Britansko Carstvo
Britanska imperija (engl. British Empire) predstavljala je najveće carstvo u istoriji ljudske civilizacije.[1] Nju su činili dominioni, kolonije, protektorati, i druge zavisne teritorije kojima je vladalo ili upravljalo Ujedinjeno Kraljevstvo. Njeno stvaranje započelo je uspostavljanjem engleskih prekomorskih poseda i trgovačkih postaja od kraja 16. do početka 18. veka. Godine 1922. u Britanskoj imperiji živelo je oko 458 miliona stanovnika, što je predstavljalo jednu petinu svetske populacije.[2] Zauzimala je površinu od preko 33.700.000 km², što je skoro četvrtina kopna na Zemlji.[3][4] Zahvaljujući svojoj veličini ostvarila je snažan u uticaj u političkom, zakonodavnom, lingvističkom i kulturnom pogledu na celokupnu ljudsku civilizaciju. Na vrhuncu svoje moći za Britansku imperiju važilo je pravilo da je to „imperija u kojoj sunce nikada ne zalazi“, jer je u svako doba dana barem u jednom njenom delu sijalo sunce.
Za vreme Velikih geografskih otkrića u 15. i 16. veku, Portugalija i Španija su prednjačile u istraživanju Zemlje, što im je omogućilo da stvore velika prekomorska carstva. Ljubomorni zbog velike koristi koju su ova carstva ostvarivala, Engleska, Francuska, i Holandija su počele da osnivaju kolonije i da prave sopstvenu trgovačku mrežu u Americi i Aziji.[5] Niz ratova koje je u 17. i 18. veku Engleska vodila sa Holandijom i Francuskom omogućio joj je da postane dominantna kolonijalna sila u Severnoj Americi i Indiji.
Nezavisnost koju su Trinaest kolonija u Severnoj Americi stekle 1783. nakon Američkog rata za nezavisnost doprinela je da Britanija izgubi neke od svojih najstarijih i najnaseljenijih kolonija. Nakon ovih događaja pažnja britanskih vlasti usmerila se ka Aziji, Africi, i Pacifiku. Poraz nad Napoleonovom Francuskom 1815. Britaniji je omogućio da nesmetano vlada širom sveta narednih sto godina. Kolonije sa pretežno belačkim stanovništvom dobile su visok stepen autonomije a neke su dobile status dominiona.
Do početka 20. veka Nemačka i Sjedinjene Američke Države smanjile su preimućstvo Britanije u oblasti privrede. Sukobi nemačke i britanske buržoazije, koji su usledili, bili su glavni uzroci izbijanja Prvog svetskog rata. Ovaj sukob je naneo težak udarac Britaniji i u ljudstvu kao i u privredi. Iako je odmah nakon završetka Prvog svetskog rata dostigla najveći obim teritorije, Britanija više nije bila jedina industrijska ili vojna sila. Tokom Drugog svetskog rata, britanske kolonije u jugoistočnoj Aziji okupirao je Japan. Uprkos pobedi Britanije i njenih saveznika, britanski prestiž je okrnjen a pad imperije je bio neminovan. Britanska Indija, najvažniji i najnaseljeniji britanski posed, izborila se za nezavisnost u sklopu znatno šireg pokreta dekolonizacije kada je Britanija priznala nezavisnost većini teritorija u okviru carstva. Prenos suvereniteta nad Hongkongom Kini 1997. godine po mnogima je označio kraj Britanske imperije. Četrnaest prekomorskih teritorija ostalo je pod britanskim suverenitetom. Nakon što su stekle nezavisnost, mnoge bivše britanske kolonije pridružile su se Komonveltu, slobodnom udruženju nezavisnih država. Šesnaest članica Komonvelta ima za šefa države englesku kraljicu Elizabetu II.
