Fabije Plancijad Fulgencije

„Fulgencije” preusmjerava ovdje. Za druge osobe istog imena, v. Fulgencije (razvrstavanje).

Fabije Plancijad Fulgencije (latinski: Fabius Planciades Fulgentius, kraj 5. i početak 6. veka) bio je poznoantički latinski pisac. Smatra se autorom četiri sačuvana dela, a ponekada mu se i pripisuje još jedan spis, premda uz dosta nesigurnosti. Njegovo mitografsko delo bilo je mnogo čitano i vršilo je snažan uticaj tokom srednjeg veka, ali se u novije vreme gotovo uopšte ne ceni. U svojim delima, pisanim prozimetrom, po ugledu na menipske satire, nastoji alegorijskom interpretacijom antičkih mitova i svetske istorije proniknuti u skrivena značenja i istinu. Uprkos fantastičnim idejama, slobodnom etimologiziranju i nejasnim alegorijama, ovo je delo uživalo veliku popularnost tokom čitavog srednjeg veka, a i danas se u njemu zapaža bogata filozofska kultura i nastojanje da se elementi paganske antičke kulture predaju novim naraštajima zaodenuti u hrišćansko ruho i tako sačuvaju od propasti i zaborava.^[1][2]

Malo se zna o Fulgencijevom životu, osim onih nekoliko informacija koje sam daje u svojim spisima. Njegov latinitet, poznavanje grčkog jezika i pogledi na klasične pisce i religijske kultove ukazuju na to da je obrazovanje najverovatnije stekao u severnoj Africi.^[3] I na temelju drugih spomena afričke kulture u njegovom delu zaključuje se da je delovao u toj oblasti, i to svakako pre arabljanskih osvajanja u 7. veku. Štaviše, čini se da je poznavao libijsko-berberski jezik i pismo, što bi ukazivalo na to da je verovatno bio afričkog porekla, budući da sam u delu Razdoblja čoveka i sveta kaže da je taj jezik deo njegovog "vlastitog" nasleđa.^[4] Obično se smatra da je Fulgencije bio gramatičar ili retor, tj. učitelj retorike,^[5] no ta se teza zasniva tek na malobrojnim usputnim opaskama u Fulgencijevom delu, pa je neki filolozi osporavaju.^[6] Moguće je i da je Fulgencije jednostavno bio pisac amater. U prologu prvoj knjizi svoje Mitologije Fulgencije spominje i suprugu, no nejasno je radi li se o istinskom autobiografskom podatku ili tek o elementu njegovog fiktivnog lika koji se pojavljuje u priči.^[7]

Naučnici još uvek raspravljaju o tome jesu li Fabije Plancijad Fulgencije i njegov savrememik, biskup Fulgencije iz Ruspe, zapravo istovetna ličnost. Njih dvojicu su prvi poistovetili srednjovekovni učenjaci i prepisivači još u doba karolinške renesanse.^[8] Interesi ove dvojice autora donekle se preklapaju, kako se može i očekivati od pisaca koji rade u isto vreme i na istom mestu, uključujući i zanimanje za mislioce kao što je Avgustin. Međutim, čini se da ih razdvajaju osnovne teme koje njih dvojica razmatraju. Na primer, većina dela koja se pripisuju Fulgenciju iz Ruspe bave se njegovim protivljenjem jeresima kao što je arijanstvo, dok Fabija Fulgencija, kako se čini, ta tema uopšte ne zanima.^[3] Teme kojima se biskup Fulgencije najviše bavio (arijanstvo, slobodna volja itd.) ne pojavljuju se u delima mitografa Fulgencija, čak i tamo gde bi se rasprava o tim pitanjima prirodno uklopila u njegov narativ.^[9] S jezičke tačke gledišta, jedinstveni stil koji koristi mitograf i njegova upotreba zastarelih i retkih reči i idioma nema paralele u biskupovim spisima, što takođe ukazuje na to da se radi o dve različite osobe.^[10]

