Cartanissetta

Cartanissetta (quarchi vota Nissa) è un cumuni di 60.878 abbitanti. E' lu capulocu dâ pruvincia di Cartanissetta. Lu santu patronu di la cità è San Micheli.

L'etimoluggìa diriva di l'àrabbu Q'al'at Nissa (appoi trasfurmatu n Kalat Nissa), ca signìfica "Casteddu dî fìmmini", villaggiu sicanu nicu, surgiutu ntâ zona di Sabbucina.

La cità nissena è canusciuta macari sutta li noma siciliani siquenti: Cattanisetta, Cattanissetta, Cartanisetta o Cartanissitta o Caltanissitta. è chiamata macari la capitali dô sùrfuru sicilianu

D’urìggini antica, addirittura pri-greca, sicuramenti sicana (li Sicani forsi custrueru lu casteddu di Petrarussa), situata ntâ zona dû munti Gibel Habib ("la muntagna filici"), comu attesta n'epìgrafi ntâ quali si leggi pâ prima vota lu nomu Nissa, ntô 123 a. C. vinni cunquistata dî Rumani, guidati dû cònzuli Luciu Petiliu, ca funnau na culonia chiamata n sò onuri "Petiliana".

Succissivamenti arrivaru l’Àrabbi, attornu a l' 831 d. C., c’agghiunceru ô nomu urigginariu lu prifissu Q'al'at (casteddu) ca liggemu ntô nomu Qalat-an-Nissa , lu casteddu dî fìmmini.

Ntô 1087, vinni strappata a l‘Àrabbi e addivintau pussidimentu nurmannu di Ruggeru I di Sicilia, la citati accuminza a chiamàrisi Calatanesat, succissivamenti canciatu n Caltanixettum, e veni trasfumata n fèudu pi vari mèmmira dâ sò famigghia.

Cundividìu li sorti dâ Sicilia e particularmenti ntô pirìudu spagnolu duranti lu quali patìu spissu la caristìa.

Ntô 1407 passau a li Moncada di Patarnò e a iddi ristau nzinu â supprissioni dâ fiudalitati n Sicilia, ntô 1812. Ntô frivaru dû 1567 lu casteddu di Petrarussa sdirrubbau a càusa d’un tirrimotu e ristaru n pedi sulu li rasti di dui turri, visìbbili ancora oi.

Ntô 1718 Caltanissetta fu unu dî centri dâ rivolta antisavuiarda n Sicilia, custrincennu l'asèrcitu savuiardu a abbannunari la citati.

Ntô 1818, n pirìudu burbònicu, Caltanissetta fu elivata a capulocu di pruvincia.

Ntô 1820 si rifiutau di participari a li moti libbirali siciliani, subbennu pi chistu li rapprisagghi dî ribbelli. Ma ntô 1848-1849 adirìu â rivuluzzioni, siquìu li sorti dâ Sicilia, e vinni annessa ô Regnu d'Italia ntô 1860, quannu fu ntirissata d’un granni boom econòmicu duvutu suprattuttu a n’attivitati miniraria ntenza.

Già dû 1996 Caltanissetta havi addivintatu sedi di svariati cursi làuria univirsitari attivati di l’atinei di Palermu, Catania e dâ Lumsa di Roma. Attuarmenti, tra li cursi cchiù mpurtanti, putemu alincari:

• Ateneo Catania

- Scienze dell'amministrazione (cunvinziunata chî forzi di l'òrdini)

• Ateneo Palermo

- Medicina e chirurgia (6 anni)

- Ingegneria elettrica per la realizzazione e la gestione di sistemi automatizzati

- Ingegneria elettronica

- Scienze Biologiche

- Organizzazione del terzo settore

• Lumsa

- Educatore professionale

- Psicologia

Di l'annu accadèmicu 2005/2006 foru attivati macari arcuni master, cursi di làuria spicialìstica e cursi di furmazzioni àuta.

• Coppa nissena - cumpitizzioni autumubbilìstica vàlida pi lu Campiunatu Talianu vilucità muntagna

Duranti la simana ca pricedi la Pasqua, si svorgi pi li vìi dû centru stòricu di Caltanissetta la manifistazzioni dinuminata "’A simana Santa".

Visitatura di tutta l’Italia jùncinu lu locu p’ammirari lu spittàculu suggistivu uffertu dâ Real Maestranza e di tutti chiddi ca partìcipanu a manifistazzioni e rapprisintazzioni.

