Reginavel dals Francs

Il Reginavel dals Francs u Reginavel francon ha existì tranter il 5avel ed il 9avel tschientaner. El è sa furmà en il territori enturn la chapitala dad Aachen en la regiun da cunfin odierna tranter la Germania, ils stadis dal Benelux e la Frantscha. Dal temp da sia pli gronda extensiun cumpigliava il Reginavel vastas parts da la Frantscha e da la Germania, il Benelux, la Svizra sco er parts da l’Austria e da l’Italia odierna e furmava il pli impurtant stadi successur da l’Imperi roman dal vest ch’era ì a fin il 476.^[1]

L’origin dal Reginavel dals Francs han furmà pliras stirpas guerrilas dals Germans dal vest ch’èn s’unidas en il decurs da la migraziun dals pievels. Suenter la fin da l’Imperi roman dal vest han las dinastias dals Merovings e Carolings manà quest Reginavel ad ina pussanza gronda. Gia vers la fin dal 7avel tschientaner èn ils Carolings, ch’eran da quel temp ils administraturs dals Merovings, sa fatgs valair politicamain; il 751 han els lura surprendì sezs la dignitad roiala. Il punct culminant areguard sia pussanza ed extensiun ha il Reginavel francon cuntanschì sut Carl il Grond (768–814). En il 9avel tschientaner è il Reginavel vegnì spartì. En l’ost è sa sviluppà il Sontg Imperi roman, en il vest la Frantscha da pli tard.

Dapi il quart tschientaner eran gruppas germanas sa chasadas sin il territori da l’Imperi roman sco foederati, pia sco confederads cun ils quals l’Imperi aveva fatg in contract.^[2] Igl eran quai guerriers che battevan per l’imperatur, ma sut agens cumandants, e che vegnivan remunerads per lur servetschs tras il stadi roman. En il nordost da la Gallia èn sa stabilids uschia ils Francs che cumparan en funtaunas romanas a partir da ca. 250 sco Franci. La fin dal quart tschientaner eran quests guerriers en servetsch cunter sblundregiaders che vulevan surpassar il cunfin dal Rain. Contestada è la dumonda co e cura che mercenaris germans èn sa sviluppads ad in pievel cun atgna identitad.

La stirpa dals Salis u Francs dal vest vegn menziunada da l’istoricher roman Ammianus Marcellinus che rapporta dal cumbat dal caesar roman Julian cunter ils Francs l’onn 358: «Suenter questas preparativas è el sa vieut cunter la gruppa dals Francs ch’ins numna per regla ils Salis; quels avevan gì avant pli lung temp l’impertinenza da sa domiciliar sin territori roman en la Toxandria [= il Brabant dal Nord odiern en la regiun da cunfin tranter il Pajais Bass e la Belgia].»^[3]

Il pli tard suenter la mort dal politicher e general roman pussant Flavius Aëtius il 454 han ils Romans pers pli e pli la controlla sur la Gallia. Ils Francs han tratg a niz questa situaziun ed en spezial il vacum ch’era sa dà suenter la fin da l’Imperi roman dal vest (476)^[4] per engrondir l’atgna sfera da pussanza. En la Gallia dal Nord aveva il cumandant roman Syagrius pudì defender ina part da l’anteriura provinza ch’era dentant isolada dal rest da l’Imperi (a partir dal 464). Il 486/487 han ils Francs dal vest sut Chlodwig I battì Syagrius e surpiglià il commando sur las truppas romanas restantas. Il gudogn territorial ha schlargià la sfera da pussanza dals Francs fin a la Loire.

Chlodwig, che duai esser stà in figl da Merowech e parentà cun l’anteriur rex Chlodio, era l’emprim be in da plirs warlords entaifer ils Francs dal vest.^[5] Grazia a sia victoria al èsi reussì d’eliminar ils ulteriurs reginavels parzials dals Francs e da furmar in reginavel unì german-roman sut egida dals Merovings. Tranter auter ha el battì il rex Sigisbert da Cologna sco er Ragnacher ed ha manà ils onns 496/506 cun success guerras cunter ils Alemans. Il 507 ha Chlodwig battì ils Visigots en la Battaglia da Vouillé ed als ha stgatschà praticamain da l’entir territori da la Gallia.