Izneta je teza da je mitograf Fulgencije, za koga se obično smatra da je delovao u istom razdoblju kad i istoimeni biskup (tj. krajem 5. i početkom 6. veka), možda posudio jedan stih iz Koripovog Joanisa za svoju Mitologiju, što bi ukazivalo na to da je ovo delo pisao iza 550. godine.^[11] Ovo je otkriće dovelo u ozbiljnu sumnju mogućnost da su dvojica Fulgencija bili ista osoba, budući da se za Fulgencija iz Ruspe zna da je umro 533. godine. Premda rasprava o ovom pitanju i dalje traje, čini se da teorija o jednoj osobi počiva na slabim dokazima, od kojih se većina temelji na poređenjima u jeziku i na usputnim biografskim detaljima.^[12] Iako je teorija o jednoj osobi vrlo stara, njeno poreklo verovatno leži u grešci prepisivača napravljenoj u karolinškom razdoblju.^[13]

Pod Fulgencijevim su imenom u istoj rukopisnoj predaji sačuvana četiri dela (data ovde prema pretpostavljenom hronološkom redosledu):

1. Mitologija (Mythologiae)
2. Tumačenje Vergilijeve sadržine prema filozofima etičarima (Expositio continentiae Virgilianae secundum philosophos moralis)
3. Tumačenje starinskih reči (Expositio sermonum antiquorum)
4. O razdobljima sveta i čoveka (De aetatibus mundi et hominis)

Ranije se Fulgenciju pripisivalo i peto delo, pod naslovom O Tebaidi (Super Thebaiden). Kao autor tog dela u rukopisu se navodi "S. Fulgencius Episcopus", za koga je Rudolf Helm^{[α 1]} (prvi moderni izdavač Fulgencijevog opusa) mislio da je mitograf. Ovo delo nije bilo uključeno u karolinške rukopise (možda i zato što u to vreme nije ni postojalo), ali je uključeno u Helmovo izdanje Fulgencijevih dela iz 1897, premda s velikom rezervom.^[14] Premda o autentičnosti ovog traktata nema konsenzusa među naučnicima, ima jakih dokaza koji ukazuju na to da je taj spis u 12. veku napisao neki pisac koji je oponašao Fulgencijev alegorijski stil. To ne znači da delo predstavlja falsifikat, već je verovatno pripisano Fulgenciju zahvaljujući grešci prepisivača.^[15]

Pored ovih, sam Fulgencije spominje i druga svoja dela, koja nisu sačuvana. U prvom prologu Mitologije spominje neke starije satirične pesme, a u Tumačenju Vergilijeve sadržine spominje svoj spis o fiziologiji.^[16]

Glavno Fulgencijevo delo, pod naslovom Mitologija (Mitologiarum libri III), sastoji se od niza priča, raspoređenih u tri knjige, od kojih svaku otvara poseban prolog. Delo sadrži ukupno pedeset poglavlja, od kojih svako ukratko priča jedan antički mit i zatim ga tumači na alegorijski način, upotrebljavajući pri tom etimologije imena nekih mitskih ličnosti te autorove zaključke o etičkoj svrsi određenog mita. U prologu Fulgencije kaže da ovo delo piše kako bi iz starih grčkih priča uklonio sve izmišljenje i besmislene detalje i tako otkrio istine koje su skrivene u njihovim temeljima. Sugeriše i hrišćanski motiv,^[17] iako bi bilo netačno Mitologiju ili ostala Fulgencijeva dela okarakterisati kao "hrišćanske alegorije".^[18]

Fulgencijeve etimologije, premda tipične za to doba, smatraju se ekstragavantnim, proizvoljnim i jednostavno pogrešnim.^[19] Premda naučnici u prethodnih dvesto godina nisu imali lepih reči za takve etimološke metode, ta etimološka tradicija može se pratiti još od Platona i bila je uobičajena za stoičku i neoplatonsku filozofsku školu. Fulgencije sasvim proizvoljno konstruiše etimološke teorije da bi opravdao svoje alegorijske tvrdnje, što je u skladu s njegovom neumornom tendencijom da tumačenja razvlači do krajnjih granica u potrazi za "istinama" koje na prvi pogled, kako veruje, nisu očigledne.^[20]