Li fistivitati si gràpinu la matina dâ Dumìnica dî Parmi quannu n chiazza Garibaldi (chiazza principali dû centru stòricu) lu vìscuvu dâ diòcisi nissena binidici li parmi ntrizzati (ntâ tradizzioni di Caltanissetta li parmi vèninu ntrizzati n svariati furmi di l’artiggiani e sunnu vinnuti n mircatini allistuti ntâ stissa chiazza o davanti l’àutri parrocchi dâ citati) e li ramusceddi d’alivu. Ntô pumiriggiu c’è la prucissioni pi li vìi dû centru dû Gesù Nazzarenu, un simulacru di Cristu (o "vara" ntâ lingua siciliana) postu susu na varca custruuta cu tanti ciuri di campu.

Na rapprisintanza dî deci misteri artiggiani chiù antichi chiamata Real Maestranza e guidata d’un capitanu eliggiutu annuarmenti tra li catigurìi (iddu, duranti la prucissioni, è vistutu secunnu la tradizzioni dû 1700: cappeddu nìuru a furma di spicchiu cu pinna e spatuzza â cintura) sfila n prucissioni la matina dû Mercuridìa Santu, grapennu ufficiarmenti la manifistazzioni. Li deci misteri artiggiani o catigurìi dâ Real Maestranza sunnu:

• Varveri (li prutittura dâ catigurìa sunnu li Santi Cosma e Damianu)
• Scarpara-Piddizzara-Tappizzeri (li prutittura dâ catigurìa sunnu li Santi Crispinu e Crispianu)
• Carpinteri (la prutittrici dâ catigurìa è la Madonna di Loretu)
• Firrara (lu prutitturi è Sant'Adrianu di Nicumedia)
• Fallignami-Ebbanisti (lu prutitturi è San Giuseppi)
• Idràulici-Lattuneri (lu prutitturi è Sant'Eliggiu)
• Marmuristi (lu prutitturi è San Petru)
• Muratura (lu prutitturi è San Vicenzu Ferreri)
• Panificatura (lu prutitturi è San Micheli Arcàncilu)
• Gissisti-Pittura, dicuratura (lu prutitturi è San Luca)

Ntô 1500 li pirati saracini sacchìavanu li costi dû Mari Miditirràniu e ogni citati dâ Sicilia s’avìa criatu na milizzia urbana p’addifinnìrisi di st’attacchi. Puru Caltanissetta avìa una di sti milizzi furmati sulu di cristiani ca si putìanu accattari l'armatura, cosa ca putìanu fari sulu l’artiggiani. Sta milizzia fu chiamata Maistranza (ca l’armi principali èranu l'archibuggiu e la picca) e avìa a rènniri l'onuri di l’armi ô S.S. Sacramentu (na granni ostia cunzacrata cuntinuta nta nu càlici-cuntinituri n oru) ca vinìa ammustratu ô pòpulu sulu â matina dû Mercuridìa santu (di st’onuri di l’armi appi urìggini la prucissioni dâ Real Maestranza ca videmu oi). Ntô 1820 l’armi foru sustituuti dî cannili. Ntô 1806 lu rè Firdinannu IV di Burboni juncìu n vìsita a Caltanissetta e pi l'accasioni la Maistranza sfilau n sò prisenza. Lu rè, mprissiunatu dâ grannizza di stu curteu, detti â Maistranza lu tìtulu di Riali.

La prucissioni dâ Real Maistranza avveni ntô modu siquenti: attornu a l’uri 9.00 dâ matina, lu sìnnacu cunzegna ô capitanu li chiavi dâ citati (iddu è accumpagnatu dâ banda musicali e di tutti li curpurazzioni dâ Maistranza). Appoi tutti vannu nta l'atriu dâ bibblioteca cumunali "Luciu Scarabelli" e tutti li curpurazzioni, cumprisu lu capitanu, ndòssanu càusi di sita, nguanti e cravattinu nìuri, n nzinga di luttu pâ morti di Nostru Signuri Gesù Cristu. Lu capitanu, ca porta n vrazzu un crucifissu vilatu, e tutta la Rial Maistranza nèscinu n prucissioni attornu a l’11.00. Ogni catigurìa artiggiana porta na cannila longa câ ciamma prutiggiuta d’un parallelipìpidu di carta cu susu disignata na cruci e scrittu lu nomu dâ catigurìa â quali apparteni (varveri, pittura, fallignami, scarpara, ecc...). Lu curteu trasi ntâ Cattidrali (situata n chiazza Garibaldi) e tutti si lèvanu li càusi, li nguanti e lu cravattinu nìuri e ndòssanu chiddi janchi, n nzinga ca Nostru Signuri arriviscìu e lu capitanu nun porta cchiù lu crucifissu vilatu ma la cannila. Appoi nèscinu dâ Cattidrali e sfìlanu arrè n prucissioni, siquuti dû vìscuvu, cummigghiatu di nu bardacchinu e ca porta lu S.S. Sacramentu.

La sira dû Mercuridìa è lu turnu dî "variceddi": stàtui n cartapesta e gissu, rapprisintanti la passioni di Cristu.

