Metz

Metz è na citati ntô nord-est dâ Francia, capitali dâ riggiuni dâ Lurena e dû dipartimentu dâ Musella (57). S'attrova â cunfruenza dâ Musella cû ciumi Seille.

Storia

'N tempura antichi Metz, tannu canusciuta cû nomu di Divodurum (la citati dû "munti sacru"), era la capitali dî Mediumatrici, tribbù cèltica lu cui nomu, cuntrattu 'n Mettis, è a l'urìggini di l'attuali nomu dâ citati. Ê nizzi di l'era cristiana, lu situ era già accupatu di li Rumani. Metz divinni una dî citati principali dâ Gallia, cchiù pupulata di Lutetia, ricca pi mèritu dî sô spurtazzioni di vinu e cu unu di li cchiù vasti anfitiatri dâ riggiuni. Ô ncruciu di nummàrusi strati militari, e essennu videmma na citati tantu bonu furtificata, divinni prestu di nutèvuli mpurtanza. Una tra l'ùrtimi roccaforti rumani a arrinnìrisi ê tribbù girmànichi, fu cunquistata d' Attila ntô 451, e nfini passau, versu la fini dû V sèculu e attraversu pacìfichi niguzziazzioni, ntê manu di li Franchi. Tiuduricu d'Austrasia la scigghìu comu risidenza ntô 511; lu succissivu regnu dâ riggina Brunildi dunau granni splinnuri â citati.

Sibbeni li primi cresii cristiani foru attruvati ô sternu dâ citati, l'esistenza ô nternu dî mura di l'uratoriu di Santu Stèfanu è pruvata nzinu dû V sèculu. Ô nizziu dû VII sèculu, li cchiù vecchi edifici munàstici èranu chiddi di Santa Glussinni e San Petru. Sutta li Carulingi, la citati cunzirvau la binivulenza dî duminatura, li cui troni di famigghia nun èranu luntani; Carlu lu Tignusu vinni ncrunatu/ncurunatu ntâ Basìlica, e ccà Luduvicu lu Piu e sô figghiu Drogu sunnu sipilluti.

Nta l'843 Metz divinni la capitali dû granducatu di Lurena, e ci si tinniru svariati cuncili e adunanzi pulìtichi. Nummurusi manuscritti cristiani, pruduttu dî scoli di scrittura e pittura di Metz (p'asempiu lu famusu manuscrittu "Trier Ada" e lu missali di Drogu, a usu pirsunali dûn viscuvu dâ casa riali) sunnu provi di viti ntillittuarmenti attivi e dûn micinatismu suntuusu ntâ Metz carulingia.

Nta l'870 la citati divinni parti dû Regnu Francu d'Urienti e appartinni, tra lu 911 e lu 925, â Francia, comu parti dâ Lurena. La criscenti difficultati dî viscuvi ntâ citati aumintau ancora quannu Adalbertu I (928-62) uttinni parti di li privileggi spittanti ê conti; nzinu a lu XII sèculu, quinni, la storia dâ citati è 'n pràtica idèntica â storia dî sô Viscuvi. Ntô 1039 fu custruiutu nu splinnidu edificiu ca pigghiau lu postu dâ vecchia cresia di Santu Stèfanu.

Ntô XII sèculu accuminzaru li sforzi dî cittadini pi libbiràrisi dâ duminazzioni dî viscuvi. Ntô 1180 pâ prima vota li cittadini si riuniru 'n na stritta curpurazzioni, e ntô 1207 li Tredecem jurati vinniru numinati rapprisintanti dâ municipalitati, puru siddu èranu ancora mmistuti dirittamenti di lu viscuvu. Lu prilatu avìa macari na nfruenza di putinziali cuntrollu ntâ silizzioni di l'ufficiali ca prisidìa lu cumitatu dî cunziggheri, apparutu pâ prima vota ntô sèculu XI. I 25 rapprisintanti mmiati dî vari municipi mantinìanu na pusizzioni ndipinnenti: ntê materii jurìdichi iddi aiutavanu li Tredecem jurati e furmavanu l'elimentu dimucràticu dû sistema di cuvernu. L'àutri auturitati municipali vinìanu scigghiuti di l'aristucrazzìa dâ citati, p'asempiu dî cincu assuciazzioni li cui membri èranu scigghiuti di famigghi ricchi pi prutiggiri li ntiressi dî sô cungiunti. L'àutru corpu di rapprisintanti, difinuti na commune (nu cumuni), apparìu già dû 1297 e era cumpunutu dû doppiu dî membri c'avìanu li pricidenti cincu "parramenti". Facennu causa cumuni, l'unioni dî famigghi cchiù vecchii dâ citati e la commune (lu cumuni) attruvaru vantaggiusu accrìsciri graduarmenti li putiri dâ citati 'n uppusizzioni a chiddi di li viscuvi, e macari mantèniri lu cuntrollu di lu cuvernu dâ municipalitati cumpritamenti ntê sô manu e ô di fora di chiddi dî criscenti cunzorzi: 'n stu modu nzinu ô XVI sèculu Metz ristau n'urganizzazzioni puramenti aristucràtica. Ntô 1300 sti gruppi s'accanzaru lu drittu d'èssiri eliggiuti a capu cunziggheri cumunali, duranti lu XIV sèculu uttinniru lu drittu d'eliggiri li Tredecem jurati, mentri dû 1383 pottiru cuniari muniti. Li cunzorzi, ca duranti lu XIV sèculu avìanu junciutu na granni ndipinnenza, vinniru cumpritamenti supprimuti (1383): ntô (1405) l'ùrtimu tintativu di l'artiggiani di mpussissàrisi, câ rivota, dû cuvernu dâ citati fu affucatu ntô sangu.

