Restauraziun

Il term istoric restauraziun designescha il restabiliment d’ina situaziun politica oriunda ed è per ordinari collià cun la reinstituziun d’ina veglia dinastia ch’era vegnida privada da la pussanza en rom d’ina revoluziun. Tals eveniments istorics furman per exempel la restauraziun da la chasa Stuart en l’Engalterra (1660–1688) u da la chasa dals Bourbons en Frantscha (1814/15–1830). Ultra da quest diever general vegn il term duvrà per denominar l’istorgia europeica dal Congress da Vienna (1815) fin las revoluziuns da l’onn 1830 (definiziun pli stretga) resp. avant las revoluziuns dal 1848 (definiziun pli vasta). En quest senn – pia sco denominaziun d’epoca – vegn la noziun er duvrada en quest artitgel da survista.

Il term ‹restauraziun› sco designaziun d’epoca deriva da l’ovra principala dal scienzià dal dretg public svizzer Karl Ludwig von Haller, ‹Die Restauration der Staatswissenschaft oder Theorie des natürlich-geselligen Zustandes der Chimäre des künstlich-bürgerlichen entgegengesetzt› (1816–1834). Entant che Haller aveva duvrà il term a moda positiva, ha quel pers gia en il decurs dal 19avel tschientaner ses tun positiv ed è prest be pli vegnì mess a pèr a la reacziun.

Il Congress da Vienna ha gì lieu dals 18 da settember 1814 fin ils 9 da zercladur 1815. Suenter la sconfitta da Napoleun Bonaparte en rom da las Guerras da coaliziun hai gì num d’ordinar da nov l’Europa. Gia en consequenza da la Revoluziun franzosa era la charta politica da l’Europa vegnida midada fermamain; en rom dal Congress è ina part da questas midadas vegnida revocada, ma igl èn er vegnids stgaffids numerus novs cunfins e creads novs stadis.

Il Congress da Vienna è vegnì dirigì da Klemens Wenzel Lothar von Metternich, il minister da l’exteriur da l’Austria. Sut si’egida han negozià plenipotenziaris da betg main che 200 stadis, dominis, corporaziuns e citads; las impurtantas pussanzas europeicas eran represchentadas tuttas cun excepziun da l’Imperi osmanic. La rolla centrala han giugà ils quatter imperis resp. reginavels da la Russia, Engalterra, Austria e Prussia, en pli la monarchia franzosa restaurada ed il Vatican.

Suenter la cupitga da Napoleun la primavaira 1814 ha l’Emprima Pasch da Paris terminà la guerra tranter las pussanzas da la Sisavla Coaliziun e la regenza franzosa da la monarchia dals Bourbons restaurada (sut Louis XVIII). Tenor l’artitgel 32 dal contract da pasch era previs ch’i sa radunia a Vienna in Congress cun la finamira da stabilir en l’Europa in urden da suenterguerra duraivel. Da quel duevan prender part tut ils stadis ch’eran stads involvids en la guerra.

Ils retgs victorius e lur ministers ils pli impurtants èn l’emprim s’inscuntrads a Londra. L’atun 1814 ha lura cumenzà a Vienna il congress, al qual èn cumparidas delegaziuns da quasi tut ils stadis e pussanzas da l’Europa. Da l’october 1814 fin il zercladur 1815 ha la citad da Vienna e surtut il ministeri da l’exteriur en il Palais am Ballhausplatz furmà il center politic dal continent.

Ils ospitants, l’imperatur Franz I da l’Austria e ses minister da l’exteriur Metternich, èn sa stentads da porscher a las persunalitads en auta posiziun in segiurn uschè empernaivel sco pussaivel. Pervi dals numerus divertiments socials, bals ed autras occurrenzas da festa ha Charles Joseph von Ligne creà il term dal ‹Congress che sauta›. D’ina vart han divers diplomats bain crititgà che las negoziaziuns n’avanzian betg propi, ma da l’autra vart èn tuts stads impressiunads dal rom festiv e da la pumpa da l’entira occurrenza. Il secretari general dal Congress, Friedrich von Gentz, ha scrit en ina brev dals 27 da settember 1814: «La citad da Vienna porscha da preschent in aspect surprendent; tut la prominenza da l’Europa è represchentada qua a moda extraordinaria.» El enumerescha tut ils imperaturs, retgs, prinzis, ducas ed ulteriurs mandataris e cuntinuescha: «Tut quai creescha in moviment ed ina varietad da maletgs ed interess che be l’epoca extraordinaria, en la quala nus vivain, po porscher insatge sumegliant.» Ma a medem temp constatescha el: «Las fatschentas politicas che furman la culissa da quest maletg n’èn percunter betg propi anc s’avanzadas.»^[1] Sch’ins po vairamain reproschar a las delegaziuns d’avair negligì lur incumbensa sco tala – numnadamain da stgaffir in rom per in urden da pasch europeic – è grev da dir.^[2] In dals participants, marschal Blücher, en mintga cas caracterisescha il tun da las tractativas sezzas sco suonda: «Il Congress sumeglia ina fiera en ina citadina, sin la quala mintgin chatscha ses muvel per al vender e barattar.»^[3]

Il Congress da Vienna ha elavurà ses resultats en cumissiuns, quai ch’ha furmà ina novaziun areguard la moda da contractar. Tranter auter hai dà ina giunta per ils Tudestgs, ina per dumondas europeicas, ina per dumondas da territori, ina per la navigaziun ed ina per il commerzi da sclavs. Ina radunanza plenara formala n’ha mai gì lieu. L’Acta dal Congress (Acte final) è be munida cun las suttascripziuns da las otg pussanzas principalas Austria, Spagna, Frantscha, Gronda Britannia, Portugal, Prussia, Russia e Svezia (en questa roda che correspunda a la successiun alfabetica franzosa). L’Acta federala tudestga, da la quala las determinaziuns generalas èn vegnidas integradas en l’Acta dal Congress, è vegnida suttascritta separadamain dals plenipotenziaris dals stadis tudestgs.^[4]

Il pli impurtant rival da Metternich era zar Alexander I. Daspera han giugà in’impurtanta rolla il mess britannic Castlereagh ed il represchentant da la Frantscha victorisada, Talleyrand, ch’ha gì grond’influenza tant sut il vegl reschim franzos sco sut il nov. Cun Karl August von Hardenberg e Wilhelm von Humboldt era er la delegaziun da la Prussia occupada a moda prominenta; tuttina n’ha quella betg giugà ina rolla fitg ferma, damai ch’il retg Friedrich Wilhelm III intervegniva per part persunalmain en l’andament da las tractativas.

