Surmeir

Il Surmeir è ina regiun situada en il center dal chantun Grischun.

Tar il Surmeir tutgan las duas valladas Alvra e Surses e la planira da Lai. Interessantamain exista il num Surmeir be en rumantsch. In pled equivalent n’exista betg en la lingua tudestga. Il territori da Surmeir è geograficamain congruent cun il territori da la regiun Alvra. Ozendi vegn il Surmeir er numnà Grischun Central. Ma entant che las persunas da lingua tudestga discurran da ‹Mittelbünden›, dovran ils Rumantschs plitost ‹Surmeir› che ‹Grischun Central›.

Il num Surmeir deriva d’in spelm situà ordador la vischnanca da Vaz. Quest’imposanta paraid-crap sa chatta en la chavorgia dal Schyn (tranter Tusaun e Casti) da vart dretga da l’Alvra. Quest spelm vegn numnà da vegl ennà ‹Igl Meir› u sco quels da Vaz dian ‹Igl Moir›. El furma il cunfin geografic tranter la Val d’Alvra e la Tumleastga. Perquai han ils antenats rumantschs definì il Grischun Central sco la ‹regiun sur igl Meir› – pia Surmeir. La chavorgia dal Schyn vegn er numnada per rumantsch ‹la chavorgia da Meir› (en surmiran: ‹la tgavorgia da Meir›).

Il Surmeir s’extenda da Mut en il vest fin Bravuogn en l’ost e da Valbella (vischnanca da Vaz) en il nord fin Beiva en il sid. Il territori ha ina surfatscha da 723 km². Quai è radund in dieschavel da la surfatscha dal chantun Grischun. La regiun vegn percurrida dals trais flums principals Alvra, Gelgia e Landwasser. La pli aut’elevaziun en il Surmeir è il Piz Kesch sin il territori da Bravuogn cun in’autezza da 3418 m s.m. Ulteriuras elevaziuns èn il Piz Calderas sin 3397 m s.m. (Sur e Bever), il Piz Platta sin 3392 m s.m. (Mulegns), il Piz d’Err sin 3378 m s.m. (Tinizong-Rona e Bever) ed il Piz Ela sin 3338 m s.m. (Bravuogn e Tinizong-Rona). Il punct il pli bass sa chatta sin radund 745 m s.m. en il fund da la chavorgia da Meir sin il territori da Vaz.

La Val d’Alvra vegn percurrida dal flum cun il medem num. Il flum ha sia funtauna damanaivel dal Pass da l’Alvra. Paucs meters sut la funtauna sa chatta il Lai da Palpuogna ch’è enconuschent per sia natira alpina intacta. En ses viadi aval percurra l’Alvra ils vitgs da Bravuogn e Filisur. Quests dus abitadis tutgan tar la Val d’Alvra Dadens. Radund in kilometer dador Filisur s’unescha l’Alvra cun la Landwasser ch’è en quest lieu bler pli pussanta che l’Alvra sezza. La Landwasser deriva da Tavau e curra tras la chavorgia da Tain fin Filisur. La chavorgia da Tain furma il cunfin tranter la regiun da Tavau ed il Surmeir. Sut Ferrera, pauc avant che la Landwasser sbucca en l’Alvra, sa chatta il viaduct da la Landwasser. Quest viaduct è bain il monument il pli enconuschent sin l’entira rait da la Viafier retica. Al lieu nua che l’Alvra e la Landwasser conflueschan cumenza la Val d’Alvra Dadora. Suenter cuntinuescha l’Alvra ses viadi vers Casti. A Casti, che furma il center politic dal Surmeir, sbucca la Gelgia en l’Alvra.