La citati happi a lottare spissu p'addifènniri la propia libbirtati; ntô pirìudu 1324-27 contra li Duchi dû Lussemburgu e Lurena, comu videmma contra l'arciviscuvu di Trier; ntô 1363 e 1365 contra la banna di mircinari ngrisi cumannati d'Arnoldu di Cirvula, ntô XV sèculu contra la Francia e li duchi di Burgogna, ca circaru d'annèttiri Metz a li sô tirritoria o quantumenu d'asircitàricci un prutitturatu. Nunustanti mantinissi la propia ndipinnenza, puru siddu a àutu costu, e ristassi, armenu stiriurmenti, parti dû Mperu Girmànicu, li cui cuvirnanti si priaccupavanu comegghiè abbastanti anticchia di sta mpurtanti roccaforti di fruntera. Carlu IV ntô 1354 e ntô 1356 tinni svariati dieti ntâ citati, duranti l'ùrtima dî quali vinni prumulgatu lu famusu statutu canusciutu comu Bulla Aurea. La citati sintìa comegghiè d'accupari na pusizzioni quasi di ndipinnenza tra la Francia e la Girmania, e vulìa cchiù c'àutru circari d'evadiri di l'obblighi di tassi a fauri dû Mperu e la pussibbilitati di participari ê dieti. L'alluntanamentu tra Metz e li stati girmànici divinni sempri cchiù evidenti, e si juncìu a na situazzioni pi cui, duranti li rivoti riliggiusi e pulìtichi dû 1552 Metz si vinni a attruvari ntô menzu dâ guerra tra Carlu V e li prìncipi nzorti. Cûn accordu dî prìncipi tudischi, Moritz di Sassunia, Gugghiermu d'Hesse, Johann Albrecht di Miclimmurgu e Giurgiu Fidiricu di Branniburgu, cu Nricu II di Francia, ratificatu dû reghi francisi a Chambord (15 di jinnaru), Metz vinni ufficiarmenti trasfiruta â Francia, li porti dâ citati vinniru graputi 3 misi doppu, e Nricu pigghiau pussessu dâ citati comu vicarius sacri imperii et urbis protector. Lu duca di Guise, cumannanti dâ guarniggiuni, ristaurau li vecchii furtificazzioni e nn'agghiuncìu di novi, arriniscennu cu successu a risistiri a l'attacchi dû mpiraturi d'uttùviru a dicèmmiru di 1552; Metz ristau accussì francisi. Lu ricanuscimentu dü Mperu dâ rinnuta di Metz â Francia agghicau â cunchiusioni dâ paci di Westfalia. Câ custruzzioni dâ cittadella (1555-62) lu novu cuvernu s'addifinnìu dî cittadini, scuntintati dû svurcìrisi di l'abbinimenti. Prestu abbinniru mpurtanti mudìfichi nterni. Ô postu dû pricidenti cuvernu, c'era l'auturitati dû reghi di Francia, lu cui rapprisintanti era lu cuvirnaturi. Lu capu cunziggheri cumunali, adessu scigghiutu dû cuvirnaturi, vinni rinchiazzatu (1640) dûn Majuri riali. Li stissi cunziggheri èranu scigghiuti dû cuvernu ntô tutali dî risidenti; ntô 1633 la jurisdizzioni passau ô Parramentu. Li pùtiri dî Tredecem jurati foru arriduciuti, nzinu â tutali abbulizzioni ntô 1634, e rinchiazzati dû castaldu riali.