Sch’ins drizza l’egliada davent da la sala da saut e vi sin las tractativas per propi, alura na resta betg pli bler da l’impressiun exteriur d’armonia. Il cuntrari duevan las differenzas d’interess be anc s’intensivar en il decurs da las negoziaziuns.

Il Congress ha lavurà tenor tschintg princips surordinads, tar ils quals i sa tracta però per part da construcziuns posteriuras da vart dals istoriografs. In term central furmava quel da la legitimitad; quel manegiava en quest connex la liquidaziun dal sistem da stadis napoleonic e la reinstallaziun da las veglias dinastias (Bourbons, Guelfs e.a.). Sch’igl era gist Talleyrand ch’accentuava il princip da la legitimitad, aveva quai la finamira da cuntanscher la renconuschientscha da la Frantscha sco partenari da tractativas cun ils medems dretgs, pia da surmuntar il status da la pussanza victorisada.

En la medema direcziun gieva er il princip da la restauraziun da las relaziuns politicas e socialas prerevoluziunaras. La restauraziun na dueva bain betg revocar tut ils midaments ch’avevan gì lieu dapi il 1789. Ma en tutta cas duevan vegnir impedidas tuttas aspiraziuns revoluziunaras futuras, pia tant cumbats per la libertad sco er moviments naziunals.

Per cuntanscher e segirar questas finamiras han las delegaziuns stabilì dus princips, quel da la ferma autoritad monarchica a l’intern dals pajais e quel da la solidaritad tranter ils singuls stadis. Perencletg eran la finala tut ils stadis cun l’idea da crear in sistem d’equiliber europeic per impedir guerras futuras.

La realisaziun pratica surtut da questa davosa finamira collidava però cun ils differents interess da politica da pussanza. Metternich aspirava in’Europa Centrala sut l’egida da l’Austria che dueva furmar in cuntrapais a las duas pussanzas d’ala Frantscha e Russia. L’intent da la Russia eri percunter da gudagnar la gronda part da la Pologna; per cuntanscher sia finamira giugava il zar cun il patratg da transfurmar la Pologna en in stadi constituziunal da model. Il delegà britannic sa chattava sin la lingia da Metternich d’ina Europa conservativa e vuleva a medem temp prevegnir ad in’ulteriura extensiun da pussanza da la Russia. La Frantscha da sia vart cumbatteva las tendenzas d’unificaziun en Germania per proteger uschia si’atgna posiziun da pussanza gronda. E la Prussia vuleva rinforzar si’atgna posiziun cun acquistar la Saxonia e cuntanscher in’egemonia prussian-austriaca entaifer la Germania. A questas tendenzas s’opponivan però ils stadis tudestgs pli pitschens ed er l’Austria.^[5]

Malgrà tutta solidaritad tranter ils monarcs faschevi in temp l’impressiun sco sch’il Congress giess a fin senza resultats concrets. Quai surtut pervi dal conflict d’interess tranter l’Austria, la Prussia e la Russia areguard il status futur da la Pologna. Questa cuntraversa diplomatica ch’è vegnida manada a divers nivels ha manà a novas coaliziuns tranter ils stadis participads. Entant che la Prussia e la Russia eran colliadas ina cun l’autra tras l’intervenziun abrupta dal retg prussian, è sa furmada ina nova allianza tranter la Gronda Britannia e l’Austria, a la quala è er s’avischinada la Frantscha. La renconuschientscha da la Frantscha sco pussanza gronda ed il pegiurament da las relaziuns tranter ils alliads han furmà vers la midada da l’onn 1814/1815 in veritabel triumf dal dun da tractar da Talleyrand. Il conflict è en il fratemp sa spustà pli e pli fitg da la Pologna vers la dumonda da la Saxonia. Ins discurra en quest connex er da la dumonda polac-saxona, damai ch’il retg da la Saxonia era en uniun persunala duca da Warschau e tras quai schef da stadi dal territori, il qual Alexander I aveva en egl. La cuntinuitad da la Saxonia sco stadi era pli che intscherta; il retg Friedrich August I era numnadamain vegnì arrestà, perquai ch’ils alliads al reproschavan d’avair collavurà cun Napoleun. Be sur intermediaturs ha il monarc da la chasa da Wettin insumma pudì influenzar la discussiun.

In mument faschevi schizunt l’impressiun sco sch’i rumpess ora ina guerra tranter ils anteriurs alliads e la Prussia ha cumenzà cun preparativas militaras. Ils 3 da schaner 1815 avevan la Gronda Britannia, l’Austria e la Frantscha fatg ina cunvegna secreta cunter la Prussia e la Russia, a la quala èn er s’alliads ils Pajais Bass, la Baviera e Hannover. Tras quai èn idas en stgaglias las speranzas che la Prussia aveva tgirà dapi Friedrich II da pudair surpigliar dal tuttafatg il pajais vischin Saxonia. La crisa ha però pudì vegnir surmuntada spertamain, suenter che Alexander I ha proponì la divisiun da la Saxonia ed ha tegnì en frain sias ambiziuns politicas. Il conflict è vegnì schlià ils 7 da schaner 1815, cura ch’in cussegl dals ministers da las tschintg pussanzas grondas inclus la Frantscha è s’entupà per l’emprima giada. Metternich è sa mussà cuntent areguard la sconfitta diplomatica da la Prussia ed ha manegià che quella saja uss «cumpromessa per adina» envers la Frantscha. Hardenberg percunter ha empruvà da vender il spustament da la Prussia vers vest (enstagl da l’acquist da la Saxonia) cun patos naziunal: La Prussia vegnia uss a surprender «en l’interess general» e be «per motiv da la defensiun da la Germania» las possessiuns al Rain.^[6]

Las divergenzas restantas areguard dumondas territorialas han pudì vegnir eliminadas senza pli gronds problems en rom d’ulteriuras sesidas da cumissiuns. Las contractivas han er cuntinuà cura che Napoleun Bonaparte è returnà da l’exil ed ha restituì il mars 1815 sia pussanza en Frantscha. L’Acta finala dal Congress è vegnida suttascritta nov dis avant la terrada definitiva da Napoleun sper Waterloo.^[7]