Nekoliko rukopisa Mitologije posvećeno je nekom Katu (Catus), prezbiteru u Kartagini.^[21]

U ovom delu ― koje je u rukopisu sačuvano pod naslovom Tumačenje Vergilijeve sadržine prema filozofima etičarima (Expositio Virgilianae continentiae secundum philosophos moralis) ― poziva se Vergilije da, uz pomoć muza, iznese istinu koja se nalazi u temelju Eneide, slično onako kako se antički mitovi tumače u Mitologiji.^[22] Prema Fulgencijevoj alegoriji, na primer, već prve dve reči Eneide skrivaju dublje značenje: arma ("oružje") označava hrabrost, a virum ("junak") znači mudrost, "jer svako savršenstvo sastoji se od telesne snage i mudrosti".^[23] Vergilijeva sen postavlja se ovde kao neki mudrac i odnosi se vrlo pompezno i superiorno prema piscu, koga često naziva "čovečuljkom" (homunculus).^[22] Fulgencije nastoji objasniti Eneidu kao alegoriju čitavog ljudskog života, no delo se, izgleda, prekida dosta iznenadno i dostiže tek do zrelog doba. Međutim, nema dokaza u prilog tezi da je neki deo teksta u ovom delu izgubljen. Njegov užurbani završetak verovatno je posledica autorovog gubitka zanimanja za potpunu obradu i zaokruživanje te teme.^[22]

U vreme kad je Fulgencije pisao Tumačenje Vergilijeve sadržine već je bila razvijena tradicija alegorijskog tumačenja Vergilijevog dela. Elije Donat ranije je sastavio alegorijsko tumačenje delova Eneide koje dosta nalikuje Fulgencijevim idejama, što ukazuje na to da one nisu bile tipične samo za Fulgencija.^[24] Štaviše, čini se da je Fulgencije ideju o Vergiliju kao nepogrešivom mudracu preuzeo od Makrobija, koji je živeo krajem 4. i početkom 5. veka.^[25] S druge strane, izgleda da je Fulgencije bio prvi koji je preduzeo sistematsko tumačenje cele Eneiede i prvi koji je pokušavao objasniti tekst na način koji je bar delimično mogao biti prihvatljiv hrišćanskoj publici.^[25]

Delo pod naslovom Tumačenje starinskih reči (Expositio sermonum antiquorum), u nekim rukopisima upućeno nekom Kalcidiju (Calcidium), sadrži tumačenje 62 stare latinske reči koje se mogu naći u delima rimskih pisaca, od Gneja Nevija do Marcijana Kapele.^[26] U predgovoru ovom delu Fulgencije kaže da je sastavio taj popis reči da bi izvršio zadatak koji mu je dao njegov pokrovitelj (čije ime ne navodi) te da mu je cilj da objasni značenje navedenih reči, a ne da ih ponovo oživi. Međutim, počev od karolinškog razdoblja, bilo je pisaca koji su doista ove zastarele reči upotrebljavali u svojim delima i pri tom kao izvor koristili ovaj Fulgencijev tekst.^[27]

U tumačenju gotovo svake reči Fulgencije daje i kratak citat kao primer upotrebe te reči, često navodeći i pisca i delo iz kojeg je citat preuzet. Ipak, za mnoge od ovih citata sumnja se da su zapravo lažni: neka su dela možda u potpunosti izmišljena, a neke je citate Fulgencije sasvim slobodno promenio. Kako je uobičajeno i za ostale pisce ovog razdoblja, Fulgencije ne navodi neposredne izvore za svoje citate, čime možda nastoji prikriti činjenicu da mu je zapravo vrlo malo njih bilo dostupno. Celo delo verovatno predstavlja autorov pokušaj da poboljša svoju reputaciju kao filologa i pisano je u nadi da čitalac neće kritički preispitivati autorov metodološki postupak.^[28]

