देवनागरी
देवनागरी (ब्राह्मी: 𑀤𑁂𑀯𑀦𑀸𑀕𑀭𑀻) लिपिः भारतीयभाषाणां कासाञ्चन विदेशीयभाषाणाम् अपि प्रमुखा लिपिः वर्तते । संस्कृत-पालि- हिन्दी-मराठी-कोङ्कणी-सिन्धी-काश्मीरी-डोगरी-नेपाली-तामाङ-गढवळि-बोडो-अङ्गिका-मगही-भोजपुरी-मैथिली-सान्ताली इत्यादयः भाषाः देवनागरीलिपेः एव उपयोगं कुर्वन्ति | एतत् अतिरिच्य गुजराती-पञ्जाबी-बिष्णुप्रिया मणिपुरी-उर्दूभाषासु च एषा एव लिbपिः प्रयुक्ता अस्ति ।
अस्यां लिप्यां ५२ वर्णाः सन्ति । तेषु १४ स्वराः ३८ व्यञ्जनानि च । अक्षराणां क्रमव्यवस्थायां (विन्यासे) वैज्ञानिकपद्धतिः अनुसृता अस्ति | स्वर-व्यञ्जन-कोमल-कठोर-अल्पप्राण-महाप्राण-अनुनासिक्य-अन्तस्थ-उष्म इत्यादि वर्गीकरणञ्च वैज्ञानिकं वर्तते । केनचित् मतानुसारेण देवनगरे (काश्यां) उपयुज्यमाना आसीत् इति कारणेन देवनागरी सञ्जाता ।
लिपिः
[सम्पादयतु]देवनागरी लिप्यां १२ स्वराः ३४ व्यञ्जनानि च सन्ति ।
स्वरः
[सम्पादयतु]| वर्णः | “प” इति अक्षरेण सह मात्रा | अ॰ध्व॰व॰ (IPA) उच्चारणम् | "प्" इति अक्षरेण सह उच्चारणम् | अ॰सं॰लि॰व॰ (IAST) समतुल्यः | आङ्ग्लसमतुल्यः | वर्णनम् |
|---|---|---|---|---|---|---|
| अ | प | / ə / | / pə / | a | short or long en:Schwa: as the a in above or ago | मध्यभागस्य मध्ये प्रसृतः स्वरः |
| आ | पा | / α: / | / pα: / | ā | long en:Open back unrounded vowel: as the a in father | दीर्घविवृतः पार्श्वे प्रसृतः स्वरः |
| इ | पि | / i / | / pi / | i | short en:close front unrounded vowel: as i in bit | ह्रस्वसंवृतः अग्रे प्रसृतः स्वरः |
| ई | पी | / i: / | / pi: / | ī | long en:close front unrounded vowel: as i in machine | दीर्घसंवृतः अग्रे प्रसृतः स्वरः |
| उ | पु | / u / | / pu / | u | short en:close back rounded vowel: as u in put | ह्रस्वसंवृत पार्श्वे वर्तुलस्वरः |
| ऊ | पू | / u: / | / pu: / | ū | long en:close back rounded vowel: as oo in school | दीर्घसंवृतः पार्श्वे वर्तुलस्वरः |
| ए | पे | / e: / | / pe: / | e | long en:close-mid front unrounded vowel: as a in game (not a diphthong) | दीर्घ-अर्धसंवृतः अग्रे प्रसृतः स्वरः |
| ऐ | पै | / æ: / | / pæ: / | ai | long en:near-open front unrounded vowel: as a in cat | दीर्घ-विवृतः अग्रे प्रसृतः स्वरः |
| ओ | पो | / ο: / | / pο: / | o | long en:close-mid back rounded vowel: as o in tone (not a diphthong) | दीर्घ-अर्धसंवृतः पार्श्वे वर्तुलस्वरः |
| औ | पौ | / ɔ: / | / pɔ: / | au | long en:open-mid back rounded vowel: as au in caught | दीर्घ-अर्धविवृतः पार्श्वे वर्तुलस्वरः |