Ina cumissiun statistica aveva preparà materialias che duevan servir a decider, tge stadi ch’haja da surdar resp. possia retschaiver tge territoris. En questa cumissiun avevan experts (t.a. geografs, economs, statistichers) taxà en lavur minuziusa la valita da mintga singul territori. Valurs relevantas eran surtut stadas la grondezza dal territori, il dumber d’abitants e la forza da producziun. Uschia han ins pudì cumparegliar e scuntrar territoris, pretensiuns e concessiuns.^[8]

L’Austria ha stuì desister da sias anteriuras possessiuns al Rain Superiur. En general è l’Austria plitost sa retratga dal vest dal territori tudestg. Persuenter l’è vegnida attribuida la Galizia (incl. la cuntrada da Tarnopol), entant che la regiun da Krakau è daventada in’atgna republica sut garanzia da las trais pussanzas da partiziun. Er l’Illiria è crudada enavos a l’Austria. En l’Italia dal Nord èn l’anteriura Republica da Vaniescha e la Lumbardia vegnidas colliadas al Reginavel lumbard-venezian. Sper quel è la Toscana vegnida attribuida a l’archiduca Ferdinand e la citad da Parma a Marie-Louise, la dunna austriaca da Napoleun, uschia ch’ils Habsburgais avevan en l’Italia dal Nord ina posiziun anc pli ferma che avant la Revoluziun. En il nord èn vegnids vitiers Salzburg e l’Innviertel. En cumparegliaziun cun ils gudogns territorials da la Prussia e da la Russia èn ils gudogns territorials da l’Austria però restads limitads. Surtut èn idas a perder las anteriuras possessiuns austriacas en ils Pajais Bass (da las qualas dueva sa sviluppar pli tard la Belgia). Quests territoris èn vegnids attribuids als Pajais Bass ch’èn sa furmads da nov sco Reginavel Unì dals Pajais Bass. La chasa d’Orange-Nassau ha collià en uniun persunala betg mo il retg dals Pajais Bass, mabain er il gronduca da Luxemburg. Tut en tut è l’Austria d’ina vart sa separada geograficamain da la Germania, entant ch’ella ha surpiglià da l’autra vart la direcziun entaifer la Confederaziun tudestga ch’è medemamain vegnida furmada tras il Congress da Vienna. La Prussia percunter è sa sviluppada per entant – geograficamain e politicamain – gist en l’autra direcziun.

Cuntrari a las finamiras e spetgas oriundas n’ha la Prussia betg retschet l’entira Saxonia, mabain be la part settentriunala, la quala è per part vegnida incorporada en la nova provinza Saxonia. Persuenter ha la Prussia obtegnì vasts territoris supplementars situads en il vest, or dals quals ella ha furmà la provinza dal Rain e la provinza Westfalen. En l’ost èn vegnids vitiers la citad da Danzig; percunter èn ids a perder ils territoris da la terza spartiziun da la Pologna e per part er da la segunda. A la Baviera èn ids Ansbach e Bayreuth, al Reginavel da Hannover la Frisia da l’Ost, Hildesheim, Goslar e la gronda part superiura dad Eichsfeld; persuenter ha la Prussia prendì possess da la Pomerania svedaisa cun Rügen, dond per recumpensa al Danemarc il [Ducadi da Lauenburg]].

Cun acquistar ils territoris al Rain è la Prussia daventada il rempar cunter la Frantscha, la quala aspirava anc adina al Rain sco cunfin statal. Questa nova rolla da la Prussia è gist er stada da gronda muntada per il Palatinat e Rheinhessen, ils territoris situads da la vart sanestra dal Rain. Tras la spartiziun da ses territori statal è la Prussia stada sfurzada da s’occupar pli ferm dal svilup da la Germania en general; la finala dueva ella daventar il motor da l’unificaziun economica e politica dal pajais.

La Baviera ha bain survegnì en barat per il Tirol la gronda part da la Franconia e parts dal Palatinat, ma n’ha betg pudì realisar tut sias ambiziuns territorialas. Al Reginavel da Württemberg, als Gronducadis da Baden e da Hessen sco er al Ducadi da Nassau èsi reussì da mantegnair lur extensiun territoriala dal temp da la Confederaziun dal Rain; fin il 1825 han gì lieu qua be correcturas da cunfins minimalas.

Reeregids sco stadis suverans èn vegnids l’anteriur Electurat Braunschweig-Lüneburg (uss Reginavel da Hannover, en uniun persunala cun il Reginavel Unì), Oldenburg, Hessen-Kassel, Hessen-Homburg e las citads libras Lübeck, Francfurt, Bremen e Hamburg. Sin la vart dals sperdents dal Congress sa chattava il Reginavel da Saxonia. Quasi sco chastì per avair schlià pir tard la lia cun la Frantscha ha il Reginavel pers a la Prussia bunamain dus terzs da ses territori e 40 % da ses abitants en sias parts al nord ed a l’ost ed en la Turinga (ils territoris da la Turinga duevan alura vegnir transferids da la Prussia al Gronducadi Saxonia-Weimar-Eisenach).

Malgrà tut ils svilups da restauraziun menziunads è il dumber dals stadis tuttina restà suenter il Congress bundant pli pitschen che en il temp prerevoluziunar. Quai surtut per dus motivs: Per l’ina n’è la secularisaziun dals territoris ecclesiastics ch’aveva gì lieu ils ultims onns betg vegnida revocada, e quai malgrà ils protests dals prinzis pertutgads. Per l’autra aveva gì lieu durant ils onns da guerra in vast process da mediatisaziun; quai vul dir che territoris dal Sontg Imperi roman che suttastevan pli baud directamain a l’imperatur èn vegnids suttamess da nov a pussanzas situadas sin in plaun intermediar. Er quest process n’è betg pli vegnì revocà.

