Кыргыыс тыла
| Кыргыыс тыла Kыргыз тили, Кыргызча, قىرعىزچا, قىرعىز تىلى | ||
|---|---|---|
| Дойдулар: | Кыргыстаан, Афганистан, Пакистан, Тадьикистан, Синдьээҥ (Кытай) | |
| Total speakers: | 5 млн. кэриҥэ | |
| Тыл системата: | Алтай Түүр Кыргыыс-Алтай бөлөҕө эбэтэр Кыргыыс-Кыпчак бөлөҕө Кыргыыс тыла | |
| Ил суолталаах | ||
| Ил статустаах: | Кыргызстан | |
| Салайыллар: | no official regulation | |
| Language codes | ||
| ISO 639-1: | ky | |
| ISO 639-2: | kir | |
| ISO 639-3: | kir | |
| Glottolog: | kirg1245 | |
| Note: This page may contain IPA phonetic symbols in Unicode. | ||
Кыргыыс тыла (Kыргыз тили, Кыргызча; Qırğız tili, Qırğızça; قىرعىزچا, قىرعىز تىلى) диэн түүр тылларыттан биирдэстэрэ, олортон казах тылыгар ордук чугас. Кыргызстан ил тыла.
Кыргызтыы 4 млн. киhи саҥарар Кыргызстаҥҥа, Кытайга, Афганистаҥҥа, Казахстаҥҥа, Тадьикистаҥҥа, Түркийэҕэ, Узбекистаҥҥа, Пакистаҥҥа уонна Россияҕа. Кыргыз бичигэ уларытыллыбыт Кирилл алпабыытынан (Кыргызстаҥҥа) уонна Араб алпабыытынан (Кытайга).
Суруга
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1941 сыллаахтан ыла Кыргыыс тыла кириллицанан суруллар. Кытай Синдьээң кыргыыстара билиҥҥэ дылы синдьээн атын түүр омуктарын (уйгуурдар, казаахтар, татаардар уо.д.а.) курдук араб алпабыытынан туһаналлар.
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к |
| Л л | М м | Н н | Ң ң | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ү ү |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Кыргыыс алпабыытыгар Ҥ диэн буукуба суох.
- "Ж" буукуба сахалыы "дь" бүтэй дорҕоон курдук ааҕыллар. Төрүт уонна киирии тылларга иккиэннэригэр "ж" суруллар.
- "Г" буукуба иннигэр эбэтэр кэннигэр а, о, у, ы баар буоллаҕына, "ҕ" курдук ааҕыллар (холобур, кыргыз - чагылган - чаҕылҕан)
- "К" буукуба иннигэр эбэтэр кэннигэр а, о, у, ы баар буоллаҕына, "Қ" (кх) курдук ааҕыллар.
| Кирилл алпабыыта | Латин алпабыыта | Араб алпабыыта | Сахалыы тылбаас |
| Бардык адамдар өз беделинде жана укуктарында эркин жана тең укуктуу болуп жаралат. Алардын аң- сезими менен абийири бар жана бири-бирине бир туугандык мамиле кылууга тийиш. | Bardık adamdar öz bedelinde jana ukuktarında érkin jana teñ ukuktuu bolup jaralat. Alardın añ-sezimi menen abiyiri bar jana biri-birine bir tuugandık mamile kıluuga tiyiş. | باردىق ادامدار ۅز بەدەلىندە جانا ۇقۇقتارىندا ەركىن جانا تەڭ ۇقۇقتۇۇ بولۇپ جارالات.۔ الاردىن اڭ-سەزىمى مەنەن ابئيىرى بار جانا بئرى-بئرىنە بئر تۇۇعاندىق مامئلە قىلۇۇعا تئيىش. | Дьон барыта бэйэ суолтатыгар уонна быраабыгар тэҥ буолан төрүүллэр. Кинилэр бары өркөн өйдөөх, суобастаах буолан төрүүллэр, уонна бэйэ бэйэлэригэр тылга кииринигэс быһыылара доҕордоһуу тыыннаах буолуохтаах. |
Сирэй солбуйар ааттар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]| Биир ахсаан | Элбэх ахсаан | ||
|---|---|---|---|
| Кыргызтыы | Cахалыы | Кыргызтыы | Сахалыы |
| Мен | Мин | Биз | Биhиги |
| Сен | Эн | Сиз | Эhиги |
| Ал | Кини/Ол | Алар | Кинилэр/Олор |
| төрүт | мен мин | сен эн | ал кини |
|---|---|---|---|
| араарыы | менин миэнэ | сенин эйиэнэ | анын киниэнэ |
| сыһыарыы | мага миэхэ | сага эйиэхэ | ага киниэхэ |
| туохтуу | мени миигин | сени эйиигин | аны кинини |
| локатив | менде миэхэ | сенде эйиэхэ | анда киниэхэ |
| таһаарыы | менден миигиттэн | сенден эйиигиттэн | андан киниттэн |
Түһүк
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Кыргыыс тыла 6 түһүктээх:
*Төрүт түһүк (атооч жөндөмө) — сүрүн түһүк. Ыйытыыта: Ким? «Ким?»; Эмне? «Туох?» Бул эмне? «Бу тугуй?»: Бул китеп «Бу кинигэ»; Досум эртең келет «Доҕорум сарсын кэлэр».