| <none> | <none> | / ɛ / | / pɛ / | <none> | short en:open-mid front unrounded vowel: as e in get | ह्रस्व-अर्धविवृतः अग्रे प्रसृतः स्वरः |
संस्कृतभाषायां ऐ द्वि अक्षरयोः युग्म तथा "अ-इ" वा "आ-इ" प्रकारेण उच्चारितो भवति। तथैव औ "अ-उ" वा "आ-उ" प्रकारेण उच्चारितो भवति।
व्यञ्जनम्
[सम्पादयतु]| स्पर्श (Plosives) | |||||
| अल्पप्राणः अघोषः |
महाप्राणः अघोषः |
अल्पप्राणः घोषः |
महाप्राणः घोषः |
नासिक्यः | |
|---|---|---|---|---|---|
| काण्ठ्यः | क / kə / k; English: skip |
ख / khə / kh; English: cat |
ग / gə / g; English: game |
घ / gɦə / gh; Aspirated /g/ |
ङ / ŋə / n; English: ring |
| तालव्यः | च / cə / or / tʃə / ch; English: chat |
छ / chə / or /tʃhə/ chh; Aspirated /c/ |
ज / ɟə / or / dʒə / j; English: jam |
झ / ɟɦə / or / dʒɦə / jh; Aspirated /ɟ/ |
ञ / ɲə / n; English: finch |
| मूर्धन्यः | ट / ʈə / t; American Eng: hurting |
ठ / ʈhə / th; Aspirated /ʈ/ |
ड / ɖə / d; American Eng: murder |
ढ / ɖɦə / dh; Aspirated /ɖ/ |
ण / ɳə / n; American Eng: hunter |
| दन्त्यः | त / t̪ə / t; Spanish: tomate |
थ / t̪hə / th; Aspirated /t̪/ |
द / d̪ə / d; Spanish: donde |
ध / d̪ɦə / dh; Aspirated /d̪/ |
न / nə / n; English: name |
| ओष्ठ्यः | प / pə / p; English: spin |
फ / phə / ph; English: pit |
ब / bə / b; English: bone |
भ / bɦə / bh; Aspirated /b/ |
म / mə / m; English: mine |
| स्पर्शरहितः (Non-Plosives) | ||||
| तालव्यः | मूर्धन्यः | दन्त्यः/ वर्त्स्यः |
कण्ठोष्ठ्यः/ काकल्यः | |
|---|---|---|---|---|
| अन्तस्थः | य / jə / y; English: you |
र / rə / r; Scottish Eng: trip |
ल / lə / l; English: love |
व / ʋə / v; English: vase |
| ऊष्मः/ संघर्षी |
श / ʃə / sh; English: ship |
ष / ʂə / sh; Retroflex /ʃ/ |
स / sə / s; English: same |
ह / ɦə / or / hə / h; English home |
| वर्ण (अ॰ध्व॰व॰ (IPA) उच्चारणम्) | उदाहरणम् | वर्णनम् | आङ्ग्लाभाषायां वर्णनम् | अशुद्ध-उच्चारणम् |
| क़ (/ q /) | क़त्ल | अघोष-अलिजिह्वीय-स्पर्शः | Voiceless uvular stop | क (/ k /) |
| ख़ (/ x or χ /) | ख़ास | अघोष-अलिजिह्वीयः काण्ठ्यः सङ्घर्षी | Voiceless uvular or velar fricative | ख (/ kh /) |
| ग़ (/ ɣ or ʁ /) | ग़ैर | घोषः अलिजिह्वीयः काण्ठ्यः सङ्घर्षी | Voiced uvular or velar fricative | ग (/ g /) |
| फ़ (/ f /) | फ़र्क | अघोषः दन्त्यौष्ठ्यः सङ्घर्षी | Voiceless labio-dental fricative | फ (/ ph /) |
| ज़ (/ z /) | ज़ालिम | घोषः वर्त्स्य सङ्घर्षी | Voiced alveolar fricative | ज (/ dʒ /) |
| झ़ (/ ʒ /) | टेलेवीझ़न | घोषः तालव्यः सङ्घर्षी | Voiced palatal fricative | ज (/ dʒ /) |