La storia dî variceddi accuminza a li nizzi dû 1900, quannu arcuni garzuna, a li quali vinìa mpiduta la participazzioni ntâ prucissioni dî "vari" dû Jovidìa santu, accuminzaru a custruìrisi dî miniaturi n gissu e cartapesta dî vari. Sulu tra l’anni '30, '40 e '50 dû 1900, grazzi ô nterventu dî scultura Capizzi e Emma, s’arrivau a aviri li variceddi attuali.

Li "variceddi" ca sfìlanu lu Mercuridìa santu sunnu:

1. La Cena (rializzata ntô 1958)
2. L'Orazzioni nta l'Ortu (rializzata ntô 1952)
3. La Cattura (rializzata ntô 1939)
4. Lu Sinedriu (rializzatu ntô 1947)
5. La Flaggillazzioni (rializzata di Sarvaturi Emma, sculturi)
6. l'Ecci Homu (rializzatu ntô 1933)
7. La Cunnanna (rializzata ntô 1950)
8. La Prima Caduta (rializzata ntô 1885 dî scultura napulitani Biangardi, autura dî "vari" ca sfìlanu la sira dû Jovidìa santu)
9. Gesù ncontra la matri (rializzata ntô 1987)
10. Lu Cirinèu (rializzatu ntô 1924)
11. La Virònica (rializzata ntô 1949)
12. Lu Spogghiu (rializzatu ntô 1955)
13. Gesù nchiuvatu â cruci (rializzatu ntô 1995)
14. Lu Calvariu (dittu macari "Lu Crucifissu", rializzatu ntô 1924)
15. La Dipusizzioni (rializzata ntô 1965)
16. La Piatà (rializzata ntô 1924)
17. La Traslazzioni (rializzata ntô 1924)
18. L'Urna (rializzata ntô 1948)
19. La Disulata o Addulurata (rializzata ntô 1934).

Quasi sìmili ê "variceddi" sunnu li vari, aguali pi scena rapprisintata ma di diminzioni assai maiuri. È la prucissioni di st'ùrtima, ca avveni la sira dû Jovidìa Santu, lu puntu fucali di tutta la simana santa.

Li vari sfilaru pâ prima vota ntô 1780 quannu di nùmmaru èranu cincu, àuti circa cinquanta cintìmitri e purtàbbili n prucissioni a parmu di manu. La prucissioni fu nterrumputa ntô 1801 e ripigghiata sulu ntô 1840. Ma ntô 1881 arcuni upirara dâ minera di sùrfaru di Gissulongu sfujeru miraculusamenti a na splusioni ntê gallarìi (pirò nun arrinisceru a supravvìviri circa sissanta upirara) e cummissiunaru ê scultura napulitani Vicenzu e Franciscu Biangardi, patri e figghiu, la custruzzioni dî vari novi. Grazzi a lu nterventu dî dui scultura li simulacri addivintaru mpunenti comu li videmu oi e junceru lu nùmmaru attuali di sìdici.

Li vari si riunìscinu n Chiazza Garibaldi ntô prestu pumiriggiu dû Jovidìa santu e si mèttinu n circhiu urdinatamenti. Doppu lu discursu dû vìscuvu e dû sìnnacu versu l’uri 21.00, li simulacri enormi si mèttinu n fila e accuminza la prucissioni pi li vìi antichi e stritti dû centru stòricu. Li vari sunnu accumpagnati di bandi musicali c’òffrinu la sò mùsica â festa. Versu l'1.00 o li 3.00 di notti li vari arritòrnanu n chiazza Garibaldi e si sipàranu, riturnannu ntô magasenu unni vèninu tinuti tuttu l'annu nzinu ô jovidìa santu pròssimu (sta siparazzioni è chiamata n lingua siciliana "’a spartenza").

L'ùnica tra li prucissioni ca ancora trasmetti sinzazzioni forti di misticismu è chidda dû Cristu Nìuru. Tradizzioni voli ca un gruppu di "fogliamari", zoè « fugghiamara » (chiddi ca cògghinu ervi sarvaggi e virduri) attruvau un crucifissu n lignu nìuru; nudda succissiva pittura arriniscìu a canciari ddu culuri macabbru. Sunnu li stissi fugghiamara ca accumpàgnanu la particulari raffiurazzioni dû Cristu n cruci pî vìi cchiù digradati dâ citati, la sira dû Venniridìa Santa, abbruciannu assai ncenzu e accumpagnati dâ Rial Maistranza, vistuta a luttu.

La sira dû Sàbbatu santu, nta na scalunata assai suggistiva, accuminza la rapprisintazzioni dâ "scinnenza" (è na rapprisintazzioni sacra nterpritata di attura nisseni giùvini e vèninu cuntati lu prucessu a Gesù, la Via Crucis pi li vìi dû centru stòricu nissenu, la crucifissioni di Cristu a lu Calvariu, ricustruutu n chiazza Garibaldi, e la Risurrezzioni).

