama reka Niger i Senegal, te izvozilo preko pustinje Sahare u severnu Afriku.[4]
Mansa, ili kralj kraljeva, bila je titula što su je koristili vladari Malija. Sundiata (vladao 1235-1255), prvi mansa, bio je pripadnik plemena koje je vladalo starom Ganom. Sundiata je pokorio Ganu (koja je bila 800 km severozapadnije od današnje Gane), uspostavio tamo svoje carstvo i prešao na islam.
Mansa Musa
urediKanan Musa, poznatiji kao Mansa Musa (vladao 1312-1337), bio je najveći malijski vladar, jednako slavan po svojoj pobožnosti i po svojim vojnim uspesima. Nakon zauzimanja gradova Timbuktua, Gaoa i Valate, osnovao je u Timbuktuu nove škole, više škole i biblioteke te od njega učinio centar islamskog učenja. Godine 1324-'25, Mansa Musa je krenuo na hodočašće u Meku. To putovanje je bilo toliko raskošno da je Mali postao poznat u celom svetu. Kad je prolazio Egiptom, Mansa Musa je razdelio toliko zlata — vjerovatno više od 1.5 tone — da je taj metal devalvirao, od čega se mesno tržište zlatom nije oporavilo godinama.
Arhitektura
urediVelika džamija iz 14. veka u Dženeu najveća je sačuvana građevina od sušenog blata. Svake godine nakon kišnih sezona okuplja se mesno stanovništvo i ručno je iznova žbuka. Na svom hodočašću u 14. veku Mansa Musa je susreo španske učenjake i arhitektu As-Sahelia, te ga nagovorio da dođe u Mali. Tada je As-Saheli u važan trgovački grad Timbuktu, uveo je pečenu opeku kao nov građevinski materijal za važne građevine, kao što su džamije i palate.
Trgovina
urediOsim širenja islama, arapski trgovci otkrivali su i karavanske putove kroz Saharu. Ti su putevi povezivali severnoafričke gradove, kao Fez i Kairo, sa zapadnoafričkim gradovima kao što je Džene. Bogatstvo podsaharskih carstava zavisilo je od kontrolisanja tih trgovačkih puteva što je Mali činio između 1235. i oko 1400. godine. Karavane od po 10.000 kamila prenosile su preko Sahare zlato iz Malija. Nedeljno su mogli da pređu po 350 km pustinje.
Džene
urediTrgovci su prevozili robu rekom Niger do Dženea i dalje. Grad je bio poznat i po karavanskom putu koji je išao prema jugu. Zbog toga je postao sajmište za severnoafričku robu koja je odlazila prema jugu u šumska kraljevstva kao što je Kraljevstvo Benin.
Ibn Batuta
urediGodine 1325, marokanski pisac, pravnik i diplomata Ibn Batuta (1304—1377) krenuo je na hodočašće u Meku. Za 29 godina prešao je 120.000 km u 44 zemlje. Njegovo poslednje putovanje bilo je u Carstvo Mali, gde je posetio dvor Manse Sulejmana, hvalio pobožnost Malija, ali je video malo od slavnog malijskog zlata.
Hronologija
uredi| Godina | Istorijske crte |
|---|---|
| 1235-1255. | Sundiata vlada Malijem nakon osvajanja Carstva Gane. |
| 1255. | Sundaiatin najstariji sin Mansa Ulin jača moć. Slede decenije borbe oko nasleđivanja. |
| 1298. | Vlast pojačava Sundaiatin general Sakura (1285-1300). |
| 1300. | Saharski pljačkaši ubijaju Sakuru. |
| 1312-1337. | Vlada Mansa Musa. |
| 1324-1325. | Mansa Musa hodočasti u Meku. |
| oko 1320-1340. | Carstvo Mali doseže vrhunac. |
| 1336-1358. | Vladavina Mansa Sulejmana (unuka Manse Muse) |
| 1352. | Arapski putnik Ibn Batuta ostaje u starom glavnom gradu Maliju Niani devet meseci. |
| oko 1400. | Pobuna Gaa protiv prevlasti Malija; carstvo počinje da propada. |
| 1468. | Carstvo Songai preuzima Carstvo Mali. |
Reference
uredi- ↑ Piga, Adriana: Islam et villes en Afriqa au sud du Sahara: Entre soufisme et fondamentalisme. str. 265. KARTHALA Editions, 2003.