Poreklo (1497–1583)
urediTemelji Britanske Imperije su bili položeni još dok su Engleska i Škotska bile zasebne kraljevine. Godine 1496. kralj Henri VII od Engleske, sledeći uspehe Španije i Portugalije u prekomorskoj eksploraciji, je dao Džonu Kabotu da predvodi putovanje kojim bi se otkrio put do Azije preko Severnog Atlantika.[6] Kabot je otplovio 1497, pet godina nakon Evropskog otkrića Amerike, i mada je on uspešno doplovio do obale Nove zemlje (greškom verujući, poput Kristofora Kolumba, da je dosegao Aziju),[7] nije bilo pokušaja da se formira kolonija. Kabot je predvodio još jedno putovanje do Amareka naredne godine, ali se njegovi brodovi nisu vratili.[8]
Daljih pokušaja da se uspostave Engleske kolonike u Amerikama nije bilo do doba vladavine Elizabete I, tokom zadnjih decenija 16. veka.[9] Protestantska reformacija je unela razdor između Engleske i Katoličke Španije.[6] Godine 1562, engleska kruna je sankcionisala pirate Džona Hopkinsa i Francisa Drejka da otpočnu robovsko-pljačkaške napade na Španske i Portugalske brodove duž obale Zapadne Afrike[10] s cijem upada u Atlanski trgovački sistem. Ti napadi su odbijena i kasnije, sa pooštravanjem Anglo-Španskih ratova, Elizabeta je podržala dalje piratske napade an Španske luke u Amerikama i na flite na puti kući preko Atlantika, natovarene blagom iz Novog sveta.[11] Istovremeno, uticajni pisci poput Ričarda Haklajta i Džona Dia (koji je prvi koristio termin "Britanska Imperija")[12] su počeli da lobiraju za formiranje Engleske imperije. Do tog vremena, Španija je postala dominantna sila u Amerikama i istraživala je Pacifik. Portugalija je uspostavila trgovačke postave i utvrđenja od obala Afrike i Brazila do Kine, i Francuska je počela sa naseljavanjem duž reke Sen Loren, oblasti koja je kasnije postala poznata kao Nova Francuska.[13]
Irske plantaže
urediMada je Engleska kasnila za drugim Europskim silama u uspostavljanju prekomorskih kolonija, ona je bila angažovana tokom 16. veka u naseljavanju Irske protestantima iz Engleske i Škotske, sledeći presedane koji datiraju još iz doba Normanske invazije Irske 1169. godine.[14][15] Nekoliko osoba koje su pomogle u uspostavljanju plantaža u Irskoj je takođe učestvovalo u ranoj kolonizaciji Severne Amerike, a posebno grupa koja je poznata kao West Country men.[16]
„Prva“ Britanska Imperija (1583–1783)
urediGodine 1578, Elizabeta I je odobrila patent Hamfriju Gilbertu za otkriće i prekomorsku eksploraciju.[17] Te godine, Gilbert je isplovio za Zapadnu Indiju sa namerom da se suprotsavi piratima i uspostavi koloniju u Severnoj Americi, ali je ekspedicija prekinuta pre nego što je prešao Atlantik.[18][19] Godine 1583. on je pokušao po drugi put, idući tom prilikom do ostrva Nova Zemlja, čiju luku je formalno proglasio Engleskim vlasništvom, mada nije došlo do naseljavanja. Gilbert nije preživeo povratak u Englesku, i nasledio ga je njegov polu-brat, Volter Roli, kome je Elizabeta odobrila njegov sopstveni patent 1584. godine. Kasnije te godine, Roli je formirao koloniju Roanok na obali današnje Severne Karoline, ali je nedostatak zaliha ugrokovao propast kolonije.[20]
