Asurbanipal
| Asurbanipal | |
|---|---|
| Kralj Asirije | |
| |
| Asurbanipal prilikom lova. | |
| Vladavina | 669 – cca. 631. pne. |
| grčki | Sardanapalos |
| latinski | Sardanapalus |
| Prethodnik | Asarhadon |
| Nasljednik | Ashur-etil-ilani |
| Otac | Asarhadon |
Asurbanipal ili Ašurbanipal (685. pne. – 627. pne.), sin kralja Asarhadona, bio je posljednji veliki vladar Novog Asirskog Carstva. Poznat je po tome što je ustanovio prvu sistematski organiziranu biblioteku na Drevnom Bliskom Istoku [1], Asurbanipalovu biblioteku, čiji je jedan dio dan-danas očuvan.
U Bibliji se naziva As(e)nappar ili Osnapper (Ezra 4:10). Rimski historičar Justin je za njega naveo da je Sardanapal.[2]
Asurbanipalovo ime (Aššur-bani-apli) na akadskom znači "Ašur je napravio sina". Asurbanipal se rodio kao mlađi sin kralja Asarhadona, a poznata su imena još petoro braće i sestara.
Asarhadonov prijestonasljednik je bio Asurbanipalov stariji brat Sin-iddin-apli. Dok se stariji sin pripremao za preuzimanje vlasti, mlađi je provodio vrijeme vježbajući lov, ratne vještine, konjaništvo i vožnju dvokolicu. Asurbanipal je, međutim, pokazao i zanimanje za vjerske obrede, matematiku, ali i sumerske tekstove. Naučivši se koristiti klinopisom postao je prvi i jedini asirski vladar koji je znao čitati i pisati.
Godine 672. pne. Sin-iddin-apli je umro. Prema nasljednom redu je novi prijestonasljednik trebao postati Shamash-shum-ukkin, ali je utjecajna kraljica-majka Zakutu (isto tako poznata i kao Naq'ia) smatrala da Asarhadona ipak treba naslijediti Asurbanipal. Starijem bratu je, pak, prepuštena uprava nad Babilonom gdje je interese svog oca i Asirije trebao zastupati kao vazalni kralj.
Kao prijestonasljednik, Asurbanipal je brzo počeo pomagati ocu u upravljanju državom, a iz tog perioda su sačuvani njegovi detaljni izvještaji.
Godine 669. pne. Asarhadon je umro u Harranu pripremajući se za gušenje pobune u Egiptu. Vlast je privremeno preuzela Zakutu te uvjerila vodeće asirske plemiće i vojne komandante da se ne suprostavljaju Asurbanipalu, odnosno ne podrže moguću pobunu Shamash-shum-ukkina. Nekoliko mjeseci kasnije, Asurbanipal je okrunjen za asirskog kralja.
Na samom početku vladavine Asurbanipalu je prioritet bio Egipat, podijeljen na sjeverni asirski dio pod vlašću vazalnog kralja Nehoa I i južni nubijski dio pod vlašću egipatsko-nubijskog kralja Taharke. Taharka je stalno potpirivao pobune među lokalnim velmožama, nastojeći se vratiti na vlast, odakle je otjeran od strane Asurbanipalovog oca. Godine 668. pne. Asurbanipalove snage su porazile Taharku i otjerale ga iz Delte.
Godine 664. pne. Taharkin nasljednik Tantmani je prodro u Donji Egipat i ubio Nehoa. Asurbanipalova je reakcija je bila munjevita - njegova je vojska porazila Nubijce, osvojila i opustošila Tebu, a nubijski vladari više nisu poduzimali pohode na Egipat. Za vladara je imenovan Nehov sin Psametih I. Međutim, samo četiri godine kasnije Egipćani su se pobunili protiv Asiraca, a 654. pne. su iz Egipta protjerani posljednji asirski garnizoni. Usprkos toga, između dvije države su se nastavili trgovinski odnosi.
Na sjeverozapadu države je Asurbanipal imao, prema Herodotu, ispočetka dobre odnose s lidijskim kraljem Gigom te je asirska vojska Lidijcima pomagala u borbi protiv Kimerijaca. Međutim, kada je Gig sklopio savez sa pobunjenim Psametihom, Asurbanipal je odlučio razvrgnuti savez i ostaviti Lidiju na milost i nemilost Kimerijcima. Tu je politiku promijenio tek nakon Gigove smrti.
U zapadnom dijelu Carstva je Asurbanipal podvrgnuo svojoj vlasti zahvaljujući uspješnoj opsadi Tira. Kao i prethodni asirski vladari, Asurbanipal je bio sklon velikoj okrutnosti prema pobunjenim gradovima i pokrajinama, ali i korištenju propagande i hvaljenju vlastitim zvjerstvima kako bi obeshrabrio sve potencijalne buntovnike. Sudbina Tira je, barem privremeno, podanike u Siriji i Palestini odvratila od ustanka protiv Asirije.
Daleko ozbiljniji problem za Asurbanipala je bio njegov stariji brat u Babilonu. Asurbanipal je nastojao upravnim mjerama ograničiti njegovu vlast - guverneri Ura i primorskih gradova uz Perzijski zaljev su odgovarali direktno njemu, a ne Shamash-shum-ukkinu kao nominalnom kralju Babilonije. Asurbanipal je također nastojao spriječiti Elamsko Carstvo da podrži brata u eventualnom ustanku. Kada je 653. pne. godine elamski uzurpator Tept-Humban nakratko prodro na asirsku teritoriju, Asurbanipal ga je porazio, ali je odbio poslati vojsku da za kaznu pohara Elam, nastojeći stvoriti dobre odnose s legitimnim elamskim prinčevima.
