وقت
وَقت (Time)، پیمائشي نظام جو هڪ جزو آهي جنهن سان ٻن واقعن جي وچ ۾ وقفو معلوم ڪيو ويندو آهي. علم طبیعیات ۾ هن جي تعریف زمان ۽ مڪان جي لحاظ سان هيئن ڪئي ويندي آهي:
"وقت دراصل غیر فضائي ۽ ٻين لفظن ۾ زماني واقعن جو هڪ سلسلو آهي جيڪو ناقابلِ واپسي هوندو آهي ماضي کان حال ۽ پوء مستقبل جي طرف روان رهندو آهي."
وقت وجود ۽ واقعن جو مسلسل تسلسل آهي جيڪو ماضي کان حال ۽ مستقبل ۾ ظاهري طور تي ناقابل واپسي ترتيب ۾ ٿئي ٿو. اهو مختلف ماپن جو هڪ جزو مقدار آهي جيڪو واقعن کي ترتيب ڏيڻ لاءِ، واقعن جي مدت يا انهن جي وچ ۾ وقفن جو مقابلو ڪرڻ ۽ مادي حقيقت يا شعوري تجربي ۾ مقدار جي تبديليءَ جي شرحن جو اندازو لڳائڻ لاءِ، استعمال ڪيو ويندو آهي. وقت کي اڪثر، ٽي فضائي طول و عرض (Dimensions) سان گڏ چوٿون طول و عرض سڏيو ويندو آهي.
وقت، ٻنهي انٽرنيشنل سسٽم آف يونٽس (SI) ۽ مقدار جي بين الاقوامي نظام ۾، ستن بنيادي طبيعي مقدارن مان هڪ آهي. وقت جو SI بنيادي يونٽ سيڪنڊ آهي، جيڪو سيزيم ايٽم جي برقي منتقلي تعدد کي ماپڻ سان بيان ڪيو ويو آهي. سمجھڻ لاءِ عام بنيادي فريم ورڪ آهي، ته خلائي وقت ڪيئن ڪم ڪري ٿو. خلائي وقت جي ٻنهي نظرياتي ۽ تجرباتي تحقيقات ۾ پيش رفت جي ذريعي، اهو ڏيکاريو ويو آهي ته وقت کي، خاص طور تي بليڪ هول جي ڪنارن تي بگاڙي ۽ ڦهلائي سگهجي ٿو.
تاريخ جي حوالي سان، وقت مذهب، فلسفي ۽ سائنس ۾ مطالعي جو هڪ اهم موضوع رهيو آهي. عارضي ماپ سائنسدانن ۽ ٽيڪنالوجسٽن تي قبضو ڪيو آهي ۽ نيويگيشن ۽ فلڪيات ۾ هڪ اهم محرڪ رهيو آهي. وقت جي سماجي اهميت پڻ آهي، معاشي قدر ("وقت پئسو آهي") سان گڏو گڏ، هر ڏينهن ۽ انساني زندگيءَ ۾ محدود وقت جي شعور جي ڪري، ذاتي قدر پڻ آهي.
تعريف
[سنواريو]وقت لاءِ ٻيا لفظ
[سنواريو]وقت کي دم، پل، وِپل، گهڙي، پهر ۽ ڪلاڪ ۾ ورهايو وڃي ٿو، جيڪو اڳتي هلي ڏينهن، مهينن ۽ صدين ۾ تبديل ٿئي ٿو. ان حساب سان وقت جا ماپا هي آهن؛
- وِپل= اڍائي سيڪنڊ
- پل= چوويھ سيڪنڊ
- گهڙي= چوويھ منٽن
- پهر= ٽن ڪلاڪن
- ڏينهن رات= اٺ پهر
ستارن جي علم جي ماهرن ۽ مقامي ماهرن مطابق ڏينهن رات ۾ اٺ پهر ٿين ٿا. چوويهه ڪلاڪن ۾ سٺ گهڙيون ٿين ٿيون. هڪ ڪلاڪ ۾ اڍائي گهڙيون، هڪ منٽ ۾ اڍائي پل، هڪ سيڪنڊ ۾ اڍائي وِپل ٿيندا آهن. انهيءَ حساب سان انسان هڪ پل ۾ ڇهه ساهه کڻي ۽ ڇڏي ٿو. ان صورت ۾ چوويهه ڪلاڪن ۾ انسان 21600 دم ته کڻي ٿو. پر ”ڪي دم دا ڀروسا يا دم آوي نه آوي“.