Il possess dals Romans bainstants ch’èn vegnids mazzads u stgatschads en rom da las guerras da conquista è vegnì en ils mauns dal regent francon. Uschia ha Chlodwig pudì finanziar ulteriuras campagnas militaras e rinforzar sia pussanza. Pass per pass è el daventà il pli grond possessur da terren. Tras donaziuns ha el lià auters nobels a sia persuna e stgaffì la dependenza funsila che dueva furmar – almain tenor la scienza pli veglia – il fundament dal feudalissem medieval. Ozendi è questa tesa dentant contestada fermamain. En il decurs dal temp è la posiziun dal rex francon sa midada pli e pli en quella d’in veritabel retg.

Organisatoricamain ha Chlodwig surpiglià per gronda part l’apparat administrativ roman da l’antica tardiva. Il coc da quel furmava – almain en il sid dal territori – la civitas che sa cumponiva d’ina citad e da ses conturn. Gia sut domini roman eran ils lieus principals da questas civitas daventads savens sedias episcopalas. Damai ch’ils uvestgs avevan surpiglià pli e pli bleras incumbensas administrativas è Chlodwig sa stentà d’als gudagnar per ses interess. Sut l’influenza da la Burgognaisa Chrodechild duai Chlodwig, ch’era avant pajaun u arian, esser sa convertì al cristianissem catolic (l’onn 496/98 u 508).^[6] Quai al ha segirà il sustegn dals Romans cristians e fullà via a la convivenza tranter ils guerriers francons e la populaziun civila galloromana.

Vers la mesadad dal 6avel tschientaner è la fasa transitorica da l’antica tardiva ida a fin en la Gallia; il temp medieval tempriv ha cumenzà ch’è caracterisà definitivamain dal domini francon. D’ina vart han las autoritads localas (conts ed uvestgs) cumenzà a realisar a livel local las ordinaziuns da Chlodwig. Daspera al èsi reussì en rom da l’emprima sinoda dal Reginavel (511) da far valair in’influenza decisiva dal retg francon sin l’investitura dals uvestgs. Medemamain ha el empruvà da stgaffir ina legislaziun ecclesiastica unitara per il Reginavel francon. Suenter il 507 è sa sviluppada la Lex Salica, ina collecziun dal dretg (secular) dals Francs. La scienza pli nova na deducescha quel dentant betg pli dal vegl dretg german, mabain da la legislaziun romana da l’antica tardiva.

Suenter la mort da Chlodwig (511) è sia pussanza vegnida repartida sin ses quatter figls. Quai è succedì tenor il model da l’Imperi roman tardiv e betg – sco quai ch’ins pensava pli baud – a basa d’ina tradiziun germana. Chlodwig n’ha dentant betg schlià formalmain l’unitad dal Reginavel, uschia che ses successurs pudevan restituir quella da tut temp. L’onn 639 è mort Dagobert I, il davos Meroving da muntada pli gronda. A ses figl ha el bain surdà il Reginavel unì; la vaira pussanza era dentant en ils mauns da la vaiva da Dagobert e da l’administratur Aega.

Ils administraturs empruvavan uss pli e pli da surpigliar la pussanza. En in intermezzo ch’ha cuzzà ils onns 657 fin 662 è il figl da l’administratur Grimoald schizunt vegnì adoptà dal Meroving Sigisbert III ed è uschia daventà regent. En la Battaglia sper Tertry (687) ha l’administratur da l’Austrasia (la part orientala dal Reginavel) Pippin II battì il regent legitim dal Reginavel unì ed ha stgaffì la basa per l’avanzament dals Arnolfings e Pippinids e pli tard dals Carolings. Suenter il nunsuccess da Grimoald n’ha Pippin dentant betg gì il curaschi da numnar sasez retg. Il pensar dinastic da l’antica tardiva, ch’attribuiva il dretg da regnar be ad ina famiglia, era anc memia preschent.

Il 714, suenter la mort da Pippin, èn proruts cumbats da pussanza. La finala dueva victorisar ses figl illegitim Karl Martell ch’è vegnì enconuschent per sia direzza e sia capacitad da sa far valair. Il nov regent steva davant gronds problems a l’intern ed er areguard la politica exteriura. Adina puspè han manaders da las veglias schlattas regentas empruvà da surpigliar la pussanza. La vieuta ha purtà l’onn 732: Ensemen cun ses inimi d’antruras, Eudo d’Aquitania, e sustegnì dals Langobards al èsi reussì da batter ils Arabs muslims en las Battaglias da Tours e Poitiers. Quai al ha purtà l’admiraziun sco salvader da l’Occident. Er ils cumbats cunter ils Fris, Saxons, Bajuvars ed Alemans han gidà a segirar sia pussanza. Ultra da quai ha el sustegnì la lavur da missiun che l’uvestg Bonifatius ha inizià en questas regiuns. A partir dal 737, suenter la mort dal retg merovingic Theuderich IV, regiva el sulet sur il Reginavel dals Francs – sco ses bab ha er el fatg quai senza surpigliar formalmain il titel da retg. Tenor tradiziun francona ha Karl Martell repartì il Reginavel avant sia mort sin ses dus figls Karlmann e Pippin III.

