Bogumili u Raškoj

Bogumili u srednjovekovnoj Srbiji su bili slovenski hrišćani koje nisu priznavali vlast vizantijske niti rimske crkve. Njihovo učenje, bogumilstvo, proširilo se Raškom iz Makedonije, koja je bila njihovo središte. Nazivani su i babunima, po makedonskoj planini Babuni.^[1]

Pravoslavna crkva i nemanjićka država su ih proglasile za jeretike, kažnjavajući ih telesnim kaznama, spaljivanjem na lomači, sečenjem jezika, žigosanjem po licu, progonom iz zemlje, oduzimanjem imanja i drugim drakonskim merama.^[2] U ovim pogromima su spaljene i slovenske apokrifne knjige, koje su predstavljale najstarije spomenike raške i makedonske škole^[3][4].

Glavni članci: Sebri i Istorija Srbije u Srednjem veku

Seljaci u srednjevekovnoj Raškoj su morali da plaćaju dve vrste dažbina: soće ili dohodak carski vladaru, i desetak, koji je svaki vlastelin ubirao od seljaka sa svog imanja, najčešće u žitu, mesu, medu, vosku... Pored dažbina, seljak je bio dužan da izvršava i razne rabote i druge obaveze. Zemljoradnici su morali da rade svake nedelje na vlastelinskom imanju, i još vanredno kada su veliki poslovi. Pored svih rabota, seljaci su bili obavezni da na poziv vlastelina učestvuju u vojnim pohodima, uglavnom kao pešadija.^[5] Pored osnovnih obaveza, zavisni stanovnici imaju i obavezu da popravljaju gradske zidine, čuvaju stražu na putevima, da primaju na stan i hranu cara ili vlastelina i njegovu pratnju kada se nalazi na putu. Izvršavanje ovakvih obaveza se nazivalo „rabota”.^[6] Celokupno nevlasteosko stanovništvo u srednjovekovnoj Srbiji nosilo je zajedničko ime sebri.^[6]

Glavni članak: Bogumilstvo

Krajem 9. veka Srbi su počeli da prihvataju hrišćanstvo. Hrišćanstvo je iz Vizantije najpre primio gornji sloj srpskog društva (vidi: Pokrštavanje Slovena). Crkvene starešine su uglavnom bili Grci.

Bogumilsko učenje se raširilo iz Makedonije krajem 10. veka, za vreme Samuilovog carstva, koje je obuhvatalo i Rašku.^[7] Smatra se da je Samuilo bio naklonjen bogumilima, iz razloga što su bili jedina organizovana anti-vizantijska stranka, jasne slovenske orjentacije.^[8] Oni su se protivili romejskoj vlasti i helenizaciji zemlje i crkve. Najčešće se kao osnivač ovog učenja navodi pop Bogumil, sveštenik koji je oko 950. godine propovedao među Slovenima u oblasti Velesa i Prilepa protiv iskvarenosti crkve i društvenih nepravdi^[9]. Bogumili su svojim jednostavnim hrišćanskim životom, dovodili u pitanje crkvenu moć i bogatstvo. Propovedali su slobodu i ravenstvo među ljudima, osnivajući opštine u kojima su živeli. Podstiču narod na nepokornost vlastima i pozivaju robove da ne rade za svoje gospodare. Učenje bogumila je u Raškoj za kratko vreme steklo veoma mnogo pristalica.Velika većina pristalica su bili Srbi.^[10]

Početkom 12. veka u Raškoj počinje rasti moć dinastije Nemanjića, koji su išli stopama sv. Save, koji je stajao na stanovištu verskog ekskluzivizma.^[11] Ovo je naročito pogodilo staroverace, poštovaoce Peruna, i nepravoslavne hrišćane, bogumile.^[12] Bogumili su odbijali da plaćaju poreze i da učestvuju u javnom životu nemanjićke države.