Godine 1603, Džejms VI, kralj škota, uzašao na englesko prijestolje i godine 1604. je dogovoren mir u Londonu, završavajući neprijateljstva sa Španijom. Sad u miru sa svojim glavnim rivalom, pažnja Engleske se preusresredila sa zapljenjivanja kolonijalnih infrastruktura drugih nacija na posao uspostavljanja svojih sopstvenih prekomorskih kolonija.[21] Britanska Imperija je počela da poprima svoj oblik tokom ranog 17. veka, sa Engleskim naseljavanjem Severne Amerike i manjih ostrva u Karibima, i uspostavljanjem privatnih kompanija, podasve Engleske istočnoindijske kompanije, da upravljaju kolonijama i prekomorskom trgovinom. Taj period, do gubitka Trinaest kolonija nakon Američkog rata za nezavisnost pri kraju 18. veka, su pojedini istoričari subsekventno nazivali "Prvom britanskom imperijom".[22]
Amerike, Afrika i trgovina robljem
urediKaribi su inicijalno bili Engleske najvažnije i naunosnije kolonije,[23] mada tek nakon nekoliko neuspešnih pokušaja kolonizaacije. Jean pokušaj uspostavljanja kolonije u Gvajana godine 1604. je trajao samo dve godine, i nije ostvario svoj glavni cilj nalaženja naslaga zlata.[24] Kolonije u Svetoj Luciji (1605) i Grenai (1609) su takođe brzo propale, ali su naseobine uspešno uspostavljene u Sent Kitsu (1624), Barbadosu (1627) i Nevisu (1628).[25] Te kolonije su uskoro poprimile sistem šećernih plantaža koji su portugalci uspešno koristili u Brazilu, koji je bio zavistan od rada robova, i u početku od Holandskih brodova, koji su prodavali roblje i kupovali šećer.[26] Da bi osigurali da ova sve profitabilnija trgovina ostane u Engleskim rukama, parlament je proglasio 1651. godine da samo Engleski brodovi mogu se koriste u Engleskim kolonijama. To je dovelo do neprijateljsta sa Ujedinjenim holandkim provincijama i serije Anglo-holandskih ratova, koji su konačno ojačali Englesku poziciju u Amerikama na uštrb holanđana.[27] Godine 1655, Engleska je aneksirala ostrvo Jamajka od Španije, i in 1666. je uspela da kolonizuje Bahame.[28]
Engleska prva permanentna naseobina u Amerikama je formirana 1607. u Džejmestounu, pod vođstvom kapetana Džona Smita i porivateljstvom Virdžinijske kompanije. Bermuda su naseljena i proglašena engleskim nakon brodoloma iz 1609. broda u vlasništvu Virdžinijske kompanije, i 1615. godine je prenate u vlasništvo novoformirane Kompanije Somerskih ostrva.[29] Povelja Virdžinijske kompanije je opozvana 1624. i direktnu kontrolu Virginije je preuzela kruna, time osnivajući koloniju Virdžiniju.[30] Londonska i bristolska kompanija je formirana 1610. sa ciljem kreiranja permanentne nastambine u Novoj zemlji, ali je bila u znatnoj meri neuspešna.[31] Godine 1620, Plimot je ustanovljen kao utočište za puritanske religiozne separatiste, koji su kasnije bili poznati kao pilgrimi.[32] Bekstvo od religioznog progona će postati motiv mnogih engleskih kolonista do poduzmu rizik mukotrpnog transatlanskog putovanja: Meriland je osnovanan kao utočište za Romanskih katolika (1634), Roud Ajland (1636) kao kolonija tolerantna za sve religije i Konektikat (1639) za Kongregacionaliste. Provincija Karolina je formirana 1663. godine. Sa predajom Fort Amsterdama 1664. godine, Engleska je zaposela kontrolu holandske kolonije Nova Holandija, i preiminovala je u Njujork. To formalizovano u pregovorima nakon drugog Anglo-holandskog rata, u zameni za Surinam.[33] Godine 1681, koloniju Pensilvanija je formirao Vilijam Pen. Američke kolonije su bile make finansijski uspešne od onih na Karibima, ali su imale velike površine od dobre poljoprivredne zemlje i privukle su veliki broj engleskih emigranata koji su preferirali njihovu umerenu klimu.[34]