Suenter che ses frar Karlmann è entrà en claustra, ha Pippin III regì sulet. Il 751 ha el fatg in’allianza cun il papat, ha destituì il davos retg merovingic Childerich III ed ha laschà unscher sasez sco retg tenor l’exempel dal Vegl Testament. Trais onns pli tard al ha papa Steffan II unschì ina segunda giada. En il Contract da Quierzy (754) ha Pippin empermess da surlaschar al papa l’anteriur exarchat roman oriental da Ravenna sco domini terrester (Donaziun da Pippin). Persuenter ha il papa legitimà ils Carolings sco retgs dal Reginavel dals Francs. Gia il 755 ha il papa dumandà il retg francon da tegnair si’empermischun areguard il domini papal. En tut ha Pippin manà duas campagnas militaras cunter ils Langobards e regalà al papa ils territoris conquistads. Uschia vala Pippin III sco fundatur dal stadi pontifical. Tar sia mort il 768 ha el surlaschà a ses dus figls Carl e Karlmann in reginavel che sa chattava en in ferm svilup politic ed economic.

Gia il 771 è Karlmann mort, uschia che Carl il Grond è daventà regent sulet. Tras il contract che ses bab aveva fatg, era er Carl obligà envers il papa. Damai ch’ils Langobards n’eran betg pronts da renconuscher la Donaziun da Pippin, ha Carl fatg guerra encunter els e conquistà l’onn 774 lur entir reginavel. Daspera han cuntinuà en l’ost las stentas da missiunar ils pievels cunfinants. Da muntada èn stadas en spezial las guerras cunter ils Saxons. L’onn 785 è lur retg Widukind sa suttamess al retg dals Francs; la guerra ha dentant cuntinuà fin il 804. Il 811 han ins fixà la Eider sco cunfin tranter il Reginavel francon ed il Reginavel danais. Cun quai è er stada terminada l’expansiun francona vers il nord.

Las numerusas guerras han accelerà la feudalisaziun, rinforzà ils ritgs ed augmentà il dumber da purs dependents. Da quest svilup è resultà ina concentraziun da pussanza e da possess en ils mauns dal retg e dals ducas. Er la baselgia ha pudì stabilisar sia pussanza. Vers anora ha Carl consolidà la pussanza statala cun drizzar en marcas da cunfin. Quellas servivan sco bastiuns per defender il Reginavel, ma er sco lieus da rimnada per guerras offensivas. Ils marches ch’administravan questas regiuns da cunfin èn vegnids dotads cun dretgs spezials; quai è resultà dal fatg che las marcas na faschevan betg directamain part dal Reginavel. En las marcas han ins erigì fortezzas e domicilià ina populaziun rurala pronta da sa defender. D’impurtanza speziala èn stadas las marcas en l’ost dal Reginavel, l’Avaria (Marcha Orientalis) e la Marchia Carantana, en la regiun da las qualas sa dueva sviluppar l’Austria da pli tard (Ostarrîchi).

Per rinforzar sia pussanza a l’intern ha Carl centralisà l’onn 793 la monarchia tras ina refurma administrativa. Il domini dal retg sa basava sin la curt, la dretgira roiala e la chanzlia. En las singulas parts dal Reginavel administravan conts ils bains imperials (Pfalzen). Quests conts sco er ils conts da las marcas vegnivan controllads tras mess roials. Medemamain sut Carl il Grond è Aachen daventà il palatinat roial ed il center dal Reginavel francon.

Il punct culminant da sia carriera ha Carl cuntanschì ils 25 da december 800 cura che papa Leo III al ha curunà a Roma en la baselgia da S. Peder sco imperatur roman. Tras quai era il Reginavel dals Francs daventà – sper l’Imperi bizantin ed il Califat dals Abbasids – la terza pussanza gronda.