وقت جو ماپ يا پیمائش
[سنواريو]اڪتوبر 1967ع ۾ پيرس ۾ ڪجهه ماڻھو گڏ ٿيا وزن ۽ پيمائش جي جنرل ڪانفرنس ۽ 13 آڪتوبر تي انھن ماڻھن وقت جي تعارف ئي بدلائي ڇڏي گھڻو ڪري انساني تاريخ ۾ وقت جي پيمائش فلڪياتي اجزاءَ جي حوالي سان ڪئي ويندي رهي آهي اسانجي لاءِ وقت جو مفھوم زمين چنڊ سج جي چڪرن سان هيو. ڏينھن مهينا سال انھن گردشن جي ردھم جو نتيجا هيا انساني تاريخ جي وڏي حصي ۾ تہ اسان ان ردھم جي نموني جي وجهہ مان بہ واقف نہ هياسين پوءِ اسان اوزار ٺاهڻ شروع ڪيا جيڪي وقت کي ناپي سگھن سج جون گھڙيون جيڪي ڏينهن جو وقت ٻڌائين سٽون هنج جي طرح جا مشاهدي اسٽرڪچر جيڪي موسمن جي ڄاڻ ڏئي سگھن وقت کي ٽڪڙن ۾ ورهايو ڪلاڪ، منٽ، ۽ سيڪنڊ مصري ۽ سميريا تهذيبن جي ٻارهن ويھ جي گڻپ جي بنياد تي بنيادي يونٽ ڏينھن رهيو ڏينھن جيڪو اهڙي لمحن جي ويجھي جو وقفو جڏهن سج ڏينهن ۾ سڀ کان مٿين مقام تي هجي.
جڏھن وقت جي پيمائش جا اوزار بھتر ٿيڻ شروع ٿيا تہ اسانکي فلڪياتي ردھم جي حد جو پتو پيو هي ڪجهه مٿي هيٺ هوا ڪندو هيو جيڪڏهن اسانکي وقت جي ٺيڪ پيمائش ڪرڻي هئي تہ بنيادي تعاريف مٽائڻي هئي پيرس ۾ وقت جي تعارف جي لاءِ نظام شمسي جي سڀ کان وڏي شيء کي سڀ کان ننڍي شي يعني سج کي سيزيم جي ايٽم مان بدليو ويو.
وقت جي پيمائش جو بنيادي اصول بس هڪ ئي آهي ڪابہ شي جيڪا پنهنجو درهم خاص وقفي ۾ واريندي هجي سج ۽ چنڊ بہ هي ڪم ڪندا آهن ۽ روزاني جي معاملن جي وڏي حصي جي لاءِ هي ڪافي آهي پر جديد اوزارن جي لاءِ بلڪل بہ نہ.
1583ع ۾ پیسہ یونیورسٽي ۾ چرچ ۾ ٿيندڙ ليڪچر جي دوران پنھنجي سوچن ۾ گم 19 سال جي شاگرد جو ڌيان ڇت تي لڳل ڦرندڙ ليمپ جي طرف وئي جيڪو هڪ خاص ردھم سان ڦري رهيو هيو هي شاگرد گليليو هيو هي پنڊولم جي تصور جو نقطي جو آغاز هيو انکان وٺي ڪري ڪوارٽرز ڪرسٽل جي واڌاري ۽ وري سيزيم جي ايٽم تائين وڃڻ واري تعارف جو سفر وڏو آهي پر وقت جي تعاريف ۾ گھڻي ڀاڱي فرق انجو انساني معاشري تي آهي هڪ وقت ۾ سٽينڊرڊ وقت جو تصور نہ هيو هر آبادي جو پنھنجو وقت هوندو هيو سفر جي رفتار ايتري سست هئي تہ ان سان ڪو فرق ئي نہ پوندو هيو سٽيم انجڻ جي اچڻ هي بدلي ڇڏيو.
هي سٽينڊرڊ ڊائزيشن پاڻ وڏي بحث مباحثي کانپوءِ ٿي هن وقت جيڪڏهن اوهانجي موبائل جي گھڙي اوهانکي وقت ٻڌائي رهي آهي ۽ پنھنجو وقت هڪ ٽائم سرور مان مسلسل مطابقت ۾ رکندي آهي تہ ان پوري سسٽم جي پنھنجي حيرت انگيز ٽيڪنالوجي پنھنجي جڳھ پر هاڻي کان ڪجهه عرصو پھريان تائين نہ ئي ان معياري وقت جي ڪا تعريف هئي نہ انجي ڪنھن کي اهڙو ڪرڻ جي ڪا ضرورت.
جيڪڏهن اوهان خبرن جي هيڊلائن کي ٻڌڻ جي لاءِ پنھنجي هٿ يا موبائل جي گھڙي کي ڏسي ڪري ٽي وي کوليو آهي تہ عين ان موجب خبرون شروع ٿينديون عين وقت تي جھاز يا ريل تي چڙهندا آهيو اهيو ڄاڻي وٺندا آهيو تہ دنيا جي ڪھڙي جڳھ تي گھڙين ۾ ڇا ٽائيم ٿيو هوندو تہ هي هاڻ حيران تہ نہ ڪندو هوندو تہ انجي عادت ٿي وئي آهي پر انساني عادتن جو گھڙين سان هم آهنگي ٿيڻ ڪيترين ٽيڪنالوجيز جي وجهہ سان انساني تاريخ جي وڏي ننڊي حصي ۾ ٿيو نو کان پنج ڪم ڪرڻ جو تصور بہ وقت جي پيمائش سائينسي ۽ معاشرتي تبديلين جيڪي اڪيليون ناهين هڪ ٻئي سان گڏوگڏ ٿينديون آهن.