La Svizra ha stuì sistir definitivamain tuttas pretensiuns areguard la Vuclina, Clavenna e Buorm (las anteriuras terras subditas da las Trais Lias) sco er areguard la citad da Mulhouse en l’Alsazia. Sco recumpensa èn però vegnids attribuids a la Svizra il prinzi-uvestgieu da Basilea, il Fricktal, ils signuradis da Razén e Tarasp sco er intginas vischnancas en il conturn da Genevra. Il Congress da Vienna ha renconuschì ils cunfins interns ed externs da la Svizra e da ses chantuns sco er l’appartegnientscha dal Vallais, dal Principadi da Neuchatel (en possess dals Hohenzollern) e da Genevra sco novs chantuns da la Confederaziun. La Savoia dal Nord è vegnida neutralisada e dueva vegnir occupada en cas da guerra da truppas svizras, è però restada tar il Reginavel da Sardegna. Il giavisch da tscherts politichers svizzers da pudair arrundar il cunfin svizzer vers il Gronducadi da Baden en il conturn da Schaffusa, da pudair acquistar la citad da Constanza e da puspè attribuir al Grischun las anteriuras terras subditas na dueva betg s’accumplir. Da muntada decisiva per l’ulteriur svilup istoric da la Svizra è stada la renconuschientscha da la neutralitad armada sempiterna sco er da l’independenza da tutta influenza da vart da las pussanzas grondas europeicas. Questa renconuschientscha resp. obligaziun da la Svizra a la neutralitad furma fin oz la basa essenziala per la politica da l’exteriur dal pajais.

L’anteriur adversari da guerra dals alliads, la Frantscha, ha stuì revocar tut las annexiuns ch’eran succedidas tranter il 1795 ed il 1810; quai pretendeva gia il princip da legitimitad che vegniva fatg valair da Talleyrand. Sco grond success po però vegnir valità il fatg che la Frantscha ha pudì returnar sco partenari egual en la famiglia dals pievels europeics ed ha puspè cuntanschì sia renconuschientscha sco pussanza gronda.

Perquai ch’il Danemarc aveva sustegnì Napoleun, è il pajais vegnì obligà da surdar la Norvegia a la Svezia (en rom da la Pasch da Kiel). Percunter èn vegnids attribuids al Danemarc l’insla Rügen e la Pomerania svedaisa. Quests territoris èn vegnids surlaschads suenter curt temp a la Prussia; per recumpensa ha quella surdà al Danemarc il Ducadi da Lauenburg (che la Prussia aveva barattà avant cun Hannover cunter la Frisia da l’Ost) ed ina summa da daners.

En la Spagna, il Portugal ed a Napoli èn las veglias dinastias puspè vegnidas a la pussanza. Il medem vala per la Sardegna ch’ha survegnì enavos la Savoia, il Piemunt e Nizza e supplementarmain Genua. Er il stadi pontifical è vegnì restaurà ed ha survegnì enavos la gronda part da ses anteriur territori. Per ils stadis talians aveva Metternich en mira ina lia – cumparegliabla a la Confederaziun tudestga – sut la direcziun da l’Austria. Envers l’imperatur Franz I ed ils prinzis talians n’è el però betg reussì cun quest’idea.^[9] Tras quai e perquai che l’Austria aveva pudì extender marcantamain ses domini en l’Italia dal Nord, è l’Italia restada dividida e sia unificaziun ad in stadi naziunal è stada bloccada sur decennis.

Ils gudogns territorials da la Gronda Britannia en rom dal conflict colonial britannic-franzos èn medemamain vegnids confermads. Uschia èn Malta e Helgoland restads tar la Gronda Britannia. E las inslas ionicas en la Mar Mediterrana èn daventadas in protectorat britannic.^[10]

En l’ost è zar Alexander I sa cuntentà cun ina quarta divisiun da la Pologna; da quella è però vegnida attribuida la pli gronda part a la Russia. Medemamain èn vegnids confermads ils gudogns territorials en la Finlanda (1808/09) ed en la Bessarabia ch’han muntà in’ulteriura extensiun da la Russia vers vest.

La part settentriunala dals Pajais Bass (enfin il 1795 Republica da las set provinzas reunidas, pli tard Republica batava e Reginavel d’Ollanda) è vegnida reunida cun la part meridiunala (ils Pajais Bass ch’eran oriundamain en possess da l’Austria habsburgaisa sco er l’anteriur chapitel catedral da Lüttich) al Reginavel unì dals Pajais Bass.

La basa per las tractativas areguard la reordinaziun statala dals pajais da l’anteriur Sontg Imperi roman (da naziun tudestga) a chaschun dal Congress da Vienna ha furmà l’artitgel VI da l’Emprima Pasch da Paris dals 30 da matg 1814. Tenor quella era vegnida renconuschida als stadis tudestgs lur independenza sco er lur uniun en furma d’ina lia federativa.

La cumissiun ch’aveva da tractar las fatschentas tudestgas, l’uschenumnà ‹Comité tudestg›, è sa radunà sut il presidi da la Prussia, l’Austria, Hannover, la Baviera e Württemberg. Pli tard è il gremi s’avert a tut ils stadis tudestgs e citads libras. Cumbain ch’il Congress defendeva il princip da legitimitad ed aveva en mira la restauraziun da las relaziuns prerevoluziunaras, sche avevan questas maximas tuttina er lur limitaziun. La mediatisaziun ch’era vegnida instradada il 1803 dal Recess da la Dieta imperiala n’è betg vegnida revocada. Il medem vala per la secularisaziun e la fin dals stadis ecclesiastics, per la restauraziun dals quals il nunzi papal Ercole Consalvi è s’engaschà adumbatten. In’ulteriura differenza tar la situaziun prerevoluziunara ha muntà la renconuschientscha da la suveranitad dals anteriurs stadis da la Confederaziun dal Rain.

Ina reconstrucziun dal Sontg Imperi roman n’han ils participants dal Congress betg tratg en consideraziun seriusamain; quai vala schizunt per il barun vom Stein ch’ha prendì part dal Congress sco mess da la Russia e ch’era in propugnatur da la restauraziun da l’onur imperiala.^[11] Tuttina è la tschertga suenter in remplazzament funcziunal per ils 41 stadis e citads libras dal territori tudestg daventada ina da las dumondas centralas dal Congress.