Glavni članak: Stefan Nemanja

Stefan Nemanja (1113-1199) je bio veliki župan Raške i začetnik vladarske dinastije Nemanjića. Kršten je kao rimokatolik. Između 1166.-1168. iako najmlađi brat, zbacuje starijeg brata Tihomira, preuzima vlast i progoni braću Tihomira, Stacimira i Miroslava iz zemlje. 1172. godine diže pobunu protiv Vizantije, koja se završava porazom. Car Manojlo I Komnin ga odvodi u ropstvo u Carigrad, i nakon prihvatanja vazalske obaveze, vraća ga u Rašku na presto. Nakon toga, Nemanja je bio caru veran vazal i izvršavao je svoje obaveze, u koje je spadalo i slanje vojnika u vojne pohode. Tako je srpski odred konjice u vizantijskom pohodu na Ikonionski sultanat u Maloj Aziji, 17. septembra 1176. masakriran u bici kod Miriokefalona.^[10]

Nemanjinoj politici su se suprotstavljali bogumili, koji su odbijali vojnu obavezu i odlazak u Vizantijske ratne pohode (vidi prigovor savesti). Njihovo učenje je već bilo prošireno i među vizantijskom vojskom, kada je nekoliko hiljada vojnika napustilo vojni pohod Aleksija I Komnina protiv Normana. U doba stvaranja srpske feudalne države prilaze im i članovi plemstva, koji se opiru jačanju centralne vlasti. Učenje bogumila je prihvatio veliki deo naroda, vojske i vlastele. U međuvremenu, nakon smrti cara Manojla 1180. godine, Raška se od slabe Vizantije okreće papi Inoćentiju III koji je vodio katarski krstaški rat, proganjajući zapadnoevropske bogumile. Nemanja nakon učvršćenja vlasti kreće da se obračunava sa bogumilima u Raškoj.

Glavni članak: Sabor protiv bogumila u Raškoj

Stefan Nemanja je 1186. godine u Rasu, kod stare Petrove crkve, sazvao veliki crkveno-državni sabor protiv bogumila. Na tom saboru su, pored crkvenih velikodostojnika, bile prisutne i sve važnije velmože u Raškoj. Prisustvo plemstva je značilo da su bogumili prestali biti samo stvar crkve, koja sa njihovim učenjem više nije mogla da se nosi. Bogumili imaju uporište i među samim velmožama, koji na saboru slobodno iskazuju svoje mišljenje. "I dok je govorio ovaj Sveti, i dok je bila velika prepirka..." mnoge velmože se otvoreno protive predloženim merama, pokušavajući da spreče predstojeće Nemanjine progone.

Stefan Nemanja „izobliči krivoverje njihovo, i savetova se sa svetiteljem svojim Jeftimijem i sa časnim črncima, i sa velmožama svojim, i, nimalo ne zadocnev, posla na njih vojsku, naoružanu od slavnih svojih, govoreći: `Revnujući porevnovah za Gospodom Bogom svedržiocem`.“ Uskoro je Nemanjina vojska krenula po Raškoj tražeći bogomile.

I on izobliči bezboštvo njihovo, i jedne popali, druge raznim kaznama kazni, treće progna iz države svoje a domove njihove, i sve imanje sakupiv, razda prokaženim i ubogim.^[2]

– Stefan Nemanjić, Žitije Svetog Simeona

Uskoro je Nemanji dopao šaka i sam vođa bogumila (djed), koji je surovo mučen:

Učitelju i načelniku njihovu jezik ureza u grlu njegovu, što ne ispoveda Hrista, sina božjeg.^[2]

– Stefan Nemanjić, Žitije Svetog Simeona

Nemanja je nakon toga zabranio svako pominjanje njihovog imena: "Izagna ga, zapretiv da se nikako ne ispoveda niti pominje trikleto ime".^[2]

Bogumili su ubijani, spaljivani na lomači, stavljani na muke, kažnjavani najsurovijim kaznama, sečeni su im jezici, odsecani su im delovi tela, žigosani su po licima i surovo progonjeni, imanja su im paljena ili oduzimana. Pored imanja paljene su i njihove knjige („Knjige njegove nečastive spali“), što je posebna šteta jer bi one danas predstavljale najstarije spomenike raške i makedonske škole.^[3] Tako su stare srpske i slovenske apokrifne knjige, u plamenu, bile uništene. Ovakav surov progon bogumila i uništavanje njihovih knjiga i jeste razlog što se danas o njima toliko malo zna i što sva znanja dolaze upravo iz knjiga njihovih neprijatelja.^[10] Jedno od uporišta bogumila bio je i Soko Grad utvrđen na steni, u kanjonu reke Moravice. Nemanja je nakon opsade zauzeo grad koji je tom prilikom pretrpeo prilična razaranja.^[13] Prema nekima, Nemanja progoni i svoju kćer koja je bila bogumilka.^[14]