U delu Razdoblja sveta i čoveka (De aetatibus mundi et hominis libri ) razlaže se opšta istorija na temelju Biblije, i to u 14 knjiga, od kojih u svakoj nedostaje po jedno slovo abecede ("A" u 1. knjizi, "B" u 2. knjizi itd.). Namerno izostavljanje određenog slova u tekstu jedne knjige znači to da pisac ne može u tom delu spisa upotrebiti nijednu reč koja sadrži dato slovo. Međutim, ovde autor to izostavljanje reči varira s drugom tehnikom, naime sa zamenjivanjem slova koje ne sme upotrebiti drugim, proizvoljno odabranim slovima. Ovaj njegov postupak unosi dodatnu nejasnoću u autorov ionako pompezan jezik i čitaocu značajno otežava razumevanje teksta.^[29] I za ovo delo kaže Fulgencije da ga je napisao izvršavajući zadatak dobijen od neimenovanog pokrovitelja.^[29]

Zbog sve brže smena istorijskih događaja pri kraju spisa postavlja se pitanje da li je autor ovo svoje delo dovršio. U predgovoru nekih rukopisa navodi se da tekst ide "od A do Z", dok se u drugima 14. knjiga završava rečenicom: "Ovde počinje petnaesta knjiga, u kojoj nedostajeP".^[30] Međutim, u 13. knjizi nalazi se jedna napomena o tome da se niz završava istorijom rimskih careva, što i jeste slučaj u svim sačuvanim rukopisima. Moguće je da su poslednje knjige vremenom izgubljene, no jednako je moguće i to da je Fulgencije jednostavno izgubio zanimanje za rad na ovom delu i dovršio ga na brzinu, kao što je slučaj i s drugim delima, kao npr. s Tumačenjem Vergilijeve sadržine.^[31]

Pripovedajući istoriju Fulgencije dodaje svoja osobena moralna tumačenja istorijskih događaja. Čini se da se naročito trudi opravdati božje delovanje i, saglasno svojim ranijim delima, pribegava slobodnim alegorijama kako bi dokazao svoje moralne interpretacije.^[32] Za razliku od ostalih Fulgencijevih dela, čini se da Razdoblja sveta i čoveka nisu u srednjem veku stekla divljenje, što se verovatno može pripisati komplikovanim književnim tehnikama i stilu.^[33] S druge strane, ovo je delo značajano zato što je u tradiciju latinskog Zapada uvelo "lipogramatičku igrariju", koja će se ponovo javiti kod Petra Rige u 12. veku i potom u Španiji u 17. veku.^[34]

Iznete su i sumnje u Fulgencijevo autorstvo ovog dela, premda sličnosti u jeziku i stilu jasno ukazuju na to da je ovo delo sastavio isti pisac kao i prethodna tri.^[35] U prilog tezi da Razdoblja pripadaju drugom autoru navodi se činjenica da se u rukopisima kao pisac ovog dela navodi "Fabije Klaudije Gordijan Fulgencije" (Fabius Claudius Gordianus Fulgentius), na temelju čega se zaključuje da je Razdoblja napisao biskup Fulgencije iz Ruspe, jer se zna da je u njegovoj užoj porodici bilo ljudi po imenu kako Klaudije tako i Gordijan. Međutim, ova su imena najverovatnije ušla u rukopisnu predaju zahvaljujući grešci nekog prepisivača iz 8. ili 9. veka, koji je pretpostavio da se iza imena "Fulgencije" krije poznati teolog. Jednako je moguće i to da je Fabije Fulgencije imao više imena, što je u to doba bio raširen običaj među ljudima aristokratskog porekla, te da su se među njima nalazila i imena "Klaudije" i "Gordijan".^[36]