A l’entschatta da las tractativas èn tant Metternich sco er ils delegads da la Prussia s’engaschads per ina schliaziun cun tratgs relativamain centralistics. Bain cursavan da tuttas sorts propostas, ma da grond’influenza duevan la finala be esser ils ‹41 artitgels› da Hardenberg ed il ‹plan da 12 puncts› ch’è resortì da quel en collavuraziun cun Metternich. Omadus palpiris partivan d’in urden federativ cun in organ central vaira ferm. Da quel fascheva part in’executiva collectiva che sa cumponiva da represchentants dals stadis pli gronds. Quest gremi dueva esser concepì uschia che la Prussia e l’Austria avevan la pussaivladad da maiorisar ils ulteriurs stadis. Il territori federativ dueva vegnir sutdividì en set circuls che duevan exequir las decisiun da la federaziun ed esser responsabels per las dumondas da guerra e da la dretgira suprema. De jure avessan ils territoris pli pitschens bain existì vinavant, ma de facto fissan els vegnids mediatisads. Ma la finala n’ha quest project betg fatg naufragi pervi da la vehementa resistenza dals stadis pli pitschens, mabain pervi dal conflict saxon-polac descrit survart. En quel è numnadamain sa manifestada cleramain la tentativa da la Prussia d’expander; perquai ha l’Austria sistì il plan da vulair realisar in’egemonia dubla dals dus stadis.

La varianta che dueva la finala vegnir realisada, ha furmà la Confederaziun tudestga da stadis suverans sut il presidi da l’Austria. Sco constituziun è vegnida relaschada l’Acta federala tudestga, e quai ils 8 da zercladur 1815, pia in di avant che l’Acta dal Congress da Vienna vegnia segnada. Ils emprims indesch artitgels da l’Acta federala èn er vegnids integrads en l’Acta da Congress per als suttametter apparentamain a la protecziun resp. a la garanzia da las pussanzas victuras.^[12] A l’idea d’ina ferma executiva han ins renunzià; medemamain a quella d’ina dretgira federala superiura. Da las ponderaziuns da partenza è però sa mantegnida la determinaziun ch’ils singuls commembers dal stadi federativ hajan da dar a sasez ina constituziun. In grond dumber da stadis ha realisà questa disposiziun entaifer curt temp. Ma precis las duas pussanzas grondas entaifer la Confederaziun tudestga, la Prussia e la Russia, n’han disponì fin il 1848 da nagina constituziun scritta.

En pli è vegnì declerà explicitamain che la Confederaziun tudestga na furmia betg il successur legal dal vegl Imperi tudestg. Il cuntrari duaja quel avair in caracter puramain defensiv e servir exclusivamain a la segirezza a l’intern dal territori tudestg e vers anora. Cumbain ch’ina politica da l’exteriur activa n’era betg pussaivla a questa basa, è la Confederaziun tudestga daventada in element impurtant e necessari entaifer il sistem d’equiliber europeic.

A la Confederaziun tudestga appartegnevan la Prussia e l’Austria be cun lur anteriurs territoris imperials; l’Austria pia senza ils territoris da la Pologna, Ungaria ed Italia e la Prussia senza la Prussia dal Vest e da l’Ost e Posen. Monarcs da l’exteriur che possedevan territori che fascheva part da la Confederaziun eran il retg da la Gronda Britannia (sco retg da Hannover), il retg dals Pajais Bass (sco gronduca da Luxemburg) ed il retg dal Danemarc (sco duca da Holstein e Lauenburg). Sco prinzis federals cumpeteva ad els sedia e vusch en l’assamblea federala.^[13]

Il Congress da Vienna aveva tuttavia er prendì conclusiuns ch’eran progressivas per las relaziuns dal temp (almain a nivel internaziunal). Sut squitsch da la Gronda Britannia è per exempel vegnida bandegiada la sclavaria (artitgel 118 da las Actas dal Congress). Ultra da quai è vegnida fatga ina cunvegna concernent la libertad da la navigaziun fluviala internaziunala ed installà in comité central per la navigaziun sin il Rain. Ina reglamentaziun lianta areguard il dretg d’ambassada ha plinavant mess ina fin a las dispitas da rang ch’eran fin lura usitadas tranter ils diplomats. La precedenza n’aveva betg pli quel che represchentava apparentamain il stadi il pli bainvis ed impurtant (quai che deva adina puspè chaschun a divergenzas d’opiniuns). Enstagl ha il Congress da Vienna definì la successiun lianta ambassadur – delegà diplomatic – incaricà da fatschentas; entaifer questa successiun è vegnì statuì il princip da l’anzianitad locala che vala fin oz.^[14]

Las decisiuns dal Congress èn vegnidas fixadas en scrit en l’Acta finala. Quella cuntegna 121 artitgels e cumpiglia er tut ils contracts ch’èn vegnids fatgs a Vienna.

L’Acta finala dal Congress da Vienna è vegnida segnada ils 9 da zercladur 1815. Cun lur suttascripziun han las pussanzas signatarias Austria, Russia, Prussia, Gronda Britannia, Frantscha, Portugal, Spagna e Svezia garantì la ratificaziun da las decisiuns. Baden e Württemberg èn s’associads al contract pir il fanadur resp. settember 1815 ed er la Frantscha e la Spagna han confermà pir in pau pli tard a moda definitiva il cuntegn da quel (ils 7 da december 1815 resp. ils 7 da matg 1817). Il retardament da vart da la Spagna è d’attribuir al fatg ch’il figl da la regina n’aveva survegnì da l’Etruria nagin’indemnisaziun en l’Italia.

Cun revocar las conquistas da la Frantscha revoluziunara e napoleonica aveva il Congress cuntanschì sia finamira principala. Sin donn e cust da la Frantscha e da la Pologna, ch’è vegnida sutdividida in’ulteriura giada, èn vegnidas rinforzadas las pussanzas grondas Prussia, Austria e Russia. Ensemen cun la Gronda Britannia e la Frantscha – ch’era bain vegnida victorisada, ma puspè recepida en il concert da las pussanzas grondas – è sa furmà uschia il sistem da la pentarchia ch’era orientà ad equilibrar la repartiziun da la pussanza.

Quest process restaurativ è be anc vegnì suttastritgà tras la fundaziun da l’Allianza sontga ils 26 da settember 1815. Quella n’ha bain betg fatg part dals resultats uffizials dal Congress; ma facticamain steva ella tuttina en in stretg connex cun quels e dueva furmar in impurtant element dal sistem da Metternich ch’ha segnà l’emprima mesadad dal 19avel tschientaner.