Tra li citati dâ Lurena, Metz happi na pusizzioni priminenti duranti lu pussessu francisi pi dui raggiuni. 'N primi locu, divinni una tra li cchiù mpurtanti furtizzi grazzî a lu travagghiu di Vauban (1674) e Cormontaigne (1730), sicunnariamenti divinni la capitali di lu putiri timpurali dî tri diucesi di Metz, Toul e Verdun, ca la Francia avìa cunfiscatu (1552) e, doppu la paci di Westfalia, mantinutu. Ntô 1633 fu criata pi sta "pruvincia dî tri viscuvi" (macari ditta "Généralité des trois évêchés" o "ntinnenza di Metz") na suprema corti di justizzia e d'amministrazzioni, lu Parramentu di Metz. Ntô 1681 la Càmmara Riali, lu cui dòviri era di dicidiri quali feudu appartinissi ê tri diucesi ca Luiggi XIV riclamava pâ Francia, vinni agghiunciuta a stu Parramentu, ca durau, attravirsannu videmma un timpuraneu disciugghimentu (1771-75), nzinu a l'accumudamentu finali di l'Assimbrea Nazziunali ntô 1789, a cui siquìu la divisioni dû tirritoriu 'n dipartimenti e distritti. Metz divinni, nta dd'accasioni, capitali dû dipartimentu dâ Musella, criatu ntô 1790. La rivuluzzioni purtau granni scumpigghiu ntâ citati. Ntê campagni dû 1814 e 1815 l'asèrciti alliati assidiaru/asiggiaru dui voti la citati, senza arrinèsciri a pigghiàrila. Duranti la guerra franco-prussiana dû 1870-71 Metz fu la sedi/seggi dî corpi dâ terza armata francisa a lu cumannu di Bazaine. Iddu stissu, doppu li battagghi di Colombey, Marx-la-Tour e Gravelotte fu assidiatu/assiggiatu ntâ citati. L'asèrcitu tudiscu d'assautu era cumannatu dû prìncipi Fidiricu Carlu di Prussia: dû mumentu ca li picca surtiti dâ guarniggiuni foru ncapaci di rumpiri li linii tudischi, Metz fu custrinciuta a arrinnìrisi (27 d'uttùviru), cû risurtatu ca 6000 ufficiali francisi e 170000 òmini foru faciuti priggiuneri.

Cû Trattatu di Francuforti ntô 1871, Metz divinni citati tudisca, e foru custruiuti na guarniggiuni cchiù mpurtanti e na furtizza cchiù sicura. Nunustanti la partenza di tanti abbitanti ca si trasfiriru 'n Francia p'evitari di campari sutta lu duminiu tudiscu, Metz si spannìu e si trasfurmau duranti lu pirìudu dû giogu tudiscu. Li furtificazzioni a sud e a est vinniru abbattuti ntô 1898, assicurannu spazziu pâ crescita e lu sviluppu. Ci sunnu comegghiè ancora 'n citati granni edifici neo-rumànici tìpici dû mperu tudiscu.

'N siquutu a l'armistizziu câ Girmania ca cunchiudìu la prima guerra munniali, l'asèrcitu francisi ntrasìu a Metz ntô nuvèmmiru di 1918 cu granni filicitati dâ pupulazzioni, c'avìa sempri ristatu ligata â Francia, e la citati fu rinnuta â Francia cû Trattatu di Versailles ntô 1919.

Metz vinni nuvamenti annissa â Germania tra lu 1940 e lu 1944 duranti la sècunna guerra munniali, p'èssiri appoi libbirata ntô nuvèmmiru di 1944 di l'asèrciti francisi e miricanu.

A lu jornu d'oi, la mpurtanza militari dâ citati è tantu diminuiuta, e fu divirsificata la basi ecunòmica. La spanzioni è comegghiè prusiquuta ntê dicenni ricenti nunustanti la crisi ecunòmica ca curpìu lu restu dâ Lurena.

Econumìa

Metz è macari lu locu stòricu dâ cultura dâ Mirabbella 'n Lurena.

Metz è una dî quattru citati dû QuattruPolu di cuupirazzioni urbana cu Lussimmurgu, Treviri e Saarbrücken. Situ di l'urganizzazzioni

Lochi di ntiressi

la cattidrali gòtica di Santu Stèfanu chî sô vitrati artìstichi disignati di Marc Chagall
la cresia di Santa Siguleni, datàbbili ô XIII-XIV sèculu
la cresia di San Martinu
la cresia di San Vicenzu
San Petru di la Citadella
San Euchaire
San Massiminu
li ruini dî mura dâ citati
li porti dâ citati: porta Serpenoise, Porta dî Tudischi
lu cimiteru abbràicu[1]