| थ़ (/ θ /) | अथ़्रू | अघोषः दन्त्यः सङ्घर्षी | Voiceless dental fricative | थ (/ t̪h /) |
| ड़ (/ ɽ /) | पेड़ | अल्पप्राणः मूर्धन्यः उत्क्षिप्तः | Unaspirated retroflex flap | - |
| ढ़ (/ ɽh /) | पढ़ना | महाप्राणः मूर्धन्यः उत्क्षिप्तः | Aspirated retroflex flap | - |
देवनागरीलिप्या सङ्ख्याः
[सम्पादयतु]देवनागरीसङ्ख्याः अधः लिखिताः सन्ति –
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| ० | १ | २ | ३ | ४ | ५ | ६ | ७ | ८ | ९ |
देवनागरी-यूनिकोड्
[सम्पादयतु]| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | |
| U+090x | ऀ | ँ | ं | ः | ऄ | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ऌ | ऍ | ऎ | ए |
| U+091x | ऐ | ऑ | ऒ | ओ | औ | क | ख | ग | घ | ङ | च | छ | ज | झ | ञ | ट |
| U+092x | ठ | ड | ढ | ण | त | थ | द | ध | न | ऩ | प | फ | ब | भ | म | य |
| U+093x
संस्कृत परियोजना कार्य |
र | ऱ | ल | ळ | ऴ | व | श | ष | स | ह | ऺ | ऻ | ़ | ऽ | ा | ि |
| U+094x | ी | ु | ू | ृ | ॄ | ॅ | ॆ | े | ै | ॉ | ॊ | ो | ौ | ् | ॎ | ॏ |
| U+095x | ॐ | ॑ | ॒ | ॓ | ॔ | ॕ | ॖ | ॗ | क़ | ख़ | ग़ | ज़ | ड़ | ढ़ | फ़ | य़ |
| U+096x | ॠ | ॡ | ॢ | ॣ | । | ॥ | ० | १ | २ | ३ | ४ | ५ | ६ | ७ | ८ | ९ |
| U+097x | ॰ | ॱ | ॲ | ॳ | ॴ | ॵ | ॶ | ॷ | ॸ | ॹ | ॺ | ॻ | ॼ | ॽ | ॾ | ॿ |
सम्बद्धाः लेखाः
[सम्पादयतु]सन्दर्भाः
[सम्पादयतु]
- ब्राह्मी-लिपि व्युत्पन्न लिपि - ।
- ब्राह्मी-लिपि परिवारस्य वृक्ष -
- पहलवी-ब्राह्मी लिपि उत्पन्न दक्षिण-पूर्व एशियाया लिपीनां समय-रेखा
- , देवनागरी लिप्या विकासस्य इतिहास ६००० वर्ष पुरातनः
- देवनागरी लिपि की महिमा (कविता)
- [१] Archived २०१०-०२-०७ at the Wayback Machine (प्रभासाक्षी)
- Unicode Entity Codes for the Devanāgarī Script Archived २०१०-०२-०२ at the Wayback Machine
- http://www.avashy.com/hindiscripttutor.htm Archived २००५-०४-०६ at the Wayback Machine
- http://www.ancientscripts.com/devanagari.html
- http://www.anu.edu.au/asianstudies/hindi/alphabet/ Archived २००७-०४-०१ at the Wayback Machine
- http://www.unicode.org/charts/PDF/U0900.pdf
- Extended English Alphabet with Devanagari Orthography Archived २०११-०७-१९ at the Wayback Machine
- Language Independent Speech Compression using Devanagari Phonetics[नष्टसम्पर्कः]
- [२] (गूगल पुस्तक ; लेखक - भोलानाथ तिवारी)
- देवनागरी लिप्यां संपादित संकेतस्थल
- आंग्ल भाषायां देवनागरी लिखतु[नष्टसम्पर्कः]
- Extended English Alphabet with Hindi Orthography Archived २०११-०७-१९ at the Wayback Machine