L’Allianza sontga è sa furmada l’emprim tranter la Prussia, l’Austria e la Russia. Quest manifest dals trais monarcs sa chapiva sco appel a la fraternitad cristiana e s’opponiva directamain e sapientivamain a la fraternitad revoluziunara dals pievels. Metternich aveva ina tenuta fitg sceptica envers quest’allianza; l’emprim sboz che discurriva d’ina uniun dals ‹pievels e da las armadas› ha el transfurmà en in’‹uniun dals regents che stattan sur ils pievels e las armadas›. La finamira da la cunvegna era d’ina vart da mantegnair la ballantscha tranter ils prinzis e da l’autra vart d’intervegnir tar ils pievels en cas da moviments revoluziunars. A l’Allianza sontga duevan la finala s’associar quasi tut ils stadis europeics cun excepziun da la Gronda Britannia (nua ch’il parlament ha refusà in’adesiun) e dal stadi papal sut papa Pius VII, il qual na gieva betg d’accord cun il concept surconfessiunal da l’allianza.^[15]

Suenter il temp da las Guerras da coaliziun èsi stà ina da las finamiras centralas dal Congress da Vienna e da l’epoca da la restauraziun da dar al continent sgurdinà in nov urden che dueva gidar ad evitar violenza tranter ils stadis e schliar en avegnir conflicts a basa diplomatica. Quai ha furmà ina nova qualitad politica da muntada istorica. Fin la Guerra dal Crim a l’entschatta dals onns 1850 è l’Europa stada schanegiada da guerras tranter las pussanzas grondas. La Guerra da Sardegna, las guerras d’independenza talianas e la revolta a Schleswig-Holstein han furmà conflicts ch’èn da vesair en il context da las revoluziuns dal 1848/49. Da l’autra vart aveva la cuntraversa areguard la Pologna e la Saxonia mussà gia en il decurs dal Congress ch’era la politica d’equiliber aveva sias limitas.

Areguard la structuraziun da las relaziuns a l’intern dals singuls stadis è il Congress stà segnà da princips restaurativs e d’ina sceptica fundamentala envers tuttas tendenzas revoluziunaras, liberalas e naziunalas. Per ils stadis tudestgs ha la creaziun da la Confederaziun tudestga furmà in dals resultats centrals dal Congress. Per blers contemporans valeva la Confederaziun però primarmain sco in instrument per supprimer ils moviments naziunals e liberals.^[16] Malgrà quai n’èsi betg reussì d’eliminar las tendenzas liberalas e burgaisas che pretendevan in stadi naziunal al lieu da singuls stadis monarchics.

Il ruaus ch’è quasi vegnì prescrit a l’Europa tras il Congress da Vienna e che muntava facticamain in return a las relaziuns dal temp avant Napoleun e la Revoluziun franzosa dal 1789 n’ha betg pudì sa mantegnair a lunga vista senza ch’ins prendia en mira midaments. La restauraziun ch’è suandada al Congress e ch’è stada colliada cun la suppressiun da tendenzas naziunalas, liberalas e democraticas n’è betg stada buna d’impedir che las ideas dals dretgs dals burgais e da l’independenza naziunala sa derasian vinavant entaifer la burgaisia. Ina censura impurtanta en quest reguard dueva surtut marcar l’onn 1830, durant il qual las tendenzas revoluziunaras èn proruttas in’emprima giada en divers stadis da l’Europa.

L’onn 1830 è la Revoluziun greca ida a fin cun l’independenza dal pajais e cun la fundaziun d’in stadi naziunal che sa basava sin la constituziun dal 1824. Ultra da quai ha la Revoluziun beltga manà a l’independenza da la Belgia dals Pajais Bass. La constituziun beltga dueva daventar l’ideal dals liberals en Germania.

La Pologna n’ha mai acceptà la partiziun dal pajais tranter la Russia, l’Austria e la Prussia. En las provinzas polaccas da quests trais stadis hai adina puspè dà revoltas da tempra naziunala drizzadas cunter il domini ester. D’impurtanza speziala è stada la revolta da november 1830 che dueva er influenzar ils moviments liberals e naziunals a l’exteriur.

En Frantscha ha la Revoluziun da fanadur manà il 1830 a la cupitga da Charles X, il retg bourbon ch’era vegnì installà l’onn 1824. A ses lieu ha il ‹retg burgais› Louis Philippe occupà il tron franzos. La revoluziun en Frantscha dueva er s’effectuar sin stadis vischins: revoltas regiunalas en Germania ed en l’Italia han manà en singuls principadis a l’introducziun da constituziuns; ed en Svizra è sa furmà il bloc dals chantuns liberals. En Frantscha è Louis Philippe vegnì derschì a chaschun da la revoluziun da favrer 1848, suenter ch’el era s’avischinà adina pli fitg a la politica da l’Allianza sontga. Igl è suandada la proclamaziun da la Segunda Republica (resp. dal Segund Imperi sut Napoleun III a partir dal 1852). Quest’epoca è ida a fin il 1870 cun la sconfitta en la Guerra tudestg-franzosa; cunter la Terza Republica favuraivla a la Prussia è sa rebellada il 1871 la Communa da Paris che vala sco emprima emprova revoluziunara en il senn socialistic-communistic.

Malgrà las repressiuns massivas (Decrets da Karlsbad dal 1819) e mesiras da censura ha il moviment liberal e naziunal er cuntinuà a crescher en ils stadis da la Confederaziun tudestga. Quest’epoca ch’è vegnida numnada posteriuramain – en vista a la revoluziun dal 1848 – ‹Vormärz› (en cuntrast cun il ‹Biedermeier› che designescha la tendenza cuntraria dal medem temp) è vegnida influenzada fermamain da las uniuns da students ch’èn sa furmadas a partir dal 1815.