...i svečasnu veru Hristovu ustanovi da se jasno i velelepno slavi i klanja presvetoj i životvorećoj Trojici … iskorenivši jeretičku i mnogobožačku prevaru po celom svome otačastvu, tako da svi budu hrišćani … I niko se ne nađe da se protivi njegovoj blagočestivoj zapovesti; pa ako se ko i ne sa ljubavlju obraćaše, no ipak od straha prema onome ko je zapovedio, ne zaostajaše. I tako se… svi sabraše u svetu sabornu i apostolsku crkvu, pošto njegova dobra vera beše u sprezi sa vlašću.^[15]

– Domentijan, „Žitije svetog Simeona“

Usled progona bogumila, dolazi do pomeranja stanovništva u različitim pravcima. Smatra se da narod Torbeši (poznati i kao Gorani) sa Gore i Šar Planine, potiču od potomaka prognanika, a njihovo naseljavanje u Gori se poklapa sa velikim progonima početkom XIII veka. Naziv torbeši se u Raškoj pogrdno koristio za bogumile, što kasnije ostaje kao etnonim.^[14] Deo preživelih bogumila odlazi preko Drine, u Bosnu i Hum, gde nalaze utočište pod okriljem Crkve bosanske i „dobrog bana Kulina“, koji ih prima kao dobre hrišćane. Uprkos progonima od strane katoličke i pravoslavne crkve, pokret u Bosni opstaje i širi se zapadnom Evropom, pod imenom katari.

Iako je mnoštvo bogumila stradalo, i mnoštvo proterano, ipak Raška i dalje ostaje njihovo središte. Preostali bogumili bivaju primorani da se sklone u dubinama planina, daleko od nastanjenih centara i progona od strane pravoslavnog klera. Toponimi koji se kod Srba nalaze na planinskim vrhovima pokazuju da se život odvijao u planinama. Na planini Trebavi je Igralište (nadmorske visine 480 m), gde se narod okupljao za Božić, bez sveštenika; na Kopaoniku pored Ibra je Igrište (1088 m); na Javoru severno od Drine vrh je Igrište (1406 m); na planini Ravan pored reke Bosne je vrh Igrišća (1302 m); na Jahorini zapadno od Drine je Igrište (1451 m), a na planini Tari istočno uz Drinu je vrh Zborište (1544 m).^[16] Bogumili su živeli na prostorima Raške narednih vekova, uglavnom pritajeno, jer im je javno ispovedanje vere bilo zabranjeno, i tako će nadživeti i naredne vladare i srednjevekovnu srpsku državu.

Zaminljivo je da i danas u Raškoj, u selu Paljevu, postoji bogumilska ćelija, u narodu poznata kao lečilište, u koju su ljudi svih veroispovesti dolazili tražeći od Boga izlečenje bolesti.^[17] Prema nekima, selo se zove Paljevo, jer je spaljeno prilikom progona bogumila u Raškoj.^[17]

Glavni članak: Sveti Sava

Sava Nemanjić je bio najmlađi sin Stefan Nemanje. U to vreme, srpska crkva je bila podređena ohridskoj arhiepiskopiji, i imala je samo tri eparhije (Ras, Lipljan i Prizren) u kojima su vladike bili Grci. Sava odlazi u Nikeju (jer su Carigrad tada držali Latini) kod vaseljenskog patrijarha Manojla Sarantena, tražeći autokefalnost srpske crkve. 6. decembra 1219. godine Raška episkopija postaje arhiepiskopija, a Sava prvi srpski arhiepiskop. Sava potom u Solunu, u manastiru Filokal, prevodi Fotijev Nomokanon (Zakonopravilo, Krmčiju), zbornik crkvenih i pravnih propisa, sa grčkog na staroslovenski jezik. Sava u Nomokanonu navodi i popis kanonskih knjiga, kako bi sprečio upotrebu apokrifnih rukopisa.^[3] Po povrtaku u Rašku osniva osam novih episkopija (zetsku, hvostansku, humsku, topličku, budimljansku, dabarsku, moravičku), među kojima i žičku, koja postaje sedište nove srpske arhiepiskopije. Svi novopostavljeni episkopi dobijaju po jedan prepis Krmčije. Novoizgrađeni manastiri su bogato obdareni imanjima, njivama, šumama, vinogradima, pašnjacima, voćnjacima...^[10] Episkopija u Dabru na Limu je postavljena uz bosansku granicu, da suzbija bogumilsko učenje (kasnije bosanska vojska ruši taj manastir).^[18]

U Srbiji je do nemanjićke epohe ikona, pod uticajem bogumila, bila zapostavljana, i odbacivana. Kada je na čelo srpske crkve došao Sava Nemanjić, on je isticao značaj ikone i zahtevao njihovo poštovanje. One koji "časne ikone odbacuju, ne slikaju ih i ne klanjaju im se", Sava proklinje kao hulnike i jeretike.