*Араарыы түһүк, посессив (илик жөндөмө) (-нын, -нин, -нун, -нүн, -дын, -дин, -дун, -дүн, -тын, -тин, -тун, -түн). Ыйытыыта: Кимдин? Эмненин? «Кимиэнэ?»: үйдүн эшиги «дьиэ аана», Алтынбектин досу «Алтынбиэк доҕоро».
*Сыһыарыы (барыш жөндөмө) (-га, -ге, -го, -гө, -ка, -ке, -ко, -кө, -а,-е, -о, -ө, -на, -не) Ыйытыыта: Кимге? «Кимиэхэ?»; Кайда? «Ханна?»: Шаарга барабыз «Куоракка барабыт»; Ал инисине жазып жатат «Кини инитигэр суруйа олорор».
*Туохтуу (табыш жөндөмө) (-ны, -ни, -ну, -нү, -ды, -ди, -ду, -дү, -ты, -ти, -ту, -тү) Ыйытыыта: Кимди? «Кими?»; Эмнени? «Тугу?» Бул китепти сатып алдым «Бу кинигэни атыылаһан ыллым»; Жигит терезени ачты «Уол түннүгү аста».
*Локатив (жатыш жөндөмө) Ыйытыыта: Кайда? «Ханна?», Кимде? «Кимиэхэ?» (-да, -де, -до, -дө, -та, -те, -то, -тө:) Кыргызстанда «Кыргызстааҥҥа»; мектебибизде «оскуолабытыгар»; жигитте «уолга»
*Таһаарыы (чыгыш жөндөмө) - ыйытыыта: Кайдан? «Хантан?»; Кимден? «Кимтэн?» (-дан, -ден, -дон, -дөн, -тан, -тен, -тон, -төн:) токойдон «тыаттан», Бишкектен «Бишкектэн».
Этиилэр холобурдара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]| Кыргыз тыла | Саха тыла |
| Кутмандуу таңыңыз менен! | Үтүө сарсыарданан |
| Кутмандуу күнүңүз менен! | Үтүө күнүнэн |
| Кайырлуу кеч! | Үтүө киэһэнэн |
| Саламатсызбы | Эҕэрдэ / Дорообо |
| Ооба | ээх |
| Жок | суох |
| Сенин атың ким? | Эн аатыҥ кимий? |
| Мен Россияданмын (Россиядан келдим) | Мин Россияттан кэллим |
| Мен кыргызча сүйлөбөйм | Мин кыргызтыы өйдөөбөппүн |
| Сиз орусча сүйлөйсүзбү? | Эн нууччалыы саҥараҕын дуо? |
| Сиз кайда иштейсиз? | Эн ханна үлэлиигин? |
| Мен мектепте иштейм | Мин оскуолаҕа үлэлиибин |
| Мен университетте окуймун | Мин университеккэ үөрэнэбин |
| Жолуңуздар шыдыр болсун! | Дьоллоох айаны (Суолгут көнө буоллун) |
| Кош келиңиздер! | Нөрүөн нөргүй |
| Көрүшкөнчө! | Көрсүөххэ дылы |
| Жаңы жылыңыз менен! | Саҥа дьылынан |
| Туулган күнүңүз менен | төрөөбүт күҥҥүнэн |
| Кирүүгө уруксатпы? | Киириэххэ син дуо? |
| Кечиресиз | Алҕас |
| Мен ачкамын (ачка) | Мин аччыктаатым |
| Мен бош эмеспин | Мин солом суох |
| Азамат | Маладьыас |
| Кудай өзү билет! | Таҥара бэйэтэ билэр! |
| Мен кыргызмын | Мин кыргызпын |
| Сиз канчадасыз? | Эн хас саастааххын? |
| Мен жыйырмадамын (жыйырма бештемин, кырк
төрттөмүн) |
Мин сүүрбэм (сүүрбэ биэһим, түөрт уон түөрдүм) |
| Сиздин аялыңыз бар бы ? (күйөөңүз барбы?) | Эн кэргэннээххин дуо? |
| Менин эки балам бар | Мин икки оҕолоохпун |
| Сиздин уулуңуз канчада | Эн уолуҥ хас саастааҕый? |
| Мен каалабайм | Мин баҕарбаппын |
| Даараткана кайда турат | Туалет ханан баарый? |
| Мага көп акча керек | Миэхэ элбэх харчы наада |
| Бир билет канча турат? | Биир билиэт хастааҕый? |
| Түшүндүм | Өйдөөтүм |
| Билбейм | Билбэтим |
| Бул мырза баарын төлөп берет | Бу киһи барытын төлөөн биэриэ |
| Мен сени сагындым | Мин эйиигин аҕынным |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
Бу аан дойду тылларыттан биирдэстэригэр туһунан сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн биэрэн Бикипиэдьийэҕэ көмөлөһүөххүн сөп. |