Suenter avair regnà 46 onns è Carl mort il 814 ad Aachen. Ses figl Ludivic il Pietus è daventà – damai che ses dus frars eran morts il 810 resp. 811 – ses sulet successur sco imperatur. Tenor la tradiziun francona e sco Carl il Grond aveva previs il 806 en la Divisio Regnorum dueva l’ierta vegnir repartida. Ma Ludivic ha vulì impedir quai, damai che la dignitad imperiala valeva sco indivisibla. Perquai ha el relaschà il 817 l’Ordinatio imperi, tenor la quala mintgamai il figl vegl da l’imperatur dueva daventar ses successur. Confurm a quest princip ha Ludivic nominà ses figl Lothar sco cunregent. Betg il davos era quest’idea da l’unitad er influenzada da la baselgia; quella veseva l’unitad imperiala sco pendant tar l’unitad da la baselgia. Perquai ha la baselgia prendì partida per l’imperatur, cura che ses figls èn s’exprimids a favur da la divisiun da l’imperi. Dapi il 829 han questas tensiuns schizunt manà a conflicts militars tranter l’imperatur e ses figls. Il 830 han ils figls privà lur bab da la pussanza ed al han be laschà la funcziun d’in imperatur titular. Gia a partir dal 831/832 èn sa cristallisads svilups independents da las singulas parts dal Reginavel.

Suenter la mort da Ludivic (840) è Lothar I daventà imperatur, ma il 843 han ils frars decidì en il Contract da Verdun da divider definitivamain l’Imperi. Tras questa spartiziun èn naschids trais novs reginavels:

• il Reginavel francon dal vest sut Carl il Chalv (l’origin da la Frantscha da pli tard)
• il Reginavel ostrofrancon sut Ludivic il Tudestg (l’origin dal Sontg Imperi roman)
• il Regnum Lotharii (er numnà ‹Reginavel central›) sut Lothar I (l’origin da la regiun Lothringen/Lorena da pli tard)

Pli tard hai anc dà ulteriuras spartiziuns, numnadamain la Divisiun da Prüm (855), il Contract da Mersen (870) ed il Contract da Ribemont (880). Tut questas divisiuns han pertutgà il Reginavel central: Cun la Divisiun da Prüm ha Lothar I repartì il Reginavel central sin ses figls. Suenter la mort prematura dals figls è l’anteriur Reginavel central vegnì attribuì en il Contract da Meersen a Carl il Chalv e Ludivic il Tudestg. Carl il Chalv ha empruvà senza success da prender possess da l’entir territori da l’anteriur Reginavel central; sinaquai han ins attribuì en il Contract da Ribemont la part settentriunala da la regiun Lotharingia al retg ostrofrancon Ludivic III. A partir dal quel mument è il cunfin tranter il Reginavel dal vest e quel da l’ost restà durant l’entir temp medieval pli u main senza midadas.

Suenter la mort dals retgs Ludivic III (882) e Carloman/Karlmann (884) è il retg ostrofrancon Carl III stà fin l’onn 888 il davos imperatur dal Reginavel (re-)unì (cun excepziun da la part inferiura da la Burgogna). Silsuenter dueva il conflict latent pervi da l’attribuziun da singulas parts da l’anteriur Reginavel central cuntinuar – sco uschenumnada ostilitad d’ierta – sur tschientaners ed engrevgiar la relaziun tranter ils stadis successurs Germania e Frantscha fin en il 20avel tschientaner.

Cun excepziun da la curta perioda surmenziunada sut Carl III (885–887) n’è l’unitad dal Reginavel mai pli vegnida restabilida. Las singulas parts han sviluppà atgnas isanzas ed atgnas linguas ed èn daventadas stadis independents. Per in temp han ins anc discurrì d’in Reginavel francon da l’ost e d’in dal vest, ma in tschientaner pli tard è er quest renviament a las ragischs communablas svanì.

Dal vegl Reginavel dals Francs dueva be la part dal vest mantegnair il num France/Frantscha. En la part da l’ost, la Germania da pli tard, dueva percunter sa sviluppar il Sontg Imperi roman ch’ha manà vinavant la tradiziun da l’imperialitad romana. Là ha in ducadi cun num Franconia betg pudì sa far valair durant il temp medieval tempriv ed è vegnì dividì. Percunter è il num restà preschent fin oz en la denominaziun da la regiun Franconia (Franken, Frankenland) che cumpiglia parts dals stadis federativs Baden-Württemberg, Baviera, Turinga e Hessen. Il term francon/Fränkisch designescha plinavant ina gruppa da dialects tudestgs (Niederfränkisch, Mittelfränkisch, Rheinfränkisch, Südfränkisch ed Ostfränkisch).

