Алматы
| Алматы | |||
|
|||
  Алматы |
|||
| Координаталара: 43°16′39″ с. ш. 76°53′45″ в. д. / 43.27750° с. ш. 76.89583° в. д. (G) (O) | |||
|---|---|---|---|
| Дойду |  Казахстан
| ||
| Улуус | Алматы улууhа | ||
| Бастакы олохсуйуу | X-IX үйэлэр б.э.и. | ||
| Тутуллуу | 1854 | ||
| Куорат буолуу | 1867 | ||
| Cалалтата | |||
| - Аким | Ахметжан Есимов | ||
| Иэнэ | |||
| - Total | 324,8 km² (125,4 sq mi) | ||
| Үрдэлэ | 500 - 1700 m (1640 - 5577 ft) | ||
| Олохтоохторо (2009) | |||
| - Total | 1,420,747 | ||
| - Чиҥэ | 4152/km² (10 753,6/sq mi) | ||
| Кэм курдааһына | BTT (UTC+6) | ||
| Почта кода | 050000 - 050063 | ||
| Area code(s) | +7 727 | ||
| ISO 3166-2 | ALA | ||
| Аутомобил нүөмэрэ | A | ||
| Сайт: http://www.almaty.kz | |||
Алматы диэн Казахстаан ордук улахан куората. Олохтоохторун ахсаана 1,348,500 (балаҕан ыйын 1 2008), ол эбэтэр дойду бүтүн олохтоохторун 9%. 1929-1998 сс. Казах ССР уонна Казахстаан киин куората этэ. Дойду сүрүн эргиэн киинэ буолар. Алма диэн тыл суолтата дьаабылыка, оттон Ата диэн тыл суолтата аҕата диэн. онон Алма-Ата диэн дьаабылыка аҕата диэн суолталаах.
Статус
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1867 сылтан Арассыыйа империята Туркестан генерал-губернаторствотын эрэллээх куората. Октябрьскай революция кэнниттэн, 1922 сылтан — 1924 сылга диэри Туркестанскай АССР РСФСР састаабыгар киирэр административнай киин (1921 сыллаахха Алма-Ату куоракка уларытыллыбыта). 1924 сылтан — Киргизскай АССР Дьетысуйскай губерниятын киинэ (1925 сылтан-казак АССР) РСФСР састаабыгар киирэр.
1929 сылтан 1936 сылга диэри Алма- атаһа РСФСР атаһа; 1936-1991 Сс.-казах ССР киин куората; 1991-1997 Сс.-Казахстан Республикатын бастакы киин куората. 1997 с. киин куораты Акмаҕа көһөрбүттэр (1998 сылтан — Астана, 2019 сылтан — Нур-Султан), оттон Алма-атаҕа - «Соҕурууҥҥу киин куорат» диэн статус олохтоммута.
Политико-административнай функциялар сүтэрбиттэрин үрдүнэн, Алма-атаһа дойду культурнай уонна финансовай-экономическай киинэ буолан хаалыа. Ону таһынан 2017 сылга диэри Алма-атаһа Казахстан куората-миллионер этэ; иккис итинник куорат Астана куората буолбута.
Алма-атаһа Казахстан Уһук Илиҥҥи өттүгэр баар, Заилия Алаатау атаҕын тэллэҕэр турар уонна наһаа сымнаҕас климаттаах, судургута суох экологическай балаһыанньалаах.
Экономика
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]2017 сылга алмаас ВРП киин куораттан атыыр Оҕустааҕар 7 %- нан үрдүк буолбута.
Бөдөҥ транспорт киинэ: тимир уонна шоссейнай суол, аэропорт. Казахстан статистикатынан агентство көрдөрөрүнэн, 2008 с. алмаас ВВП 2,9 триллион солкуобайга (19,9 млрд долларга), нэһилиэнньэ дууһатыгар хаттаан ааҕыыга — 2,2 мөл. тэҥнэһиигэ (14,8 тыһ. долларга) тиийбит. 1990- с сыллар саҥаларыгар диэри куорат экономиката астыыр- таҥастыыр, чэпчэки уонна ыарахан промышленноска олоҕурбута. Бородууксуйа сүрүн маассата куоракка киирэр (нэһилиэнньэ 1981 с. олохтооҕун ахсаана), Казах ССР ырыынагар, ону тэҥэ ССРС атын республикаларыгар ордук улахан.