- ↑ Ki-Zerbo, Joseph: UNESCO General History of Africa, Vol. IV, Abridged Edition: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century. str. 57. Šablon:Page1
- ↑ „The Empire of Mali, In Our Time - BBC Radio 4”. BBC. Pristupljeno 29. 10. 2015.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Imperato & Imperato 2008: str. 201
- ↑ Imperato & Imperato 2008: str. 202
- ↑ Imperato & Imperato 2008: str. 203
- ↑ Imperato & Imperato 2008: str. 204
- ↑ al-Bakri in Nehemiah Levtzion and J. F. Pl Hopkins, eds and trans., Corpus of Early Arabic Sources for West African History (New York and London. Šablon:Page1, reprint edn Princeton, New Jersey,: Marcus Wiener) (2000). str. 82—83.
- ↑ ibn Khaldun in Levtzion and Hopkins, eds, and transl. Corpus. str. 333.
- ↑ al-Idrisi in Levtzion and Hopkins, eds. and transl, Corpus. str. 108.
- ↑ Imperato & Imperato 2008: str. 231
- ↑ Wagadou or Empire of Ghana Arhivirano 4. 1. na Wayback Machine-u Translated from French. Soninkara.org.
- ↑ History of Africa Arhivirano 4 January 2016[nepoklapanje datuma] na Wayback Machine-u translated from French.
- ↑ Niane, D. T.: "Sundiata: An Epic of Old Mali". Longman, 1995.
- ↑ Nasr, Seyyed Hossein. The Heart of Islam: Enduring Values for Humanity. New York, New York: HarperCollins, (2009). str. 92. Print. 2016. ISBN 978-0-06-174660-4. pp.
- ↑ Levtzion 1963
- ↑ The Wangara, an Old Soninke Diaspora in West Africa? A. W. Massing.
- ↑ Heusch, Luc de: "The Symbolic Mechanisms of Sacred Kingship: Rediscovering Frazer". The Journal of the Royal Anthropological Institute, 1997.
- ↑ Lange, Dierk (1996), "The Almoravid expansion and the downfall of Ghana", Der Islam 73 (2): 313–351
- ↑ Niane, D.T.: "Recherches sur l'Empire du Mali au Moyen âge". Presence Africaine. Paris, 1975
- ↑ „Google Translate”. Translate.google.com. Pristupljeno 16. 9. 2009.
- ↑ „African Empires to CE 1500”. Fsmitha.com. 17. 1. 2007.. Pristupljeno 16. 9. 2009.
Literatura
uredi- al-Bakri, Kitāb al-masālik wa-ʼl-mamālik [The Book of Routes and Realms], translated in Levtzion & Hopkins 2000
- al-Idrisi (1154), Nuzhat al-mushtāq fī ikhtirāq al-āfāq [The Pleasure of Him Who Longs to Cross the Horizons], translated in Levtzion & Hopkins 2000
- Al-Umari, Masalik al-Absar fi Mamalik al-Amsar [Pathways of Vision in the Realms of the Metropolises], translated in Levtzion & Hopkins 2000
- Ibn Khaldun, Kitāb al-ʻIbar wa-dīwān al-mubtadaʼ wa-l-khabar fī ayyām al-ʻarab wa-ʼl-ʻajam wa-ʼl-barbar [The Book of Examples and the Register of Subject and Predicate on the Days of the Arabs, the Persians and the Berbers]. Translated in Levtzion & Hopkins 2000.
- Ibn Battuta; Ibn Juzayy (1356), Tuḥfat an-Nuẓẓār fī Gharāʾib al-Amṣār wa ʿAjāʾib al-Asfār [A Masterpiece to Those Who Contemplate the Wonders of Cities and the Marvels of Travelling], translated in Levtzion & Hopkins 2000
- al-Sadi, Taʾrīkh al-Sūdān, translated in Hunwick 1999
- Bell, Nawal Morcos (1972). „The Age of Mansa Musa of Mali: Problems in Succession and Chronology”. The International Journal of African Historical Studies 5 (2): 221–234. DOI:10.2307/217515. ISSN 0361-7882. JSTOR 217515.