Fulgencijevo je delo nastavak rimske tradicije sastavljanja zbornika. Takav sažeti enciklopedijski stil u prikupljanju informacija koristili su rimski pisci kao što su Katon Stariji i Ciceron.^[37] Njegovo delo sledi i stoičarsku i neoplatoničarsku tradiciju koja je mit tumačila kao odraz nekih dubljih duhovnih procesa. Njegov alegorijski pristup mitografiji možda se temelji na danas izgubljenom Donatovom komentaru Vergilijevih dela, koji je svakako očit u potonjim Servijevim komentarima ispunjenim moralizatorskim tumačenjima. Fulgencijev prikaz Vergilija kao nepogrešivog mudraca, pa i kao "čarobnjaka i nekromanta",^[2] posuđen je, kako se čini, od Makrobija, koji je prvi ovog rimskog pesnika uzdigao na taj rang. Međutim, Fulgencijevo nastojanje da antički mit liši svih njegovih očiglednih detalja i zameni ih moralnim tumačenjima više se, izgleda, slaže s pristupom koji je krajem 5. veka praktikovao Marcijan Kapela. U Marcijanovom delu život je predstavljen kao duhovni put u samo središte antičke književnosti, a Fulgencije u tome odlazi korak dalje.^[38]

Pribegavanje sumnjivom "etimologiziranju" da bi se opravdale i dokazale iznete alegorije određenog mita može se pratiti još od Platona, preko Aristotela i stoičara, sve do srednjeg veka. Premda je Fulgencije kasnije kritikovan zbog takvih metoda, u to je doba ta tehnika bila sasvim prihvatljiva, pa je primenjuje i Marcijan Kapela.^[19] Fulgencijeva obrada antičkih mitova često se poredi s postupkom koji je primenio njegov prethodnik, mitograf Higin, koji je živeo u 2. veku nove ere. Iako obojica obrađuju iste mitove, a neke sličnosti mogu ukazivati i na isti izvor, njihov se rad značajno razlikuje u pogledu svrhe i zanimanja njihovih autora. Higin je hteo sastaviti opsežan pregled antičkih mitova, dok Fulgencija više zanima alegorijsko razlaganje građe, u šta se Higin vrlo retko upušta.^[39]

Fulgencijevo se delo smatra karakterističnim za prelaz s poznoantičke na srednjovekovnu književnost.^[22] Nakon perioda smanjenog zanimanja za književnost rad na mitografiji ponovo su preduzela trojica tzv. vatikanski mitografi, koji su, kako se veruje, delovali u 7. veku. Sva tri pisca preuzimaju Fulgencijeve metode da bi otkerili skriveno, "istinito" značenje antičkih mitova.^[40] Međutim, tek s početkom karolinškog razdoblja (8–10. vek) Fulgencijevo je delo dostiglo vrhunac svoje popularnosti. Na njega se tada s divljenjem gledalo kao na jednog od osnivača mitografske književnosti, a hvalilo ga se i za to što je pagansku antičku književnost uskladio s hrišćanskim naukom.^[41] To je proizvelo i niz književnih komentara inspirisanih Fulgencijem. Praksa da se utvrdi razlika između autorove namere i dubljeg značenja književnog dela, što je Fulgencije doveo do krajnjih granica, uspostavila je, izgleda, okvir za pisanje komentara u ovom razdoblju. Naročito se Mitologija pokazala značajnom riznicom građe za srednjovekovne komentatore, koji su nastavili tradiciju moralizatorskog tumačenja antičke književnosti. Osim toga, Fulgencijev egzotičan jezik i njegova upotreba retkih reči uticala je, kako se čini, na književni stil niza autora tokom celog srednjeg veka.^[40]

Prvi sačuvani rukopisi Fulgencijevih dela potiču s početka 8. veka. O njegovoj popularnosti svedoči i to što je primerak Mitologije bio u Engleskoj dostupan već u 9. veku. Fulgencije je ostao standardni deo zbornika o antičkoj mitologiji sve do 19. veka, kad se njegovo delo našlo na udaru kritike te bilo ocenjeno kao apsurdno i nepouzdano.^[42] Izenta je pretpostavka da je Fulgencijevo delo, za koje se veruje da je bilo poznato širokoj publici tokom celog srednjeg veka, možda poslužilo kao uzor za strukturu čuvenog epa Beowulf iz 7. ili 8. veka.^[43]