La Simana Santa a Caltanissetta si cunchiudi la matina dâ dumìnica di Pasqua, quannu lu sìnnacu, lu vìscuvu e tutta la Rial Maistranza sfìlanu pi li vìi dû centru stòricu e, arrivati n chiazza Garibaldi, fannu avvulari li palummi janchi pirchì Gesù arriviscìu e pirchì c’è la paci ntô munnu.

• Munti San Giulianu e santuariu dû Ridinturi (eriggiutu ntô 1900, n accasioni dû Giubbileu)
• Badìa di Santu Spìritu (eriggiuta forsi ntô 1086) e a latu lu Museu Archiològgicu
• Situ archiològgicu di Gibil Gab-ib
• Cattidrali (custruuta ntô 1539 e ngrannuta ntô 1570, ntê sò navati ci sunni l’affrischi di Gugghiermu Borremans), cresia di San Sibbastianu (eriggiuta ntô 1542 e ricustruuta ntô 1711, s’attrova di frunti la cattidrali, n chiazza Garibaldi) e cresia dû Culleggiu (S. Àgata)
• Palazzu cumunali (Palazzu dû Càrmini)
• Palazzu Moncada
• Casteddu di Petrarussa
• Coddi Sant'Anna e lu Nchiantu di Trasmissioni Radiu dâ RAI
• Maccalubbi di Terrapelata (nomu n lingua siciliana dû villaggiu Santa Barbara, frazzioni di Cartanissetta).

• Micheli Tripiscianu sculturi.
• Rossu di San Secondu littiratu.
• Sarvaturi Sciascia edituri.
• Sergiu D'Antoni pulìticu, ex sinnacalista.
• Antuninu Caponnettu maggistratu antimafia.
• Agustinu Lu Pianu Pomar pulìticu, funnaturi dî fasci dî travagghiatura e dû partitu sucialista rifurmista, suttasicritariu di statu.
• Mimmu Turoni chianista.

Lu nchiantu radiutrasmittituri servi pâ radiudiffusioni n unni longhi, medi e curti. Lu sò elementu principali è n'antinna omnidirizziunali di 282 metri d’autizza, ca diteni lu primatu pâ struttura cchiù àuta d'Italia.

La struttura è situata supra lu Coddi Sant'Anna, e è custituuta di na turri autupurtanti a tralicciu, pruvvista di tiranti. Lu trasmittituri n unni longhi ci havi na putenza di 10 kW. Lu nchiantu, di prupitati dâ RAI, fu utilizzatu pâ trasmissioni n unni longhi supra li 189 kHz. Gistutu nta l'ùrtimu pirìudu di Rai Way, fu astutatu nta l'austu dû 2004, a càusa di l’arrassamentu prugrissivu di l'audience dâ radiu AM e dû costu di mantinimentu dî nchianti, c’ammuttau nummarusi emittenti a abbannunari li trasmissioni nta sti bandi.

Lu nchiantu a unni curti, custituitu di antinni siparati dâ struttura principali, upirava ntê friquenzi di 6060 kHz cu 3 kW di putenza, mentri ntê 7175 e 9515 kHz cu 5 kW. N pricidenza, lu nchiantu ntê 6060 kHz era usatu cu na putenza di 25 kW.

Fu utilizzatu midemma pî trasmissioni d’un nutizziariu n lingua àrabba trasmittutu n unni medi (Caltanissetta 1 - 567 kHz).

La squatra di càuciu citatina è la Nissa Football Club militanti ntô campiunatu di seri D

La squatra di paddavolu maschili è la Look Nissa Volley militanti ntô campiunatu di seri C

Li squatri di paddacannistru maschili sunnu: l'Invicta 93cento militanti ntô campiunatu di seri C2; la Polisportiva ROGE militanti ntô campiunatu di seri C1

La squatra di paddamanu è l'ASD Nova Audax militanti ntô campiunatu di seri B

Nissa è giamillata cu li citati siquenti:

• Rochester - Stati Uniti di Mèrica
• Sestu - Talia
• Sivigghia - Spagna

• Parlata nissena‎
• Carmelo Pitronaci
• Mario Amico
• Michele Zagarella
• Emiliu Milan
• Kalat

• Purtali dâ Pruvincia Riggiunali
• Purtali dê tifusi dâ squatra di calciu
• Cumuni di Nissa

• Situ dû Museu Archiològgicu

La Simana Santa a Nissa (puisìi, canti, e prijeri scritti 'n dialettu nissenu):

• Crucifissu
• Pinsera di Capitanu
• Canti, ditti e prijeri, diziunariu nissenu-italianu, ecc.