- Blanchard, Ian (2001). Mining, Metallurgy and Minting in the Middle Ages Vol. 3. Continuing Afro-European Supremacy, 1250–1450. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. ISBN 3-515-08704-4.
- Bourgeois, Jean-Louis (1987). „The History of the Great Mosques of Djenné”. African Arts 20 (3): 54–63, 90–92. DOI:10.2307/3336477. JSTOR 3336477.
- Charry, Eric S. (2000). Mande Music: Traditional and Modern Music of the Maninka and Mandinka of Western Africa. Chicago: University of Chicago Press. str. 500 Pages. ISBN 0-226-10161-4.
- Cissoko, Sekene Mody (1983). „Formations sociales et État en Afrique précoloniale : Approche historique”. Présence Africaine COLLOQUE SUR « LA PROBLÉMATIQUE DE L'ÉTAT EN AFRIQUE NOIRE » (127/128): 50–71. DOI:10.3917/presa.127.0050. JSTOR 24350899. Pristupljeno 4 July 2023.
- Conrad, David C. (1994). „A town called Dakajalan: the Sunjata tradition and the question of Ancient Mali's capital”. Journal of African History 35 (3): 355–377. DOI:10.1017/s002185370002675x. JSTOR 182640.
- Conrad, David C. (2004). Sunjata: a West African epic of the Mande peoples. Indianapolis: Hackett. ISBN 0-87220-697-1.
- Cooley, William Desborough (1966). The Negroland of the Arabs Examined and Explained. London: Routledge. ISBN 0-7146-1799-7.
- Delafosse, Maurice (1912) (fr). Haut-Sénégal Niger. I. Le Pays, les Peuples, les Langues. Paris: Maisonneuve & Larose.
- Delafosse, Maurice (1912) (fr). Haut-Sénégal Niger. II. L'Histoire. Paris: Maisonneuve & Larose.
- Delafosse, Maurice (1912) (fr). Haut-Sénégal Niger. III. Les civilisations. Paris: Maisonneuve & Larose.
- Dunn, Ross E. (2005). The Adventures of Ibn Battuta. University of California Press. ISBN 978-0-520-24385-9.
- Fauvelle-Aymar, François-Xavier (2012). „Niani redux. A final rejection of the identification of the site of Niani (Republic of Guinea) with the capital of the kingdom of Mali”. P@lethnology: 235–252. ISSN 2108-6532.
- Fauvelle, François-Xavier (2018). The Golden Rhinoceros: Histories of the African Middle Ages. Troy Tice (trans.). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-18126-4.
- Gomez, Michael A. (2018). African Dominion: A New History of Empire in Early and Medieval West Africa. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400888160.
- Goodwin, A. J. H. (1957). „The Medieval Empire of Ghana”. South African Archaeological Bulletin 12 (47): 108–112. DOI:10.2307/3886971. JSTOR 3886971.
- Green, Kathryn L. (1991). „"Mande Kaba," the Capital of Mali: A Recent Invention?”. History in Africa 18: 127–135. DOI:10.2307/3172058. ISSN 0361-5413. JSTOR 3172058.
- Haour, Anne (2005). „Power and permanence in precolonial Africa: a case study from the central Sahel”. World Archaeology 37 (4): 552–565. DOI:10.1080/00438240500412816. ISSN 0043-8243.
- Hunwick, John O. (1973). „The mid-fourteenth century capital of Mali”. Journal of African History 14 (2): 195–206. DOI:10.1017/s0021853700012512. JSTOR 180444.
- Hunwick, John O. (1999). Timbuktu and the Songhay Empire: Al-Saʻdi's Taʼrīkh al-Sūdān down to 1613, and other contemporary documents. Islamic history and civilization : studies and texts. Leiden; Boston: Brill. ISBN 978-90-04-11207-0.
- Hunwick, John (1999). „Islamic financial institutions: theoretical structures and aspects of their application in sub-Saharan Africa”. Credit, Currencies and Culture: African Financial Institutions in Historical Perspective. Stockholm: Nordiska Afrikainstitutet. str. 78–102. ISBN 91-7106-442-7.