ССРС ыһыллыы-тоҕуллуу уонна бырамыысыланнас мөлтөөбүтүн кэннэ, куоракка киэҥник тарҕаныыта (ордук 1991-1996 сс.) Кытай ширпротребсоюһун, базалара диэн ааттаммыт барахолкалар диэн ааттаммыт. Бу сырыыга Кытай импорын чэпчэки ылыыга куорат экономиката саҕаланар. Нэһилиэнньэ сүрүн маассатын олох таһыма күүскэ түһэр. Арай 1997 сыл кэнниттэн Алма-Атан 1997 сыллаахха саҕаланар, куорат дьиҥнээх инвестиционнай буму хабар, тэтимнээх ипотечнай тутуу кэмэ саҕаланар. Оттон Казахстан народнай баан, centercredit баан, Kaspi bankа уонна да атын бөдөҥ баан штаб-квартиралара бааллар. «Рахат» кондитерскай фабрика, «Бахус» сылгы собуота, фермата, страусин фермата бааллар.
2020 сыллааҕы туругунан, алмааһы хостооһун таһыма 98,8% тэҥнэһэр.
Транспорт
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Оттон Алма-Аттон оптуобустар, троллейбустар, маршрутнай таксилар тус-туспа тутуллаах ситимнэрэ, ону тэҥэ такси үлэлиир (сүнньүнэн, бэйэтин массыыналарын бэйэлэрэ бас билээччилэргэ бэйэлэрэ пассажирдары таһар чааһынай бас билиилээхтэр). 2015-2016 сылларга бөдөҥ магистралларга общественнай транспоры харгыһа суох сырыытыгар бэриллибит балаһалар оҥоһуллубуттара. XXI үйэ саҕаланыытыгар куоракка трамвай маршрута бүтүн бүтүн икки бүтүн өйдүү илик, ол эрээри 2015 сыл бүтэһигэр трамвай кыттыылаах икки суол быһылаана кэнниттэн кинилэри тохтоторго быһаарылынна.
1981 сыллаахха Киев бастыҥ опыта оңоһуллан, Тии- 9 троллейбустан турар, Владимир үйэ систиэмэтинэн холбоммут троллейбус поезд ситиһиилээхтик үлэҕэ киирбитэ.
Аэропорт
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Алма- Атыы- эргиэн административнай территориятыгар билиҥҥи «Алмаз»аэропорт баар. Сылытыллыбыт аэропорт саҥа терминалын арыйыы 2004 сыллаахха буолбута. Урут, 1998 сыллаахха, өрөбүл балаһалара күүскэ оҥоһуллубуттара. 2008 сылга иккис көтөр- түһэр балаһаны тутуу маассанан хааччаҕа суох барар кыахтанна. Чааска 2500 пассажиры көтүтэр дьоҕурдаах иккис (международнай) тиэрмини тутуу саҕаланна.[1]
2006 сылга «АЛРОСА» аэропорда 2 мөл. тахса пассажиры таһар. Бу аэропортан ураты, Алма-Атыыр куоратыгар олохтоох салгын линиялара баар (урут «Моҕотой»диэн ааттааҕа). Сэбиэскэй кэмҥэ киниэхэ дьоҕус авиацияны гражданскай нэһилиэнньэни таһыы, ону тэҥэ ССРС КГБ Илин пограничнай уокуругун авиационнай хааччыйыы үөскээбитэ. Ол эрээри билигин пассажирскай рейстэри көтүппэт уонна СР КНБ пограничнай сулууспатын сүрүн авиабазата буолар.
Тимир суол
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Куоракка икки тимир суол вокзала баар: «Алматы-1» уонна «Алматы-2". «Алматы-1» Россия Сибиир регионнарыттан киин Азияҕа айанныыр транзитнай вокзал буолар, куорат хоту өттүгэр сытар. «Алматы-2» Вокзал куорат буолар, Алма-Ату кэлэр- барар пассажирдарга анаммыт.