Godine 1670, Čarls II je inkorporirao kraljevskom proklamacijom Kompaniju Hadsonovog zaliva (HBC), dajući joj monopol nad trgovinom krznom u oblasti poznatoj kao Rupertova zemlja, koja će kasnije formirati veliki deo Dominiona Kanada. Francuzi su često napadali utvrđenja i trgovačke naseobine koje je HBC uspostavila, jer su oni osnovali svoju trgovačku koloniju u susednoj Novoj Francuskoj.[35]
Dve godine kasnije, inagurisana je Kraljevska afrička kompanija, dobijajući od kralja Čarlsa trgovinski monopol nad snabdevanjem robljem britanskih kolonija na Karibima.[36] Od početka, ropstvo je bilo baza Britanske Imperije na Zapadnoindijskim ostrvima. Do abolicije trgovine robljem 1807, Britanija je bila odgovorna za transport 3,5 million afričkih robova do Amerika, i za trećinu svih robova transportovanih preko Atlantika.[37] Da bi se omogućila ova trgovina, uspostavljena su utvrđenja na obali Zapadne Afrike, kao što je Džejmsovo ostrvo, Akra i Bansovo ostvo. U Britanskim Karibima, procenat stanovništva Afričkog porekla se popeo sa 25 procenata 1650. do oko 80 procenata 1780, a u 13 kolonija od 10 procenata do 40 procenata tokom istog perioda (većinom u južnim kolonijama).[38] Za trgovce robljem, trgovina je bila ekstremno profitabilna, i postala je glavna ekonomska aktivnost za zapadne Britanske gradove kao što su Bristol i Liverpul, koji su formirali treći ugao takozvane trougaone trgovine sa Afrikom i Amerikama. Za transportovane, grubi i nehigijenski uslovi na robovskim brodovima i loša ishrana su uzrokovali prosečnu stopu mortaliteta tokom središnjeg prelaza od jedan u sedam.[39]
Godine 1695, Škotski parlament je odobrio povelju Kompanije Škotske, koja je uspostavila naselje 1698. na Panamskom suženju. Opkoljena susednim španskim kolonistima Nove Granade, i unesrećena malarijom, kolonija je napuštena dve godine kasnije. Darienova šema je bila financijski promašaj za Škotsku — četvrtina Škotskog kapitala[40] je izgubljeno u tom poduhvatu — i time je stavljena tačka na Škotska nadanja za uspostavljanje sopstvene prekomorske imperije. Ta epizoda je takođe imala znatne političke konsekvence, ubeđujući vlade Engleske i Škotske u vrednost ujedinjavanja zemalja, a ne samo kruna.[41] Do toga je došlo 1707, kad je Ugovorom unije uspostavljeno Kraljevstvo Velike Britanije.
Britanski zločini nad domorocima kolonija
urediEnglezi su 1553. dvama brodovima i jednom pinasom (lakim jedrenjakom s dvama jarbolima) dopremili u londonsku luku 400 funti zlata, 36 bačvi papra u zrnu i otprilike 250 slonovskih kljova. Bili su uvelike iznenađeni vidjevši kako se za bakrenu i mjedenu zdjelu može dobiti zlata u vrijednosti 30 tadašnjih funti sterlinga. John Hawkins, trgovac iz Plymoutha, sklopio je 1562. godine savez s dvojicom kraljeva Sijera Leonea kako bi napali susjedne zemlje, a za usluge koje su pružili njegovi vojnici dobio je nekoliko stotina ratnih zarobljenika. Odveo ih je u Spanish Main (sjeverna obala Južne Amerike između Orinoca i Paname) i podosta zaradio prodavši ih u roblje. Britanski državni tajnik za kolonije lord Dartmouth još je 1775. mogao u Parlamentu reći da njegova vlada ne može dopustiti obustavu ni "bilo kakvo" slabljenje "trgovine koja toliko koristi naciji". Samo 1825. godine groznicama su podlegla 52 misionara duž zapadne obale, ali dragovoljaca nikad nije uzmanjkalo. Nigerski