La gronda part da la populaziun en il Reginavel francon fascheva il pur u appartegneva a la fameglia purila. En vastas parts da la Gallia na devi naginas citads; quai era gia stà uschia dal temp dals Romans. En il sid dal Reginavel han percunter existì vinavant cumplexs romans empitschnids che furmavan il center administrativ da civitates che vegnivan manadas d’uvestgs u da comites (‹conts›).

En questas regiuns dal sid dominava la populaziun galloromana. Qua n’han ils dialects germans dals guerriers francons betg pudì fitgar pe. En il nord dominavan percunter la lingua e la moda da viver francona. Ierarchicamain sa cumponiva la societad francona da la vasta populaziun citadina e rurala, sur la quala sa chattava ina pitschna noblezza, numnada ‹ils gronds›.

La moda da viver da la populaziun purila era liada fermamain al lieu. La cultura materiala era pli simpla che dal temp da l’Imperi roman, e leger e scriver saveva medemamain ina pli pitschna cumpart da la populaziun che pli baud. Sco vias da colliaziun existivan per regla sulettamain quellas ch’ils Romans avevan erigì. Il dumber da la populaziun en il Reginavel dals Francs è grev da stimar. En la part germana dal nord muntava ella probablamain a radund 2 milliuns abitants; la part galloromana era populada in pau pli spessamain.

Suenter il collaps da l’Imperi roman occidental han guerriers dals reges francons surpiglià ina part dals bains signurils; l’autra part da las latifundias è restada en ils mauns dals possessurs galloromans. I n’è betg enconuschent dal tuttafatg, co ch’è succedida la transfurmaziun da l’economia e da la societad da l’antica tardiva. Il process è en mintga cas stà bundant pli cumplex che quai che la scienza ha supponì sur lung temp. Detagls enconusch’ins pir a partir dal temp carolingic: ils famegls e las fantschellas che vivevan sper il bain puril cultivavan la terra dal signur. Els na vegnivan betg pajads cun munaida, mabain cun dar albiert e dunsena. Ils mastergnants producivan la vestgadira e las armas. Ils pli povers avevan da prestar servetsch armà. Tgi che pudeva pajar tribut vegniva relaschà a chasa.

Tar ils purs sco part dominanta entaifer la populaziun rurala distinguiv’ins en il temp medieval plirs stadis giuridics. I deva ils libers, ils mez libers ed ils betg libers; pli tard han ins anc differenzià tranter servs e dependents.

Er tar la noblezza sa tractavi oriundamain be da purs gronds cun in vast possess da funs, numnà allodi. Las persunas liadas al bain sco er famiglias dependentas eran suttamess ad in dretg signuril extendì. Ina situaziun cumparegliabla aveva gia existì en la societad romana da l’antica tardiva. Er qua dirigivan ils gronds proprietaris da terren latifundias che vegnivan cultivadas da purs dependents e da mastergnants. Quests purs eran liads a la terra ch’els cultivavan e na pudevan betg ir davent. Da questas duas ragischs, la romana e la francona, è sa sviluppà il domini feudal dal Reginavel dals Francs.

Quest sistem economic è sa derasà en tut las parts dal Reginavel, er en quellas ch’èn vegnidas conquistadas pir enturn il 800. La signuria feudala sa cumponiva da nobels, claustras, uvestgs e dal retg ch’era da quel temp il pli grond possessur da funs. Ils purs ch’eran suttamess ad in tal domini na lavuravan per gronda part betg a moda independenta, mabain stuevan servir sin il funs dal possessur. Il domini feudal è daventà uschia il crap da fundament da la structura economica e sociala dal temp medieval.

Sco signurs feudals eran en funcziun durant il temp carolingic nobels, uvestgs ed avats. Il pur dependent dal temp medieval na pudeva betg sa schliar dal domini feudal senza lubientscha da ses patrun. El aveva da lavurar per quel e da pajar regularmain tribut, per regla en furma d’ina cumpart da la racolta. Ma er il signur stueva ademplir sias obligaziuns. El aveva da garantir a ses subdits protecziun cunter attatgaders e da prender vendetga en num da quels, sch’els vegnivan per la vita. Medemamain aveva il signur da porscher succurs, per exempel en cas da malsogna, incendi u nauscha racolta. Entaifer ses territori d’administraziun exequiva il signur plinavant la funcziun d’in mediatur e derschader e pudeva sentenziar la persuna ch’aveva rut la pasch.