La finala dueva la Revoluziun da mars 1848 gidar a superar il sistem da Metternich; malgrà ch’ils revoltants èn vegnids battids l’onn 1849, ha l’idea d’in stadi tudestg cumplessiv er cumenzà a s’etablir entaifer ils tschertgels conservativs. Suenter la Guerra tudestg-danaisa dal 1864 e la Guerra tudestga dal 1866 è sa constituida il 1867 la Confederaziun da la Germania dal Nord che dueva furmar l’emprim stadi federal sin territori tudestg. E suenter la Guerra tudestg-franzosa dal 1870/71 è vegnì proclamà il 1871 l’Imperi tudestg sut Wilhelm I; fin ils onns 1890 dueva sia politica vegnir influenzada fermamain dal chancelier da l’Imperi Otto von Bismarck.

Er en ils stadis e las provinzas talianas hai adina puspè dà tranter il 1815 ed il 1870 revoltas en il senn dal risorgimento cun la finamira d’unir l’Italia. Ils naziunalists talians sa drizzavan cunter la predominanza dals Habsburgais austriacs en l’Italia dal Nord e dals Bourbons spagnols en l’Italia dal Sid.

Sumegliant a la situaziun en Germania èn divers moviments d’independenza en ils singuls principadis bain vegnids supprimids. Ma la finala dueva tuttina s’etablir in stadi naziunal en furma dal Reginavel d’Italia sut il retg sard Vittorio Emanuele II; ses primminister Cavour dueva giugar per la Sardegna-Piemunt e per l’Italia ina rolla cumparegliabla a quella da Bismarck en la Prussia ed en Germania.

L’onn 1830 hai dà en divers chantuns moviments ch’han manà a constitiziuns revedidas tenor ils princips dal liberalissem. Ils dus decennis che suondan vegnan numnads en l’istorgia da la Svizra ‹regeneraziun› e duevan manar – suenter la Guerra da la Lia separatista dal 1847 – a la fundaziun dal stadi federal dal 1848.

L’emprima fasa da l’epoca da la restauraziun (1815–1830) stat cumplainamain sut l’ensaina dal Congress da Vienna (1814/15). En rom da quel han ils monarcs europeics ch’avevan victorisà sur Napoleun dissegnà da nov la charta politica da l’Europa.

In’emprima cesura han alura furmà las revoluziuns dal 1830 ch’han dà nov schlantsch als moviments liberals en praticamain tut ils stadis da l’Europa. Quels duevan chattar in’ulteriura culminaziun en ils onns da revoluziun 1848/49.

Tant en Germania sco er en blers auters pajais da l’Europa n’èn quests onns revoluziunars bain betg stads segnads d’in success direct e restant; ma a mesa vista han las monarchias tuttina stuì far concessiuns al moviment liberal cun introducir constituziuns e far il pass dal stadi absolutistic a l’installaziun da gremis da cundecisiun.

Sper il moviment liberal che steva sut l’ensaina dals princips politics da la Revoluziun franzosa, èn er sa fatgas valair pli e pli fitg tendenzas socialisticas, communisticas ed anarchisticas che sa chapivan sco respostas a la dumonda sociala ch’era naschida or da la revoluziun industriala.

Fin il pli tard l’onn 1871 aveva la gronda part dals stadis survegnì ina constituziun, uschia ch’els na vegnivan betg pli regids a moda absolutistica. En quest senn marchescha l’onn 1848 la fin da l’epoca da la restauraziun (tenor la definiziun dal term pli vasta).

Ils davos decennis dal 19avel tschientaner stattan lura sut l’ensaina d’ina concurrenza politica ed economica tranter las pussanzas grondas da l’Europa Centrala (surtut Germania, Frantscha e Gronda Britannia). Quella ha manà a la culminaziun dal naziunalissem ed imperialissem ed è stada colliada cun in militarissem creschent che dueva sa stgargiar en l’Emprima Guerra mundiala.

Pir suenter la ‹Guerra gronda›, ils onns 1918/19, èn alura vegnids introducids en quasi tut ils pajais parlaments ed il dretg da votar general. Cun quests instruments da participaziun politica è ida a fin l’era monarchica en l’Europa ch’aveva chattà in davos temp da prosperitad en furma da l’epoca da la restauraziun.

1. ↑ Cità tenor Manfred Görtemaker: Deutschland im 19. Jahrhundert. Entwicklungslinien. 3. ed. repassada. Opladen 1989, p. 69.
2. ↑ Braubach: Von der Französischen Revolution bis zum Wiener Kongress. 1974, p. 151 è da l’avis che questa reproscha na saja betg giustifitgada.
3. ↑ Cità tenor Franz Mehring: 1813 bis 1819. Von Kalisch bis Karlsbad. Stuttgart 1913, p. 72.
4. ↑ Acten des Wiener Congresses. Tom 6, p. 12–96.
5. ↑ Ils princips menziunads e las finamiras da la Prussia tenor Siemann: Vom Staatenbund zum Nationalstaat. 1995, p. 314–320.
6. ↑ Cità tenor Franz Mehring: 1813 bis 1819. Von Kalisch bis Karlsbad. Stuttgart 1913, p. 75.
7. ↑ L’andament da las contractivas suonda surtut Braubach: Von der Französischen Revolution bis zum Wiener Kongress. 1974, p. 151–158.
8. ↑ Heinz Duchhardt: Der Wiener Kongress. Die Neugestaltung Europas 1814/15. C.H. Beck, Minca 2013, p. 90.
9. ↑ Franz Zeilner: Verfassung, Verfassungsrecht und Lehre des Öffentlichen Rechts in Österreich bis 1848. Peter Lang, Francfurt 2008, p. 45.
10. ↑ Areguard il svilup territorial en l’Europa cf. Botzenhart: Reform, Restauration und Krise. 1996, p. 79–82.
11. ↑ Walter Hubatsch (ed.): Freiherr vom Stein. Briefe und amtliche Schriften. Tom 5: Der Wiener Kongress. W. Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1964, p. 274–276. Cf. era Heinz Duchhardt: Stein. Eine Biographie. Aschendorff Verlag, Münster 2007, ISBN 978-3-402-05365-2, p. 338s.
12. ↑ Affirmond Siemann: Vom Staatenbund zum Nationalstaat. 1995, p. 320; critic percunter Nikolaus Dommermuth: Das angebliche europäische Garantierecht über den Deutschen Bund 1815 bis 1866. Borna-Lipsia 1928.
13. ↑ Cf. Siemann: Vom Staatenbund zum Nationalstaat. 1995, p. 319s.
14. ↑ Paul Widmer: Das Konzert der Grossen. Der Wiener Kongress, die Diplomatie und die Neugestaltung Europas vor zweihundert Jahren. En: Neue Zürcher Zeitung, 22 da mars 2014, p. 63.
15. ↑ Siemann: Vom Staatenbund zum Nationalstaat. 1995, p. 330s.
16. ↑ Vuschs contemporanas p.ex. tar Botzenhart: Reform, Restauration und Krise. 1996, p. 84.