biskup Samuel Ajayi Crowther preveo je Bibliju na jorupski. Do 1864. u delti Nigera sagrađena je čak 21 postaja britanskih poduzeća, a sedam godina kasnije rijekom je plovilo 7 britanskih parobroda. Jedan britanski funkcionar 1883. objašnjava svome ministru: "Protektorati su neugodan teret, no u ovom je slučaju, ako sam u pravu, riječ o tome hoće li ovi protektorati biti britanski, što će biti neugodno, ili francuski, što će biti kobno". Propisom Glen Grey Act 1894., koji je možda smislio predstavnik britanskih kolonista Cecil Rhodes, predviđeno je da afrički muškarci u Kapskoj provinciji moraju godišnje plaćati 10 šilinga "poreza na rad" ne uzmognu li dokazati da su tri mjeseca svake godine "služili ili bili zaposleni izvan granica okruga". Time se, ukratko, željelo natjerati Afrikance nadničiti za Europljane, pri čemu su se vlasti pobrinule za to da nadnice ostanu puno manje od onih koje bi zahtijevali europski radnici. Seljaku je nametnut godišnji porez koji je morao plaćati u gotovu novcu, a zaraditi je mogao jedino radom za Europljane ; kada seljak ne bi mogao platiti, kolonijalna policija odvela bi ga na "zatvorski rad". Procjenjuje se da je od 1914. do 1918. godine 46 000 Kenijaca umrlo u britanskoj vojnoj službi. Nakon 40 godina britanske uprave u Tanganjiki, među gotovo 10 000 000 stanovnika, točno je 318 učenika dospjelo do dvanaestog razreda (tj. posljednjeg razreda četverogodišnjega srednjeg obrazovanja), a samo 245 učenika dobilo je svjedodžbu koja im je omogućavala daljnje školovanje. Buna Kikuya protiv britanskih doseljenika u Keniji počela je 1953., a ugušena četiri godine kasnije uz smrt 10 000 kikujskih pobunjenika. Službeni podaci pokazuju da su, uzeti zajedno, tri britanska posjeda u istočnoj Africi (Kenija, Tanganjika i Uganda), s ukupno 24 000 000 stanovnika, u nekoliko desetljeća "skrbi" izdavala manje od 2 000 svjedodžbi godišnje, dakle, manje od jedne na 12 000 stanovnika. U zapadnoj Africi općenito je bilo nešto bolje, u drugim područjima često puno gore. Službeni podaci za 1958. godinu, nakon 33 godine vladavine Britanaca u krunskoj koloniji Južnoj Rodeziji, pokazuju da se 12 158 afričke djece upisalo u najniži razred (tzv. podrazred A), a do vrha ljestvica (dvanaestog razreda) dospjelo ih je točno 13 i to na otprilike 3 000 000 domorodnih stanovnika.
Povezano
urediLiteratura
uredi- Basil Davidson - Afrika u povijesti: teme i osnove razvoja, Globus/Zagreb, 1984.
Reference
uredi- ↑ Ferguson, Niall (2004). Empire, The rise and demise of the British world order and the lessons for global power. Basic Books. ISBN 0-465-02328-2.
- ↑ Maddison 2001, pp. 98, 242.
- ↑ Ferguson 2004, p. 15.
- ↑ Elkins2005, p. 5.
- ↑ Ferguson 2004, p. 2.
- ↑ 6,0 6,1 Ferguson 2004, p. 3.
- ↑ Andrews 1985, p. 45.
- ↑ Ferguson 2004, p. 4.
- ↑ Canny, p. 35.
- ↑ Thomas, pp. 155–158
- ↑ Ferguson 2004, p. 7.
- ↑ Canny, p. 62.
- ↑ Lloyd, pp. 4–8.
- ↑ Canny, p. 7.
- ↑ Kenny, p. 5.
- ↑ Taylor, pp. 119,123.
- ↑ Andrews, p. 187.
- ↑ Andrews, p. 188.
- ↑ Canny, p. 63.
- ↑ Canny, pp. 63–64.
- ↑ Canny, p. 70.
- ↑ Canny, p. 34.
- ↑ James, p. 17.
- ↑ Canny, p. 71.
- ↑ Canny, p. 221.
- ↑ Lloyd, pp. 22–23.
- ↑ Lloyd, p. 32.
- ↑ Lloyd, pp. 33, 43.
- ↑ Lloyd, pp. 15–20.
- ↑ Andrews, pp. 316, 324–326.
- ↑ Andrews, pp. 20–22.
- ↑ James, p. 8.
- ↑ Lloyd, p. 40.
- ↑ Ferguson 2004, pp. 72–73.
- ↑ Buckner, p. 25.
- ↑ Lloyd, p. 37.