Shamash-shum-ukkin je, međutim, već duže vrijeme kao vladar Babilona godinama bio izložen utjecaju svojih podanika, kod kojih je tinjala mržnja prema asirskim tlačiteljima. Godine 652. pne. je Asurbanipalovu politiku prema Elamu shvatio kao znak slabosti, te se proglasio samostalnim kraljem a Asurbanipala posprdno nazvao svojim vazalom. Za Asurbanipala je to bio znak da hitno uguši pobunu te spriječi veliki savez Babilonije, Elama, Egipta, Lidije, odnosno medijskih i arapskih plemena.
Asirci su ponovno opsjeli Babilon te ga zauzeli 648. pne. Shamash-shum-ukkin je prije toga zapalio svoju palaču, a potom u njoj izgorio. Asurbanipal, za razliku od svog djeda Sanheriba pokoreni grad nije razorio, ali je u njemu izveo masovni pokolj stanovništva. Nakon toga je Asurbanipal dao popraviti zgrade oštećene prilikom borbi i lokalnog velmožu Kandalanua postavio za potkralja.
Asurbanipal je nakon smirivanja Babilona nastavio pohode protiv pobunjenih plemena, ali i Elama koga je odlučno porazio u bitci kod Suse 647. pne. Ustanak u Babiloniji je okončan dvije godine kasnije.
Konačni obračun s Elamom je došao 639. pne. kada je prikupljena gotova sva asirska vojska te poslana protiv istočnog susjeda. Susa je opustošena, Elam kao država prestao postojati, a njegovo stanovništvo je odvedeno u roblje. To je bio posljednji i najveći trijumf Asurbanipala koji je u Ninivi tjerao četiri zarobljena kralja da vuku njegova kola.
Prema postojećim podacima, posljednja decenija Asurbanipalove vladavine je protekla u relativnom miru. Nedostatak vojnih pohoda se djelomično tumači time da su najopasniji protivnici Asirije barem privremeno umireni, ali također i umorom vladara i iscrpljenošću njegove vojske.
S druge strane, relativno malen broj službenih zapisa iz tog perioda je doveo do špekulacija kako je Asirija tada zapala u ozbiljnu krizu. Tako se, zapravo, s potpunom pouzdanošću ne zna kada je zapravo Asurbanipal umro. Uz najčešće korišteni datum 627. pne. se spominje i 631. pne. kao vrijeme kada je njegov sin Ashur-etil-ilani preuzeo vlast. Dio asirologa smatra kako je Asurbanipal svog sina postavio kao suvladara, nastojeći spriječiti građanski rat koji bi izbio nakon njegove smrti.
Ti napori, međutim, nisu urodili plodom i Asirsko Carstvo su odmah nakon Asurbanipalove smrti pogodile provale nomadskih barbara, međusobni sukobi i pobuna u Babilonu koja će za jednu generaciju dovesti do potpunog nestanka asirske države.
Asurbanipal je, s jedne strane, bio surov vladar, ali se s druge strane volio hvaliti i svojim intelektualnim dostignućima, odnosnosno ljubavi za književnost. Osim što je iza sebe ostavio dokumente autobiografskog karaktera, poznat je pop tome što je osnovao veliku Biblioteku u Ninivi, od koje potječe danas najveća zbirka babilonsko-asirske literature. Asurbanipal je želio na jednom mjestu okupiti sve što su na Bliskom istoku stvorile generacije na književnom i znanstvenom polju. Zaposlio je veliki broj prepisivača i poduzeo sistematsko skupljanje babilonsko-asirske književnosti. Biblioteka je bila podijeljena po stručnim grupama i opskrbljena oznakama za snalaženje; imala je i kataloge. Svaka je pločica sadržavala kolofon s podacima o sadržaju, prepisivaču i sl. Biblioteka je uništena 612. pne. kad je razorena Niniva.
Potkraj 19. st. u Ninivi pronađeno je više od 20.000 glinenih pločica s klinastim pismom koje se danas čuvaju u Britanskom muzeju u Londonu.
Asurbanipal je u grčkim, a kasnije rimskim izvorima bio poznat pod nazivom Sardanapal. U njima je historijske podatke zamijenili mitovi i legende, te veliki kralj postao dekadentni, ženskasti i hedonizmu skloni vladar koga su neprijatelji bili opsjeli u Ninivi, a koji je zarobljavanje izbjegao samoubistvom.
Lik Sardanapala je posebno utjecao na evropske romantizam|romantičare početkom 19. vijeka, pa mu je Lord Byron posvetio dramu, a po njenim motivima Eugene Delacroix naslikao Sardanapolovu smrt , jednu od najdramatičnijih i najznametnijih slika u historiji likovne umjetnosti.
Među suvremenim Asircima je, pak, Asurbanipal postalo popularno muško ime.
- ↑ Ashurbanipal, from the Encyclopædia Britannica
- ↑ Marko Junijan Justin. „Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus” (English) (HTML). »Njegovi nasljednici su također, slijedeći njegov primjer, narodu odgovarali preko svojih premijera. Asirci, koje se nakon toga nazivalo Sirijcima, imali su svoje carstvo 1300 godina. Posljednji kralj koji je vladao nad njima bio je Sardanapal, muškarac ženskastiji od žene.«
- Ashurbanipal Arhivirano 2007-09-30 na Wayback Machine-u
- The Library of King Ashurbanipal Web Page Arhivirano 2008-07-09 na Wayback Machine-u
- Assurbanipal Coronation Hymn