Fulgencijevo je delo bilo popularno još od karolinškog razdoblja, i još u 14. veku koristio ga je Boccaccio za sastavljanje komentara uz Danteovu Božanstvenu komediju,^[23] ali je u 19. veku došlo na udar kritika zbog činjeničnih grešaka i sumnjivih tumačenja mitova, te se od tada generalno smatra trivijalnim i pogrešnim.^[42] Opšte uzev, njegovo je delo proglašeno za "bombastično" i "blesavo".^[44][12][26] Fulgencijev je latinitet nejasan i često iskvaren, što znatno otežava dešifrovanje značenja teksta.^[45] Mnogi su mu delovi nepotrebno dugi i razvučeni, a mnoge aluzije nerazumljive.^[46]

Poznato je da Fulgencije pravi mnoge greške i u svom prikazu istorije, kao što je, na primer, mešanje Oktavijana Avgusta i Julija Cezara u Razdobljima sveta i čoveka.^[47] Pored toga, za mnoge njegove podatke i etimologije sumnja se da potiču iz izvora druge ruke, a za neke se pretpostavlja da nisu ništa drugo do autorove čiste izmišljotine.^[20]

• Wolff, Étienne (priredio, preveo i komentar napisao) (2009). Fulgence. Virgile dévoilé. Mythographes. Villeneuve-d'Ascq: Presses universitaires du Septentrion. 

• Albu, Emily (2009). „Disarming Aeneas: Fulgentius on Arms and the Man”. u: Cain, Andrew. The Power of Religion in Late Antiquity. Ashgate. str. 21‒30. ISBN 0754667251. 
• Budimir, Milan; Flašar, Miron (1991). Pregled rimske književnosti. Beograd: Naučna knjiga. 
• Curtius, Ernst Robert (1996), Evropska književnost i latinski srednji vek [Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter], Beograd: Srpska književna zadruga 
• Gardner, John (1970). „Fulgentius' Expositio Vergiliana Continentia and the plan of Beowulf: another approach to the poem’s style and structure”. Papers on Language and Literature 6 (3): 227‒262. 
• Hays, Gregory (2002). „The Pseudo-Fulgentian Super Thebaiden”. Vertis in Usum: Studies in Honor of Edward Courtney. K G Saur Verlag. str. 200‒218. ISBN 3598777108. 
• Hays, Gregory (2003). „The date and identity of the mythographer Fulgentius”. Journal of Medieval Latin 13: 163–252. 
• Hays, Gregory (2004). „Romuleis Libicisque Litteris: Fulgentius and the "Vandal Renaissance"”. u: Merrills, Andrew. Vandals, Romans and Berbers: New Perspectives on Late Antique North Africa. Ashgate Publishing Limited. ISBN 0754641457. 
• Hays, Gregory (1998). „Varia Fulgentia”. Illinois Classical Studies 23: 127–137. 
• Jocelyn, H. D. (2003), „Fulgentius, Fabius Planciades”, S. Hornblower & A. Spawforth (eds.), Oxford Classical Dictionary (3rd rev. izd.), Oxford, ISBN 9780198661726 
• Vratović, Vladimir (1977), „Rimska književnost”, Povijest svjetske književnosti, 2., Zagreb: Mladost, pp. 189–312 
• Wetherbee, Winthrop (2005). „The study of classical authors: from late Antiquity to the twelfth century”. The Cambridge History of Literary Criticism, II: The Middle Ages. Cambridge University Press. str. 99‒144. 
• Whitbread, Leslie George (1971). Fulgentius the Mythographer. Ohio State University Press. 

• archive.org: Opera — Fulgencijeva dela ((lat.))
• Wikisource: Mitologiarum libri III ((lat.))
• Wikisource: Expositio Virgilianae continentiae secundum philosophos moralis ((lat.))
• Wikisource: Expositio sermonum antiquorum ((lat.))