- ↑ Ferguson 2004, p. 62.
- ↑ Canny, p. 228.
- ↑ Marshall, pp. 440–64.
- ↑ Magnusson, p. 531.
- ↑ Macaulay, p. 509.
Literatura
uredi- Maddison, Angus (2001). The World Economy: A Millennial Perspective. Organisation for Economic Co-operation and Development. ISBN 92-64-18608-5. Pristupljeno 22. 7. 2009.
- Elkins, Caroline (2005). Imperial Reckoning: The Untold Story of Britain's Gulag in Kenya. Owl Books. ISBN 0-8050-8001-5.
- Ferguson, Niall (2004). Colossus: The Price of America's Empire. Penguin. ISBN 1-59420-013-0. Pristupljeno 22. 7. 2009.[mrtav link]
- Ferguson, Niall (2004). Empire. Basic Books. ISBN 0-465-02329-0. Pristupljeno 22. 7. 2009.
- Abernethy, David (2000). The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980. Yale University Press. ISBN 0-300-09314-4. Pristupljeno 22 July 2009.
- Andrews, Kenneth (1984). Trade, Plunder and Settlement: Maritime Enterprise and the Genesis of the British Empire, 1480–1630. Cambridge University Press. ISBN 0-521-27698-5. Pristupljeno 22 July 2009.
- Bandyopādhyāẏa, Śekhara (2004). From Plassey to partition: a history of modern India. Orient Longman. ISBN 81-250-2596-0.
- Brendon, Piers (2007). The Decline and Fall of the British Empire, 1781–1997. Random House. ISBN 0-224-06222-0.
- Brock, W.R. (n.d.). Britain and the Dominions. Cambridge University Press.
- Brown, Judith (1998). The Twentieth Century, The Oxford History of the British Empire Volume IV. Oxford University Press. ISBN 0-19-924679-3. Pristupljeno 22 July 2009.
- Louis, Roger (1986). The British Empire in the Middle East, 1945–1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism. Oxford University Press. str. 820. ISBN 978-0-19-822960-5. Pristupljeno 24 August 2012.
- Buckner, Phillip (2008). Canada and the British Empire. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-927164-1. Pristupljeno 22 July 2009.
- Burk, Kathleen (2008). Old World, New World: Great Britain and America from the Beginning. Atlantic Monthly Press. ISBN 0-87113-971-5. Pristupljeno 22 January 2012.
- Canny, Nicholas (1998). The Origins of Empire, The Oxford History of the British Empire Volume I. Oxford University Press. ISBN 0-19-924676-9. Pristupljeno 22 July 2009.
- Clegg, Peter (2005). „The UK Caribbean Overseas Territories”. u: de Jong, Lammert; Kruijt, Dirk. Extended Statehood in the Caribbean. Rozenberg Publishers. ISBN 90-5170-686-3.
- Combs, Jerald A. (2008). The History of American Foreign Policy: From 1895. M.E. Sharpe. ISBN 978-0-7656-2056-9.
- Dalziel, Nigel (2006). The Penguin Historical Atlas of the British Empire. Penguin. ISBN 0-14-101844-5. Pristupljeno 22 July 2009.
- David, Saul (2003). The Indian Mutiny. Penguin. ISBN 0-670-91137-2. Pristupljeno 22 July 2009.
- Fieldhouse, David Kenneth (1999). The West and the Third World: trade, colonialism, dependence, and development. Blackwell Publishing. ISBN 0-631-19439-8.
- Fox, Gregory H. (2008). Humanitarian Occupation. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85600-3.
- Games, Alison (2002). Armitage, David; Michael Braddick J. ur. The British Atlantic world, 1500–1800. Palgrave Macmillan. ISBN 0-333-96341-5.
- Gapes, Mike (2008). HC Paper 147-II House of Commons Foreign Affairs Committee: Overseas Territories, Volume II. The Stationery Office. ISBN 0-215-52150-1. Pristupljeno 22 July 2009.
- Gilbert, Sir Martin (2005). Churchill and America. Simon and Schuster. ISBN 0-7432-9122-0. Pristupljeno 22 July 2009.