Il domini feudal sa divideva en pliras parts. Tut tenor grondezza dal bain eran avant maun ina baselgia, divers lavuratoris (fravgia, lavuratori da tgirom, cusunzaria, lavuratori da roder, tenscharia, lavuratori da chalger e.a.), ina bieraria, in mulin ed ina torclera. Dals funs vegniva la gronda part messa a disposiziuns als subdits. Ina part dal terren tegneva il signur dentant per sai; perquai stuevan ils purs s’occupar da questas surfatschas, avant ch’els pudevan elavurar l’agen funs.

Sper ils subdits devi fameglia che n’elavurava betg agen funs, mabain serviva da tut temp al possessur da terren. Questas fantschellas e famegls vivevan per regla sin il bain tributar u directamain sper quel.

Ils purs dependents e la fameglia cumpigliavan bain la pli gronda part da la populaziun; daspera devi dentant en il Reginavel dals Francs anc duas ulteriuras classas da purs: ils purs da tschains ed ils purs dal retg u libers.

Ils purs da tschains na stuevan betg lavurar sin il terren dal signur, mabain pudevan impunder tut il temp da lavur sin l’agen funs. Els eran dentant obligads da pajar tributs al signur feudal, per che quel als protegia. En il decurs dal temp è questa classa sa diminuida e vers la fin dal Reginavel francon (enturn l’onn 900) na sa differenziava ella strusch pli dals purs dependents.

Ils purs dal retg u libers n’avevan nagin signur feudal sur els auter ch’il retg. Tar questa classa sa tractavi per regla da commembers dal pievel dals Francs. Il retg als pudeva clamar sut las armas; alura avevan els da servir en l’armada sco infantarists. A tals purs avevan ils retgs francons savens surdà novs possess territorials ch’els avevan conquistà en Gallia. Carl il Grond ha er installà tals purs en la Saxonia per gidar a stabilir il domini francon.

Il retg pudeva regalar vinavant in tal possess ad in’autra persuna, per exempel ad ina claustra u ad in auter vasal. En quest cas perdevan ils libers pass per pass lur dretgs e daventavan subdits dal nov possessur.

I deva dentant er cas, nua che libers sa suttamettevan voluntarmain ad in signur feudal. Il motiv pudeva esser l’impovriment, daivets tar in signur u l’incapacitad da manar vinavant il bain. Ma savens succediva quest pass er per mitschar da l’armada. Cun il temp eri numnadamain daventà la regla che purs subdits n’eran betg obligads da prestar servetsch militar.

Vers la fin dal temp medieval tempriv han ins decretà en diversas parts da la Frantscha e da la Germania che nagin abitant dal pajais possia esser liber. Mintga pur stueva pia esser suttamess ad in signur feudal, u sco pur dependent u sco famegl.

En il decurs dals tschientaners è il dumber da las claustras sin l’intschess dal Reginavel s’augmentà fermamain. Dapi l’emprim retg carolingic e l’operar da l’uvestg Bonifatius han pli e pli bleras claustras surpiglià l’urden da son Benedetg. Benedetg da Nursia aveva fixà il 530 il cumportament e la convivenza dals muntgs en sia claustra sin il Monte Cassino sper Napoli. Quest urden è alura daventà la directiva per praticamain l’entir urden monastic en l’Europa.

Per la vita sco muntg u mungia sa decidevan en emprima lingia quels e quellas che vulevan sa retrair da l’orientaziun vers il mund per sa deditgar al servetsch per Dieu. I deva dentant anc auters motivs per entrar en claustra, per exempel era garantì là in provediment economic suffizient. Ils muntgs sa rimnavan tschintg giadas durant il di e duas giadas durant la notg en baselgia per far oraziun e chantar ils psalms. Er durant las tschaveras prelegeva mintgamai in muntg or da las scrittiras dals sontgs. Ils vuts monastics scumandavan da maridar e d’avair uffants. Ils muntgs duevan viver en povertad ed esser obedaivels a l’avat. Tut quai dueva gidar il muntg a pudair s’orientar exclusivamain vers Dieu.

