Teofan Ispovednik
Teofan Ispovednik ili Teofan Homologet (grč. Θεοφανής, lat. Theophanes Confessor, oko 760–817) bio je vizantijski monah i hronograf. Slavi se kao svetac 12. marta u katoličkoj crkvi i 25. marta u pravoslavnoj crkvi.
Vizantijska hronografija u Teofanovom delu, napisanom u drugoj deceniji 9. veka, doživljava svoj vrhunac u pogledu kvaliteta i kritičnosti. Poreklom iz otmene porodice, posle kratkotrajnog života u braku povukao se u manastir τοῦ μεγάλου ἀγροῦ kod Kizika, postao iguman, umešao se u spor oko ikona kao protivnik cara Lava V, bio bačen u tamnicu i zatim prognan. Kasnije je u grčkoj crkvi kanonizovan kao Confessor (= Ispovednik, svetac-nemučenik). Na podsticaj Georgija Sinkela odlučio je da nastavi njegovu nedovršenu hroniku i pisao od 810. do 814. delo Hronografija (Χρονογραφία), u kome je obradio vreme od 284. do 813. godine. Delo je raspoređeno hronološki prema godinama od stvaranja sveta (aleksandrijska era), ali Teofan daje i hrišćanske godine, godine vladavina rimskih i vizantijskih careva, persijskih kraljeva odnosno kalifa itd.
Izvori, koje autor ne navodi, mnogobrojni su. Za 5. vek najviše se služio crkvenim istorijama Sokrata Sholastika, Sozomena, Teodoreta. Za Iraklijevo doba upotrebio je Malalu, Prokopija, Agatiju, Jovana iz Efesa, Teofilakta Simokatu i Uskršnju hroniku. Veliki značaj ima deo koji obrađuje 7. i 8. vek: svi originalni izvori za taj važan period vizantijske istorije su izgubljeni (na primer tzv. Μέγας χρονογράφος iz 8. veka, hronika Trajana Patrikija), tako da jedine vesti o njemu imamo iz Teofanovog i Nikiforovog dela.
Teofanovo delo je tipična srednjovekovna hronika, bez učenosti, čak bez istorijske objektivnosti u posmatranju (tako, na primer, autor ispoljava otvorenu mržnju prema svom savremeniku caru Nikiforu, koja je svakako lične prirode). Čak i kad govori kao savremenik, podaci drugog izvora su tačniji i sadržajniji. Izvesna rezervisanost prema Teofanovom načinu obrade materijala mora se protezati, dakle, i na onaj deo hronike u kome on prenosi izgubljene savremene izvore, iako su mu podaci koje prenosi iz arabljanskih izvora vrlo tačni.
Pisana popularno, narodskim jezikom, Teofanova hronika imala je velikog uticaja na kasniju vizantijsku hronografiju. Zapad se sa njom rano upoznao preko latinskog prevoda papskog bibliotekara Anastasija (873-875), tako da su i u zapadnu književnost prodrli pojedini njeni delovi.
Teofanova hronika je nastavljena, ali ne srećno: Teofanov nastavljač (do 961) daleko je manje pouzdan kao istorijski izvor, a ne ni mnogo dobar u čisto književnom smislu, s obzirom na svoj usiljeni panegirički ton kada govori o Makedonskoj dinastiji. Ipak je to jedna od najčuvenijih hronika čiji nastanak pada u drugi period ikonoborstva, a pisac kaže da je delo napisao na molbu cara Konstantina VII Porfirogenita. Prve četiri knjige stvarno predstavljaju hronološki nastavak Teofana Homologeta, čija je hronika dopirala do 813. godine, a zatim dolazi 5. knjiga u kojoj je opisan život Vasilija I i koju je verovatno napisao sam Konstantin VII. Sledeća, 6. knjiga, deli se na dva dela: prvi, od 886. do 948, koji je preuzet iz neke druge hronike, te drugi, koji obrađuje vladavinu samog Konstantina VII i jedan deo vlade Romana II, do 961. godine. Spisi ove hronike nastali su u razna vremena i od raznih autora. Tu ima i elemenata istorijske kritike, a često dolazi i do protivrečnih informacija o istom događaju i do suprotnih ocena nekih ličnosti, do čega je moglo doći upravo zbog preuzimanja različitih izvora. Teofanov nastavljač značajan je po tome što prekida sa haotičnim prikazom istorije u vremenskom nizu, već se istorijski događaji izdvajaju i dobijaju organizaciju. I ovde se, naravno, sve interpretira božjom voljom, po tradiciji vizantijske istoriografije. Opšta tendencija hronike je ocrniti Mihaila III i uzvisiti Vasilija I, ali se u 6. knjizi odnos prema makedonskoj dinastiji menja.