- Goldstein, Erik (1994). The Washington Conference, 1921–22: Naval Rivalry, East Asian Stability and the Road to Pearl Harbor. Routledge. ISBN 0-7146-4559-1. Pristupljeno 22 July 2009.
- Goodlad, Graham David (2000). British foreign and imperial policy, 1865–1919. Psychology Press. ISBN 0-415-20338-4. Pristupljeno 18 September 2010.
- Herbst, Jeffrey Ira (2000). States and power in Africa: comparative lessons in authority and control. Princeton University Press. ISBN 0-691-01028-5.
- Hinks, Peter (2007). Encyclopedia of antislavery and abolition. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-33143-5. Pristupljeno 1 August 2010.
- Hodge, Carl Cavanagh (2007). Encyclopedia of the Age of Imperialism, 1800–1914. Greenwood Publishing Group. ISBN 0-313-33404-8. Pristupljeno 22 July 2009.
- Hogg, Richard (2008). A History of the English Language. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-66227-7. Pristupljeno 13 April 2010.
- Hopkirk, Peter (2002). The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia. Kodansha International. ISBN 4-7700-1703-0.
- Hollowell, Jonathan (1992). Britain Since 1945. Blackwell Publishing. ISBN 0-631-20968-9.
- Hyam, Ronald (2002). Britain's Imperial Century, 1815–1914: A Study of Empire and Expansion. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-7134-3089-9. Pristupljeno 22 July 2009.
- James, Lawrence (2001). The Rise and Fall of the British Empire. Abacus. ISBN 978-0-312-16985-5. Pristupljeno 22 July 2009.
- Janin, Hunt (1999). The India–China opium trade in the nineteenth century. McFarland. ISBN 0-7864-0715-8.
- Joseph, William A. (2010). Politics in China. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-533530-9.
- Keay, John (1991). The Honourable Company. Macmillan Publishing Company.
- Kelley, Ninette; Trebilcock, Michael (2010). The Making of the Mosaic (2nd ed.). University of Toronto Press. ISBN 978-0-8020-9536-7.
- Kenny, Kevin (2006). Ireland and the British Empire. Oxford University Press. ISBN 0-19-925184-3. Pristupljeno 22 July 2009.
- Knight, Franklin W.; Palmer, Colin A. (1989). The Modern Caribbean. University of North Carolina Press. ISBN 0-8078-1825-9.
- Latimer, Jon (2007). War with America. Harvard University Press. ISBN 0-674-02584-9. Pristupljeno 22 July 2009.
- Lee, Stephen J. (1994). Aspects of British political history, 1815–1914. Routledge. ISBN 0-415-09006-7.
- Lee, Stephen J. (1996). Aspects of British political history, 1914–1995. Routledge. ISBN 0-415-13102-2.
- Levine, Philippa (2007). The British Empire: Sunrise to Sunset. Pearson Education Limited. ISBN 978-0-582-47281-5. Pristupljeno 19 August 2010.
- Lloyd, Trevor Owen (1996). The British Empire 1558–1995. Oxford University Press. ISBN 0-19-873134-5. Pristupljeno 22 July 2009.
- Louis, Wm. Roger (2006). Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez and Decolonization. I. B. Tauris. ISBN 1-84511-347-0. Pristupljeno 22 July 2009.
- Macaulay, Thomas (1848). The History of England from the Accession of James the Second. Penguin. ISBN 0-14-043133-0.
- Macdonald, Barrie (1994). „Britain”. u: Howe, K.R.; Kiste, Robert C.; Lal, Brij V. Tides of history: the Pacific Islands in the twentieth century. University of Hawaii Press. ISBN 0-8248-1597-1.
- McIntyre, W. Donald (1977). The Commonwealth of Nations. University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-0792-3. Pristupljeno 22 July 2009.
- McLean, Iain (2001). Rational Choice and British Politics: An Analysis of Rhetoric and Manipulation from Peel to Blair. Oxford University Press. ISBN 0-19-829529-4. Pristupljeno 22 July 2009.
- Magee, John (1974). Northern Ireland: Crisis and Conflict. Taylor & Francis. ISBN 0-7100-7947-8. Pristupljeno 22 July 2009.