Esser inactivs valeva sco putgà, perquai pretendeva l’urden monastic ch’ils muntgs duain lavurar e leger pliras uras per di. Tut quai ch’ins duvrava per viver vegniva producì en claustra. Ina part dals muntgs lavurava sin il funs, ina part en l’iert da la claustra. Auters muntgs eran activs sco copists e scrivevan giu pergiaminas u entirs cudeschs or da las bibliotecas claustralas. En emprima lingia eran quai scrittiras cristianas, ma per part han ins er copià auturs seculars sco Titus, Caesar u Vergil. A partir dal 6avel tschientaner hai dà sper las claustras da muntgs emprimas claustras da dunnas. Las mungias na lavuravan betg sin il funs, mabain per ordinari en iert.

En il Reginavel dals Francs èn las claustras savens vegnidas dotadas cun vasts bains funsils, uschia ch’ellas han pudì sa sviluppar a dominis feudals pussants. Grondas claustras occupavan famegls che lavuravan sco mastergnants. Ma er la noblezza profitava da las claustras per plazzar là figls u figlias ch’els n’avevan betg pudì dar en lètg a moda cunvegnenta. Savens eran perquai ils avats e las abadessas da provegnientscha nobla.

Dapi il temp carolingic n’era il retg betg mo il chau dals purs e da la noblezza, mabain dominava er ils avats ed uvestgs en il Reginavel. En pli era el per lunschor il pli grond possessur da terren. En blers territoris aveva el installà nobels en funcziun da conts; quest titel als legitimava sco substituts dal retg. Tar lur incumbensas tutgavan la surveglianza dals bains roials, la recrutaziun da forzas armadas e l’incassament da las diversas taglias. Sin intgins dals bains pli gronds han ils retgs carolingics laschà eriger gronds edifizis da crap, ils uschenumnads palatinats (dal latin palatium, tudestg: Pfalz). Tut ils bains roials avevan da sbursar lur surpli al proxim palatinat. Quests centers administrativs stevan mintgamai sut la direcziun d’in cont palatin.

Il retg na residiava oriundamain betg en ina chapitala, mabain girava cun sia curt da palatinat tar palatinat. Per l’ina eri pli simpel da proveder en questa moda la suita, per l’autra pudeva il retg marcar uschia preschientscha en tut il Reginavel. Damai che l’infrastructura e l’administraziun antica eran idas en decadenza, era quai necessari a l’entschatta per pudair exequir la controlla sur dal pajais. Da la servitid faschevan part in chombrer ch’administrava il stgazi roial e las entradas sco er il marschal che cumandava la guardia roiala. Medemamain era preschent in spiritual che manava la chanzlia. El prelegeva al retg las brevs d’auters regent u d’uvestgs, scriveva las respostas e preparava ils documents ed acts roials. Il retg sez na saveva per il pli betg leger. Er Carl il Grond cumplettava be ses monogram cun in stritg per declerar ses documents sco valaivels.

1. ↑ Friedrich Prinz: Grundlagen deutscher Geschichte (4.–8. Jahrhundert). En: Gebhardt: Handbuch der Deutschen Geschichte, tom 1, 10. ed. Klett-Cotta, Stuttgart 2001, p. 286.
2. ↑ Cf. Alexander Demandt: Die Spätantike. 2. ed., Minca 2007, p. 50s. En general er Eugen Ewig: Die Franken und Rom (3.–5. Jahrhundert). Versuch einer Übersicht. En: Rheinische Vierteljahrsblätter 71, 2007, p. 1–42.
3. ↑ Ammianus Marcellinus 17,8,3.
4. ↑ Cf. la survista tar Henning Börm: Westrom. Von Honorius bis Justinian. Stuttgart 2013.
5. ↑ Cf. Bernhard Jussen: Chlodwig und die Eigentümlichkeiten Galliens. Ein Warlord im rechten Augenblick. En: Mischa Meier (ed.): Sie schufen Europa. Historische Portraits von Konstantin bis Karl dem Grossen. Minca 2007, p. 141–155.
6. ↑ Ulrich Knefelkamp: Das Mittelalter. Geschichte im Überblick. UTB, 2002, ISBN 3-8252-2105-9, p. 40.

Monografias/survistas

• The New Cambridge Medieval History. Divers ed. Toms 1–2. Cambridge 1995ss. (Cun divers artitgels davart ils Francs).
• Reinhard Schneider: Das Frankenreich. 4. ed., Oldenbourg, Minca 2001.