1221. godine je održan opšti državno-crkveni sabor, prvi nakon dobijanja autokefalnosti, u manastiru Žiči, podignutom kao sedište nove arhiepiskopije. Na saboru je arhiepiskop Sava papinom krunom (vencem) krunisao svog brata Stefana Nemanjića za kralja, koji postaje Stefan Prvovenčani, a Srbija postaje kraljevina.

Sava je pred ovim saborom održao Žičku besedu o pravoj veri, u kojoj poučava kralja, vlastelu i novoizabrane episkope osnovnim dogmama pravoslavne vere, bez koje su dobra dela uzaludna. „Jer niti koristi ispravnost života bez prave i prosvećene vere u Boga, niti nas pravo ispovedanje bez dobrih dela može izvesti pred Gospoda, nego treba imati oboje, da "savršen bude čovek Božji"“.^[19] Tom prilikom, Sinod pravoslavne crkve proklinje bogumile:

Zli jeretici, trikleti babuni, koji se lažno nazivaju hrišćanima, i koji se rugaju našoj pravoj veri, izostavljajući iz svetih knjiga reči i preokrećući na zloverje, i koji se otkidaju od svete i pravoslavne crkve, i koji se rugaju svetome i časnome krstu, i koji se rugaju svetim ikonama i ne klanjaju im se - da budu prokleti.

– Sinod pravoslavne crkve

Takođe se proklinju poglavari bosanske crkve koja je primala prognane hrišćane:

I razglasiti svima: Rastudije bosanski i Radomir i Dražilo i Tolko i Tvrdoš i svi koji se nazivaju hrišćani i hrišćanice a ne klanjaju se svetim ikonama i krstu časnomu, da budu prokleti.

– Sinod pravoslavne crkve^[20]

Posle sabora su dovedene bogumilske starešine, koje su ispitivane i pokrštavane, a neke je i Sava lično isledovao: "A one koji su propovedali jeres zadrža sa sobom kod crkve i nasamo ih tačno ispita. Nekrštenima, uz prethodno proklinjanje jeresi koju imađahu, zapovedi da drže dane oglašene u čuvanju čistote, i tako zapovedaše im da se krste."^[21] Plemićima koji su bili bogumili, Sava i Stefan Nemanjić su nudili mnoge darove i počasti ako pređu u pravoslavlje, a one koji nisu pristajali su, nakon poniženja, proterivali iz zemlje.

A blagorodne koji su bili u jeresima koje nalažaše, mnogo je molio i učio da se vrate sabornoj apostolskoj crkvi, obećavajući im počasti i darove velike, i koji bi ga poslušao bio je priman od njega s ljubavlju velikom, i primao je od samodršca kralja, brata njegova, mnoge darove. A ko se, ne povinujući se, utvrđivaše u bogomrskim jeresima, ovoga proklevši a velikim beščašćem iz cele svoje zemlje izgonjahu.^[21]

– Teodosije, Žitije Svetog Save

Iako su bogumili u Raškoj potisnuti, smatra se da je njihova težnja ipak našla oduške u Savinom radu: ne prekidajući veze sa središtima hrišćanstva, Sava je ostvario samostalnost crkve, uveo narodni jezik u bogosluženje i prilagodio hrišćanstvo domaćim prilikama.