- Magnusson, Magnus (2003). Scotland: The Story of a Nation. Grove Press. ISBN 0-8021-3932-9. Pristupljeno 22 July 2009.
- Marshall, PJ (1998). The Eighteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume II. Oxford University Press. ISBN 0-19-924677-7. Pristupljeno 22 July 2009.
- Marshall, PJ (1996). The Cambridge Illustrated History of the British Empire. Cambridge University Press. ISBN 0-521-00254-0. Pristupljeno 22 July 2009.
- Martin, Laura C (2007). Tea: the drink that changed the world. Tuttle Publishing. ISBN 0-8048-3724-4.
- Mein Smith, Philippa (2005). A Concise History of New Zealand. Cambridge University Press. ISBN 0-521-54228-6. Pristupljeno 22 July 2009.
- Mulligan, Martin; Hill, Stuart (2001). Ecological pioneers. Cambridge University Press. ISBN 0-521-81103-1.
- O'Brien, Phillips Payson (2004). The Anglo–Japanese Alliance, 1902–1922. Routledge. ISBN 0-415-32611-7. Pristupljeno 22 July 2009.
- Pagden, Anthony (2003). Peoples and Empires: A Short History of European Migration, Exploration, and Conquest, from Greece to the Present. Modern Library. ISBN 0-8129-6761-5. Pristupljeno 22 July 2009.
- Parsons, Timothy H (1999). The British Imperial Century, 1815–1914: A World History Perspective. Rowman & Littlefield. ISBN 0-8476-8825-9. Pristupljeno 22 July 2009.
- Peters, Nonja (2006). The Dutch down under, 1606–2006. University of Western Australia Press. ISBN 1-920694-75-7.
- Pham, P.L. (2010). Ending 'East of Suez': The British Decision to Withdraw from Malaysia and Singapore, 1964–1968. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-958036-1. Pristupljeno 24 August 2012.
- Porter, Andrew (1998). The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume III. Oxford University Press. ISBN 0-19-924678-5. Pristupljeno 22 July 2009.
- Rhodes, R.A.W.; Wanna, John; Weller, Patrick (2009). Comparing Westminster. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-956349-4.
- Rothermund, Dietmar (2006). The Routledge companion to decolonization. Routledge. ISBN 0-415-35632-6.
- Royle, Trevor (2000). Crimea: The Great Crimean War, 1854–1856. Palgrave Macmillan. ISBN 1-4039-6416-5. Pristupljeno 22 July 2009.
- Shennan, J.H (1995). International relations in Europe, 1689–1789. Routledge. ISBN 0-415-07780-X.
- Smith, Simon (1998). British Imperialism 1750–1970. Cambridge University Press. ISBN 978-3-12-580640-5. Pristupljeno 22 July 2009.
- Springhall, John (2001). Decolonization since 1945: the collapse of European overseas empires. Palgrave. ISBN 0-333-74600-7.
- Taylor, Alan (2001). American Colonies, The Settling of North America. Penguin. ISBN 0-14-200210-0. Pristupljeno 22 July 2009.
- Thatcher, Margaret (1993). The Downing Street Years. Harper Collins. ISBN 0-06-017056-5. Pristupljeno 22 July 2009.
- Thomas, Hugh (1997). The Slave Trade: The History of The Atlantic Slave Trade. Picador, Phoenix/Orion. ISBN 0-7538-2056-0. Pristupljeno 22 July 2009.
- Tilby, A. Wyatt (2009). British India 1600–1828. BiblioLife. ISBN 978-1-113-14290-0.
- Torkildsen, George (2005). Leisure and recreation management. Routledge. ISBN 978-0-415-30995-0.
- Turpin, Colin; Tomkins, Adam (2007). British government and the constitution (6th ed.). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-69029-4.
- Vandervort, Bruce (1998). Wars of imperial conquest in Africa, 1830–1914. University College London Press. ISBN 1-85728-486-0.
- Zolberg, Aristide R (2006). A nation by design: immigration policy in the fashioning of America. Russell Sage. ISBN 0-674-02218-1.