- Imperato, Pascal James; Imperato, Gavin H. (2008) (en). Historical Dictionary of Mali. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-5603-5.
- Insoll, Timothy (2003). The Archaeology of Islam in Sub-Saharan Africa. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-65702-4.
- Jansen, Jan (1996). „The Representation of Status in Mande: Did the Mali Empire Still Exist in the Nineteenth Century?”. History in Africa 23: 87–109. DOI:10.2307/3171935. JSTOR 3171935.
- Ibn Khaldun (1958). F. Rosenthal. ur (en). The Muqaddimah (K. Ta'rikh - "History"). 1. London: Routledge & Kegan Paul Ltd.. str. 264–268. OCLC 956182402. (on the Kings of Mali)
- Ki-Zerbo, Joseph (1978). Histoire de l'Afrique noire: D'hier à demain. Paris: Hatier. ISBN 2-218-04176-6.
- Ki-Zerbo, Joseph (1997). UNESCO General History of Africa, Vol. IV, Abridged Edition: Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-06699-5.
- Levtzion, N. (1963). „The thirteenth- and fourteenth-century kings of Mali”. Journal of African History 4 (3): 341–353. DOI:10.1017/S002185370000428X. JSTOR 180027.
- Levtzion, Nehemia (1973). Ancient Ghana and Mali. London: Methuen. ISBN 0-8419-0431-6.
- Levtzion, Nehemia; Hopkins, John F.P., ur. (2000). Corpus of Early Arabic Sources for West Africa. New York: Marcus Weiner Press. ISBN 1-55876-241-8. First published in 1981 by Cambridge University Press, ISBN 0-521-22422-5
- Ly-Tall, M. (1984). „The decline of the Mali Empire”. Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century. General history of Africa. 4. Paris: UNESCO. str. 172–186. ISBN 92-3-101-710-1.
- Monteil, Ch. (1929). „Les Empires du Mali. Étude d'histoire et de sociologie soudanais” (fr). Bulletin du Comité d'études historiques et scientifiques de l'Afrique occidentale française XII (3–4): 291–447.
- Piga, Adriana (2003). Islam et villes en Afrique au sud du Sahara: Entre soufisme et fondamentalisme. Paris: KARTHALA Editions. ISBN 2-84586-395-0.
- Niane, D. T. (1994). Sundiata: An Epic of Old Mali. Harlow: Longman African Writers. ISBN 0-582-26475-8.
- Niane, Djibril Tamsir (2006). Sundiata: an epic of Old Mali (Revised izd.). Harlow, England: Pearson Longman. ISBN 978-1-4058-4942-5.
- Niane, Djibril Tamsir (1959). „Recherches sur l'Empire du Mali au Moyen Age” (French). Recherches Africaines. Arhivirano iz originala na datum 2007-05-19.
- Niane, D. T. (1975). Recherches sur l'Empire du Mali au Moyen Âge. Paris: Présence Africaine.
- Person, Yves (1981). „Nyaani Mansa Mamudu et la fin de l 'empire du Mali”. Publications de la Société française d'histoire des outre-mers: 613–653.
- Stride, G. T.; Ifeka, C. (1971). Peoples and Empires of West Africa: West Africa in History 1000–1800. Edinburgh: Nelson. ISBN 0-17-511448-X.
- Taagepera, Rein (September 1997). „Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia”. International Studies Quarterly 41 (3): 475–504. DOI:10.1111/0020-8833.00053. JSTOR 2600793. Pristupljeno 2021-04-10.
- Thornton, John K. (1999). Warfare in Atlantic Africa 1500–1800. London and New York: Routledge. str. 194 Pages. ISBN 1-85728-393-7.
- Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D. (December 2006). „East-West Orientation of Historical Empires”. Journal of World-Systems Research 12 (2): 218–229. ISSN 1076-156X. Arhivirano iz originala na datum 17 May 2016. Pristupljeno 2021-04-10.
- Wilks, Ivor (1982). „Wangara, Akan and Portuguese in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. II. The Struggle for Trade”. The Journal of African History 23 (4): 463–472. DOI:10.1017/S0021853700021307. JSTOR 182036.