Glavni članak: Sveti Sava II

Sava II Nemanjić, treći srpski arhiepiskop koji je stolovao u periodu 1263—1271. godine, za vreme vladavine svog brata Uroša I Nemanjića, ostao je upamćen kao "gonitelj jeretika" i zaslužan za jačanje hrišćanskog pravoverja.^[22]

Stefan Dragutin 1284. godine dobija na upravu delove današnje Mačve i Bosne, od ugarskog kralja Ladislava IV i stiče zvanje "sremski kralj". U dobijenim oblastima se susreće sa bogumilima, nastojeći da spreči njihovo širenje preko Drine u Podrinje. Srpski arhiepiskop Jakov obnovlja pravoslavni sinodik kojim se anatemišu bosanski "lažni hristijani". Dragutim kao uporišta protiv bogumilskog uticaja iz Bosne s obe strane Drine podiže manastire: Tronoša, Rača, Papraća i Tavna. Manastirska sela sa svim ljudima u njima bila su oslobođena svih drugih poreza. 1291. godine Dragutin javlja papi Nikoli IV kako po Bosni ima mnogo patarena i moli ga da pošalje franjevce koji poznaju slovenski jezik, na šta mu papa šalje dvojicu franjevaca iz slavonske pokrajine.^[10] U narednom periodu Dragutin „mnoge od jeretika bosanske zemlje obrati u hrišćansku veru i krsti ih“.^[23] Tokom 1291. godine i sam prelazi u katoličku veru.^[24]

Kralj Dragutin je oko 1290. podigao Crkvu svetog Ahilija u Arilju. Dobro očuvana freska iz tog vremena, pokazuje kralja Dragutina i brata mu Milutina ustoličene pored dede Stefana Prvovenčanog. Ispod njih se odvija rasprava između pravoslavnog episkopa i bogomilskog starešine.^[7]

Glavni članci: Dušanov zakonik i Stefan Dušan

Stefan Dušan Nemanjić (oko 1308-1355), nazvan Silni, je bio srpski kralj od 1331-1345. i prvi srpski car od 1346-1355. godine. U 14. veku za vreme cara Dušana, i pored svih progona, u Srbiji i dalje žive mnogi bogumili. U sastav srpske države tada je ulazila i Makedonija, sa Babun planinom koja je bila kolevka bogumilstva. Dušanov zakonik, donet u Skoplju 21. maja 1349. godine, donosi stroge odredbe protiv njih.

„I ko se nađe kao jeretik, živeći među hrišćanima, da se ožeže po obrazu i da se izagna, a ko bi ga tajio, i taj da se ožeže.“

– Dušanov zakonik, član 10.

Oni koji su krili prijatelje „jeretike“ od progona, rizikovali su žigosanje na licu.

„I ko rekne babunsku reč, ako je vlastelin, da plati sto perpera, akoli je sebar da plati dvanaest perpera i da se bije štapovima.“

– Dušanov zakonik, član 85.

"Babunska reč" je podrazumevala raspravljanje o verskim dogmama, kritikovanje crkve, propovedanje ravenstva, nepokornost vlastima, itd. Činjenica da je Dušan Silni i posle 150 godina neprijateljske politike Nemanjića, imao posla s bogumilima, najbolje pokazuje koliko je ova vera bila duboko ukorenjena kod svih Slovena na Balkanu.^[11]

Stefan Lazarević (1374-1427), sin Lazara Hrebeljanovića, je u početku svoje vladavine (od 1393.) bio turski vazalni knez, da bi nakon bitke kod Angore 1402. godine, u kojoj su Tatari porazili tursku i srpsku vojsku, i smrti sultana Bajazita I, postao ugarski vazal u službi cara Žigmunda. Žigmund Luksemburški pokreće krstaški rat protiv Bosne, koja je bila središte Crkve bosanske i utočište verskim prognanicima sa raznih strana. 1411. godine je osvojenu Srebrenicu, poznatu po rudnicima srebra, dao na upravu Stefanu Lazareviću.^[24] Stari srpski dokument koji opisuje kako je Srebrenica osvojena od Bosne, za njezine stanovnike kaže: „Se že vsi jeresi bogomilskie sut“^[25], odnosno da su svi jeresi bogumilske. Nakon što je despot Stefan Lazarević preuzeo upravu, u rudniku Srebrenici su se pobunili rudari. Lazarević je na to veoma oštro reagovao, naredivši da se kolovođe kazne stavljanjem usijanih belutaka pod kolena, te su tako zauvek osakaćeni.^[26]

Savremena tumačenja se uglavnom tiču Nemanjinih progona. Istoričar Milorad Tomanić Nemanjino istrebljenje bogumila kvalifikuje kao genocid:

Nemanja je odlučio je i da Rašku učini verski jednoobraznom zemljom. Glavni problem na tom putu bili su mu bogumili. Zato je Stefan Nemanja krenuo u veliko istrebljenje (danas bi to nazvali genocid) svih onih bogumila koji nisu želeli da prihvate pravoslavlje i da se pokrste.^[27]

– Milorad Tomanić

Verski analitičar Mirko Đorđević smatra da je ovim "inkvizitorskim činom" bio pogođen "ogroman deo stanovnika" Raške države:

Stari autokrata Nemanja je ognjem i mačem uništio bogumile – a to je bio ogroman deo stanovnika njegove države. [...] Kada se danas u Beogradu o tom Nemanjinom inkvizitorskom činu piše, on u krugovima „elite“ i danas nailazi na odobravanje.^[28]

– Mirko Đorđević

Pravnik Kosta Čavoški verske progone u Raškoj poredi sa totalitarizmom XX veka:

„U ovim srednjovekovnim progonima ispoljile su se izvesne karakteristike koje će se u punoj meri razviti tek u totalitarizmu XX veka. To je najpre bila potreba za teološkim jedinstvom i ispravnošću, koja se, baš kao i potonja težnja ka ideološkoj monolitnosti, potvrđivala odnosom prema onom negativnom – jeretiku odnosno disidentu kao neprijatelju i otpadniku. Pokazalo se, naime, da se totalitarni tip pravovernosti ne može postići bez onog suprotstavljenog drugog – neprijatelja koga uvek iznova treba ponižavati, gaziti i pobeđivati da bi se ostali, poučeni njegovim stradanjem, držali u zaptu i poslušnosti. Otuda, ako nema neprijatelja, onda ih treba izmisliti, jer bi bez njih unutrašnja čvrstina i monolitnost ovakvih režima bili ugroženi. U osnovi ove težnje za teološkom odnosno ideološkom ispravnošću i jednoobraznošću bila je vera da treba da postoji samo jedna istina i u skladu sa njom samo jedno hrišćanstvo… Kako se, dakle, u stvarima vere nije dopuštalo da svako ima svoju istinu, crkveni i državni poglavari podvrgli su celokupan duhovni život sledećem načelu netrpeljivosti: u datoj verskoj i državnoj zajednici zaštićeni su samo oni koji veruju i misle kao i mi. Totalitarizam XX veka u celini je preuzeo ovo načelo netrpeljivosti da bi zvaničnu ideologiju, kao jedinu istinitu i na nauci zasnovanu, odbranio od drugih ideologija koje su već po svojoj definiciji morale biti iskrivljene i lažne.“^[29]

– Kosta Čavoški

Unutar Srpske pravoslavne crkve danas neki Nemanjine progone pravdaju. Tako je episkop Atanasije Jevtić ove masovne pogrome ljudi okarakterisao "medicinskim" rečnikom, rekavši da je bogumilstvo zlo "koga je Stefan Nemanja progonio sa srpskih prostora kao gubu...".^[30]

Desanka Maksimović u svojoj zbirci pesama Tražim pomilovanje se detaljno bavi Dušanovim zakonikom i prilikama u srednjovekovnoj Srbiji. Njena pesma Za naivne glasi:^[31]

Za one kojima se čini

da su jednaki

siromah i bogati,

slab i jaki,

nesuđen i onaj koji se sa robije vrati,

bezruki i čovek s rukama obema,

miropomazani i odlučen od vere,

zvani

i onaj što pred vratima čeka,

za njih, za sebe,

za svakoga čoveka

tražim pomilovanje.

• Sabor protiv bogumila u Raškoj
• Istorija Srpske pravoslavne crkve

• (sh) Željko Fajfrić, Sveta loza Stefana Nemanje Arhivirano 2016-03-03 na Wayback Machine-u
• (sh) Vladimir Ćorović, Istorija srpskog naroda Arhivirano 2015-09-24 na Wayback Machine-u
• (sh) Bogumili, Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb 1955.
• (en) The Balkan Slavs: Bosnia & the Bogomil Heresy Arhivirano 2002-10-14 na Wayback Machine-u

Primarni izvori:

• (sh) Dušanov Zakonik Arhivirano 2005-03-08 na Wayback Machine-u
• (sh) Stefan Prvovenčani, Život Svetog Simeona Arhivirano 2014-12-25 na Wayback Machine-u
• (sh) Konstantin Filozof, Žitije despota Stefana Lazarevića
• (sh) Teodosije, Žitije Svetog Save