Mao Zedong

O Mao Zedong (biǎndilo p-o 26-to decèmbra 1893 – mulo p-o 9 septèmbra 1976), sas jekh Xitajicko politiko, politikàlo gogǐpnasqero, gilavno thaj jekh fondatòro e Ʒenenqi Republika anθar o Xitaj (ƷRX), kaj vov ingǎrdǎs sar o preśedìnto e Xitajicki Komunistikani Partida de kana sas kerdi i ƷRX anθ-o 1949 ʒi ka mulǎs anθ-o 1976. Ideologikanes jekh Marksìsto-Leninìsto, pesqe gïndurǎ, kätanosqe strategurǎ thaj politikane krisa si khethanes prinʒarde sar Maoismo.

O Mao sas o raklo jekhe barvale gavutnosqo anθ-o Śaośan, Hunan. Vov dikhlǎs laćhes o Xitajicko nacionalìsmo thaj sas les jekh sundalesqo dikhipen kaj sas mamuj o imperialìsmo devrjàmǎ anθ-o pesqo ʒivipen, thaj sas maj alosardes influencisardo kaθar e evenimenturǎ anθ-i Revolùcia „Xinhai” anθ-o 1911 thaj o Miśikpen e Śtar Màjosqo anθar o 1919. Maj palal, vov adoptisardǎs o Marksismo-Leninismo kana kerdǎs butǐ sar bibliotekutno k-o Universitèto Pekin thaj sas jekh maśkar e manuśenθe kaj fondisardǐne i Xitajicki Komunistikani Partida (XKP), ingǎrindoj o Vazdipen „Durmilajesqi Rekòlta” anθ-o 1927. Kana sas o Xitajicko Civilo Maripen maśkar o Kuomintang (KMT) thaj o XKP, o Mao aźutisardǎs te fondisarel i Xitajicki Butǎrnenqi thaj Gavutnenqi Loli Armàta, ingǎrdǎs e radikale phuvǎqe reformurǎ e Jiangxi Soviètosqe thaj agorutnes avilo o śero e XKPǎqo kana sas o Lungo Phiripen. Madikh ke i XKP sas nasavaxtes phralǎrdi e Kuomintangeça telal o Dùjto Maladino Frònto kana sas o Dùjto Xitajicko-Źapanosqo Maripen (1937–1945), o civilo maripen anθ-o Xitaj nevǎrdǎs pes thaj gelo maj dur palal o Źapanosqo xasaripen, thaj e kätane e Maosqe dǐne tele o Nacionalisto guberno, kaj cïrdǎs pes palpale k-o Tajwan anθ-o 1949.

P-o 1-to oktòmbra 1949, o Mao deklarisardǎs i fondàcia e ƷRXesqi, jekh Markistikano-Leninistikano stato ingǎrdo kaθar jekh korkorri partida, i XKP. Anθ-e berśa kaj avile vov zurǎrdǎs pesqi pozìcia kana kerdǎs ćingar mamuj e manuśenθe kaj therenas e phuvǎ, i Kampanǎ te Dukhavel e Bi-revolucionàle manuśen, e kampaně „Trin-mamuj thaj Panʒ mamuj” thaj jekh pàćaqo xatǎripen anθ-o Korèikano Maripen, kaj khethanes dǎs sar rezultèto ke mule milionǎ e Xitajicke manuśenθar. Anθ-e berśa 1953 ʒi k-o 1958, o Mao kheldǎs jekh importànto ròlo te anel zorǎça jekh komandisaripnasqi ekonomìa anθ-o Xitaj, te konstruktisarel i jekhto Konstitùcia e ƷRXesqi, te astarel i progràma vaś industrializaripen thaj te śirdel e kätanosqe projèkturǎ sar o „Duj Bòmbe, Jekh Satelìto” projèkto thaj o Projèkto 523. Pesqe avrutne politkurǎ anθ-o kodova vaxt sas phandle k-o Xitajicko-Sovietikano xulavipen kaj zorales xulavdǎs o Xitaj thaj o Sovietikano Khethanipen. Anθ-o 1955, o Mao astardǎs o miśkipen Sufan, thaj anθ-o 1957 vov astardǎs i Kampanǎ mamuj e Daxnisturǎ anθ-i savi so maj cïra 550.000 manuśen, so maj but gogǐpnasqere thaj kritikavne, sas persekutime. Anθ-o 1958 vov astardǎs o Baro Xutipen Anglal kaj sas les sar celo te sig paruvel i Xitajicki ekonomìa anθar jekh gavutnenqi ekonomìa karing jekh kaj sas industriàlo, thaj kado dǎs sar rezultèto i maj mudarutni bari bokh anθ-i hiśtòria kana mule 15–55 milionǎ ʒene maśkar 1958 thaj 1962. Anθ-o 1963, o Mao astardǎs o Socialistikane Edukàcia Miśkipen, thaj anθ-o 1966 astardǎs i Kulturalikani Revolùcia, jekh progràma te inkalavel e „mamuj-revolucionàle” elementurǎ anθar i Xitajicki societèta thaj geli deś berśa thaj sas jekh periòdo kaj dikhlǎs but violència thaj klasaqe ćingara, buxlǎrdi destrùkcia e kulturalikane artifaktonqi thaj jekh vazdipen e personalitètipnasqe kultosqo e Maosqo kaj nivelurǎ kaj śoxa sas dikhle ʒi k-atunć. Deś thaj deś milionǎ e manuśenθar sas persekutime kana sas i Kulturalikani Revolùcia, thaj si gïndisardo ke mule maśkar śela mijenθar ʒi k-e milionǎ. Palal varesave berśa anθ-e save sas nasvalo, o Mao dukhavdǎs anθar jekh serìe e infarktonqi vaj ilosqe atakonqi anθ-0 1976 thaj mulo kana sas 82 berśenqo. Anθ-o vaxt e Maosqo, i populàcia e Xitajesqi barǎrdǎs kaθar 550 milionǎ ka maj but sar 900 milionǎ kana o guberno ći kerdǎs zorǎça pesqi familiaqi planifikaripnasqi politika.

Dikhlo anθ-e bute thana sar jekh maśkar e maj influenciàle manuśenθe kaθar o biśto śeliberśesθe, o Mao aćhel jekh polemìko figùra anθral thaj avral e Xitajesθar . Prdal i politika, sar sas deźa phendo, o Mao sas jekh gïndipnasqero, jekh maripnasqo strategìsto thaj jekh gilavno. O Mao sas najisime ke paruvlǎs o Xitaj anθ-jekh paś-kolonia anθ-jekh bari sundalesqi zor kaj maj but ʒene ʒanen te ginaven sar anglal, si maj but ʒuvlipnasqe ćaćimata sar angal, maj but śpitalurǎ thaj edukàcia thaj e ʒene ʒiven maj lùngo sar anglal. Madikh, o Maosqo guberno sas godorvalo vaj responsìblo pala but mulimata, thaj si śajutno ke mule maśkar 40 thaj 80 milionǎ manuśa anθar i bokh, i persekùcia, i butǐ anθ-e phandavimata thaj samudarimata. Kana sas o baro, o Xitaj sas zurales implikisardo anθ-e avere komunistikane konflikturǎ anθ-i Asia sar o Korèikano Maripen, o Vietnamikano Maripen thaj o Kambodǎkano Civilo Maripen.