• Aus Politik und Zeitgeschichte 22–24/2015: Wiener Kongress (datoteca PDF; 714 kB).
• Alexandra Bleyer: Das System Metternich. Die Neuordnung Europas nach Napoleon. WBG, Darmstadt 2014, ISBN 978-3-86312-081-8.
• Manfred Botzenhart: Reform, Restauration und Krise. Deutschland 1789–1847. Moderne deutsche Geschichte (MDG). Ed. da Hans-Ulrich Wehler. Tom 4 (= Edition Suhrkamp: 1252 = N.F., tom 252: Neue historische Bibliothek). 4. ed. Suhrkamp, Francfurt 1996, ISBN 3-518-11252-X, p. 80–85.
• Manfred Botzenhart: Der Wiener Kongress. Rücktritt ins Privatleben. Stein und die ständischen Bestrebungen des westfälischen Adels (Juni 1814–Dezember 1818). En: Manfred Botzenhart (ed.): Freiherr [Heinrich Friedrich Karl] vom [und zum] Stein: Briefe und amtliche Schriften. Tom 1–8, Stuttgart 1957–1970, tom 5, Kohlhammer, Stuttgart 1965.
• Peter Burg: Der Wiener Kongreß: der Deutsche Bund im europäischen Staatensystem. (= Deutsche Geschichte der neuesten Zeit, tom 1). Minca 1984, ISBN 3-423-04501-9.
• Anselm Doering-Manteuffel: Vom Wiener Kongress zur Pariser Konferenz. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1991, ISBN 3-525-36313-3.
• Hans-Dieter Dyroff (ed.): Der Wiener Kongress – Die Neuordnung Europas. dtv Dokumente, Minca 1966.
• Heinz Duchhardt: Der Wiener Kongress. Die Neugestaltung Europas 1814/15. C.H. Beck, Minca 2013, ISBN 978-3-406-65381-0.
• Elisabeth Fehrenbach: Vom Ancien Régime zum Wiener Kongress. Oldenbourg, Minca 2001, ISBN 3-486-49754-5.
• Michael Hundt: Die mindermächtigen deutschen Staaten auf dem Wiener Kongress. Verlag Philipp von Zabern, Mainz 1996, ISBN 3-8053-1720-4.
• Alexandra von Ilsemann: Die Politik Frankreichs auf dem Wiener Kongress. Reinhold Krämer Verlag, Hamburg 1996, ISBN 3-89622-005-5.
• Thomas Just, Wolfgang Maderthaner, Helene Maimann (ed.): Der Wiener Kongress. Die Erfindung Europas. Gerold, Vienna 2014, ISBN 978-3-900812-52-2.
• David King: Wien 1814. Von Kaisern, Königen und dem Kongress, der Europa neu erfand. Piper, Minca 2014, ISBN 978-3-492-05675-5.
• Henry A. Kissinger: Das Gleichgewicht der Großmächte. Manesse Verlag, Turitg 1990, ISBN 3-7175-8062-0.
• Dieter Langewiesche: Europa zwischen Restauration und Revolution. (= Oldenbourg Grundriss der Geschichte, tom 13). 4. ed. Oldenbourg, Minca 2004, ISBN 3-486-49764-2.
• Thierry Lentz: 1815. Der Wiener Kongress und die Neugründung Europas. Minca 2014, ISBN 978-3-8275-0047-2.
• Hazel Rosenstrauch: Congress mit Damen. Europa zu Gast in Wien 1814/1815. Czernin, Vienna 2014. ISBN 978-3-7076-0506-8.
• Reinhard Stauber: Der Wiener Kongress. Böhlau, Vienna e.a. 2014, ISBN 978-3-8252-4095-0.
• Reinhard Stauber, Florian Kerschbaumer, Marion Koschier (ed.): Mächtepolitik und Friedenssicherung. Zur politischen Kultur Europas im Zeichen des Wiener Kongresses. Lit Verlag, Münster e.a. 2014, ISBN 978-3-643-50502-6.
• Eberhard Straub: Der Wiener Kongress. Das große Fest und die Neuordnung Europas. Klett-Cotta, Stuttgart 2014, ISBN 978-3608948479.
• Brian Vick: The Congress of Vienna. Power and Politics after Napoleon. Harvard University Press, Cambridge (Mass.) 2014, ISBN 978-0-674-72971-1.
• Adam Zamoyski: 1815. Napoleons Sturz und der Wiener Kongress. C.H. Beck, Minca 2014, ISBN 978-3-406-67123-4.
• Karl-Georg Faber: Deutsche Geschichte im 19. Jahrhundert. Restauration und Revolution von 1815 bis 1851. Verlag Athenaion, Wiesbaden 1971, ISBN 3-7997-0721-2 (Handbuch der deutschen Geschichte).
• Karl-Georg Faber: Die Rheinlande zwischen Restauration und Revolution. Probleme der Rheinischen Geschichte von 1814–1848 im Spiegel der zeitgenössischen Publizistik. Steiner, Wiesbaden 1966.
• Walther Hubatsch: Stein-Studien. Die preußischen Reformen des Reichsfreiherrn Karl vom Stein zwischen Revolution und Restauration. Grote, Köln 1975, ISBN 3-7745-6336-5 (Studien zur Geschichte Preussens; 25).
• Robert A. Kann: Die Restauration als Phänomen in der Geschichte. Verlag Styria, Graz 1974, ISBN 3-222-10779-3.
• Dieter Langewiesche: Europa zwischen Restauration und Revolution. 1815–1849. Oldenbourg Verlag, Minca 2007, ISBN 978-3-486-49765-6 (Oldenbourgs Grundriß der Geschichte, tom 13).
• Gerhard A. Ritter e.a. (ed.): Historismus und moderne Geschichtswissenschaft. Europa zwischen Revolution und Restauration; 1797-1815. Steiner, Stuttgart 1987, ISBN 3-515-04254-7.