Šládja

Šládja lea biologiija doaba. Biologalaš systematihkas láve juohkit ealániid mat leat lagas sogalaččat máŋggalágan joavkkuide mat leat ordnejuvvon hierarkiijan. Šládja lea dat joavku maid olbmot dávjjimusat atnet go sirrejit guokte ealli. Ovdamearkka dihte lea ledjon, buoidda ja bussá eallit árgabeaigielas ja iešguđetlágan šlájat maiddái dieđalaš gielas. Lagas sogalaččat mat leat nu sullalagaid ahte ii sáhte earuhit daid lávejit gohčodit šládjajoavkun. Dakkár joavkkut gávdnojit miehtá ja muhtumin lea measta veadjemeahttun sirret guokte šlája. Šládja sáhttá maiddái suddat oktii muhtin eará šlájain.

Guhká lei diehttelas ášši ahte šládja lei systematihka vuolimus ja unnimus ovttadat. Muhto šlája definišuvdna lea leamašan nákku vuolde čuđiid jagiid. Dábáleamos definišuvnna, mii láve gohčoduvvot biologalaš šládja, ráhkadii Ernst Mayer gii celkkii ahte šládja lea joavku ja dasa gullevaš ealánat sáhttet oažžut čivggaid gaskaneaset.

Historjjá čađa leat olbmot bidjan máŋggalágan gáibádusaid man stuorra erohusat galget vai omd. ealli šaddá sierra šládjan. Čuvgehusáiggis álge dutkit čoaggit vaikko man olu biologalaš materiála miehtá máilmmi. Šattai dego gilvu gávdnat ođđa šlájaid ja das fas buvttii mielddis ahte smávimus erohus sturrodaga, minsttara dahje guolgga hárrái ráhkadii sierra šlája. Maŋŋelis leat olu šlájat jávkan danin go dat eai adnojuvvo sierra šládjan šat. Lunddolaš erohusat muhtun šlájas lea hui dábálaččat. Jus muhtun rievddadus lea hui mihtilmas lea dan sáhttá gohčodit vuollešládjan.

1990-logus bohte máŋŋgalágan ođđa DNA-analysat ja dál lea dilli nu ahte gávdnojit hui olu oaivilat šlája definišuvnna hárrái. Muhtimat baladedje dahje ain baladit ahte olles vuogádat sáhttá bieđganit. Dát dieđusge buvttášii váttisvuođaid dutkanmáilbmái. Muhtimat leat vigggan ásahit mearrádusaid mo dakkár áššiid galgá meannudit.

Taksonomat dahket dál erohusa šládjadoahpaga (mii definiere šlája) ja šlája gáibádusaid gaskkas. Dál leat olbmot ovtta oaivilis šládjadoahpaga hárrái, mii leat ahte šládja lea muhtunlágan hypotesa mii sáhttá buoridit máŋggalágan gáibádusaiguin.

Evolušuvdna lea čađat jođus. Olmmoš viggá áicat go guokte earálágan ealli leat gáidan nubbi nuppis nu olu ahte sáhttá atnit daid guokte šládjan, muhto dat lea álo ráhkaduvvon rádji mii ii leat goassige objektiivalaš.

Gávdnojit golbma šládjadoahpat:

• Morfologalaš šládjadoahpaga ráhkadii Ruoŧa dutki Carl von Linne. Dat lei anus gitta 1900-logu álgomuddui ja dat doaba cealká ahte indiviidat main lea seammálágan bajiloaidnu gullet seammá šlája vuollai. Linné ii dovdan dalle evolušuvnna ja dat doaba ii váldde vuhtii leago indiviidain oktasaš boahtimuš.
• Biologalaš šládjadoaba bođiiatnui 1930-logus ja lea buot dábáleamos olbmuid gaskkas. Dat cealká ahte indiviidat gullet seamma šládjii jus dat lunddolaččat sáhttet oažžut čivggaid. Ja dat čivggat galget vel sáhttit oažžut čivggaid. Go indiviidat mat duohtavuođas sáhttet oažžut čivggaid, muhto leat nu guhkkálaga ahte dat lea veadjemeahttun, de dalle dat lea earálágan šlája dán definišuvnna mielde. Eará váttisvuohta dán doahpagiin lea mo galgá definineret šlája go okta ealán ráhkada čivgga dahje go lea sáhka fossiilas.
• Fylogenehtalaš šládjadoaba bođii 1960-logus ja lea dábáleamos dieđalaš máilmmis. Dát doaba mearkkaša ahte vuolgá fylogenehtalaš analysas. Fylogenehtalaš šládjadoaba cealká ahte indiviidat main lea oktasaš boahtimuš gullet ovtta šládjii. Indiviidain galget leat okta dahje máŋga árbbalaš iešvuođa mat eai gávdno eará elliin. Dát doaba geahččala gokčat ollisvuođa ja sisdoallá maiddái eará gáibádusaid.

Dát áššit sáhttet gáidat oalle guhkás duohtavuođas ja lea buorre čilget ovttain ovdamearkkain. Eurohpá ja Amerihká geatki gullet seamma šládjii go dat leat ovttaláganat bajiloainnu hárrái. Biologalaš šládjadoahpaga mielde dat eai leat seammá šládja danin go dat orodit guhkkálagaid ja eai sáhte oažžut čivggaid. Fylogenehtalaš šládjadoahpaga mielde dat leat gullet seammá šládjii danin go dain lea seammá boahtimuš.