Artitgels en lexicons

• Hans Hubert Anton, Josef Fleckenstein: Franken, Frankenreich – B. Allgemeine und politische Geschichte. Verfassungs- und Institutionengeschichte. En: Lexikon des Mittelalters. Tom 4, 1989, Col. 693–718.
• Knut Schäferdiek: Franken. En: Theologische Realenzyklopädie. Tom 11, 1983, p. 330–335.
• Rudolf Schieffer: Fränkisches Reich. En: Handwörterbuch zur deutschen Rechtsgeschichte, 2. ed. tom 1, 2008, 1672–1685.

Monografias/survistas

• Michael Borgolte: Die Grafen Alemanniens in merowingischer und karolingischer Zeit. Eine Prosopographie. Thorbecke, Sigmaringen 1986, ISBN 3-7995-7351-8.
• Eugen Ewig: Die Merowinger und das Frankenreich. 5. ed., Kohlhammer, Stuttgart 2006, ISBN 3-17-019473-9.
• Eugen Ewig: Spätantikes und fränkisches Gallien. Gesammelte Schriften. 2 toms. Artemis, Minca/Turitg1976–79, ISBN 3-7608-4652-1.
• Franz Irsigler: Untersuchungen zur Geschichte des frühfränkischen Adels. Röhrscheid, Bonn 1969, 1981, ISBN 3-7928-0420-4.
• Patrick J. Geary: Die Merowinger. Europa vor Karl dem Grossen. Beck, Minca 1996, 2004 (orig. Before France and Germany, 1988), ISBN 3-406-49426-9.
• Ian N. Wood: The Merovingian Kingdoms, 450–751. Longman, Londra 1994, 2000, ISBN 0-582-49372-2.
• Dieter Geuenich (ed.): Die Franken und die Alemannen bis zur ‹Schlacht bei Zülpich› (496/497). Reallexikon der Germanischen Altertumskunde. Tom supplementar 19. Berlin/New York 1998, ISBN 3-11-015826-4.

Artitgels en lexicons

• Hans Hubert Anton: Merowinger. En: Lexikon des Mittelalters. Tom 6, 1993, col. 543–544.
• Ian Wood: Merowingerzeit § 2. Historisches. En: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, 2. ed., tom 19, 2001, p. 587–593.

Monografias/survistas

• Jörg W. Busch: Die Herrschaften der Karolinger 714-911. Oldenbourg, Minca 2011, ISBN 978-3-486-55779-4.
• Peter Classen: Karl der Grosse, das Papsttum und Byzanz. Schwann, Düsseldorf 1968, Thorbecke, Sigmaringen 1988, ISBN 3-7995-5709-1.
• Dieter Hägermann: Karl der Grosse, Herrscher des Abendlandes. Propyläen-Verlag, Berlin 2000; List, Minca 2003, ISBN 3-548-60275-4.
• Pierre Riché: Die Welt der Karolinger. Translatà ed edì da Cornelia ed Ulf Dirlmeier. Reclam, Stuttgart 1981, 1999 (ND), ISBN 3-15-010463-7.
• Pierre Riché: Die Karolinger. Eine Familie formt Europa. Stuttgart 1987; ND 2003, ISBN 978-3-491-96096-1.
• Rudolf Schieffer: Die Karolinger. Kohlhammer, Stuttgart 1992, 2000, 2006, ISBN 3-17-019099-7.
• Heinhard Steiger: Die Ordnung der Welt. Eine Völkerrechtsgeschichte des karolingischen Zeitalters (741 bis 840). Böhlau Verlag, Cologna/Vienna 2010, ISBN 978-3-412-20418-1.
• Gunter G. Wolf (ed.): Zum Kaisertum Karls d. Gr.: Beiträge und Aufsätze. Wiss. Buchges., Darmstadt 1972, ISBN 3-534-04549-1.

Artitgels en lexicons

• Thomas Zotz, Karolinger. En: Lexikon des Mittelalters. Tom 5, 1991, col. 1008–1014.
• Rudolf Schieffer: Karolinger und Karolingerzeit § 1. En: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde. 2. ed., tom 16, 2000, p. 587–593.

• Rimnada da materialias en l’Internet Archive
• Ordinatio imperii – versiun originala latina cun resumaziun franzosa
• Die Franken – Wegbereiter Europas – infurmaziuns tar in’exposiziun davart ils Francs ch’ha gì lieu a Mannheim
• Ils Merovings: lur retgs, administraturs ed auters fatgs en urden cronologic