La Gelgia è il flum che percurra la segunda val principala dal Surmeir: il Surses. La Gelgia ha sia funtauna en la Val d’Agnel damanaivel dal Pass dal Güglia. L’emprim abitadi sut il pass è Beiva. Beiva furma il spartavias per il Pass dal Güglia che maina en l’Engiadina e per il Pass dal Set che maina en la Bregaglia. Or da quel motiv sa numna il lieu per talian ‹Bivio› che vul dir tant sco ‹duas vias›. Da Beiva cuntinuescha la Gelgia ses viadi vers nord. A Murmarera sa chatta in dals pli gronds lais artifizials dal Grischun. Dapi l’onn 1954 vegn producì qua energia per las ovras electricas da la citad da Turitg. Tranter Rona e Tinizong ha la Gelgia ina fitg gronda pendenza. Il guaud tranter quests dus abitadis furma ina sort serra en la val. Per quest motiv sa numna la part sura da la val (situada tranter Beiva e Rona) Surgôt e la part sut da la val (tranter Tinizong e Salouf) Sotgôt. A Sotgôt sa chatta er la chapitala ed a medem temp il pli grond abitadi dal Surses, numnadamain Savognin. Salouf è l’abitadi situà il pli giudim en il Surses. Dador Salouf sa chatta la Chavorgia da Ses che furma il cunfin tranter il Surses e la Val d’Alvra.

Suenter che la Gelgia e l’Alvra èn s’unidas, cuntinua il flum sia via vers Seglias en la Tumleastga. En la Chavorgia da Meir sa chatta alura il cunfin tranter il Surmeir e la Tumleastga. Aut sur la chavorgia giascha il plateau da Lai che fa medemamain part dal Surmeir. Lai è bain il lieu surmiran cun ils pli blers abitants, però na furma quest center turistic nagina vischnanca politica per sasezza, mabain appartegna a la vischnanca da Vaz. Per rumantsch da Vaz ha Lai num ‹Planoiras›. Quest num deriva dal temp cur che Lai n’era nagut dapli ch’in’acla da Vaz. Ma entaifer 100 onns è daventà or da quest’acla ina destinaziun turistica da renum internaziunal.

Cuntrari al Surses cun ses lieu principal Savognin n’ha la Val d’Alvra mai gì in center per propi. Il motiv è ch’il Surses furmava politicamain in circul cun la chapitala Savognin, entant che la Val d’Alvra era partida en trais circuls, numnadamain Bravuogn, Belfort ed Alvaschagn.

Dals Surmirans vegn il Surses per gronda part numnà be ‹Surses› e betg ‹la Val Surses›. Ed anc ina curiusitad linguistica: Da Casti van ins ‹se› Savognin ma ‹aint a› Bravuogn, er sche Bravuogn giascha bunamain 200 meters pli aut che Savognin.

Il Surmeir è oz pli u main congruent cun la regiun Alvra (excepziun: Mut ch’è vegnì attribuì a la regiun Viamala). Pli baud furmava quel il district Alvra ed era dividì en ils quatter circuls Alvaschagn, Belfort, Bravuogn e Surses. Infurmaziuns davart la regiun e las vischnancas politicas èn da chattar sut l’artitgel Regiun Alvra.

Il Surmeir ha ina populaziun da 8102 abitantas ed abitants (december 2017)^[1]. La pli gronda vischnanca furma Vaz cun 2721 abitants (incl. las fracziuns Lai e Valbella).

Il Surmeir è l’unica regiun grischuna nua che tuttas trais linguas chantunalas vegnan duvradas uffizialmain, numnadamain il tudestg, il rumantsch ed il talian.

La plipart da las vischnancas èn oriundamain rumantschas. Discurrì vegn l’idiom surmiran. In’excepziun furma la vischnanca da Bravuogn. Là na vegn betg discurrì surmiran, mabain bargunsegner. Il bargunsegner furma in agen dialect influenzà dal puter. Il fatg che Bravuogn discurra bargunsegner e betg surmiran va enavos sin il temp da la refurmaziun. En quest temp steva Bravuogn sut grond’influenza da l’Engiadin’Ota ed ha qua tras er surpiglià la lingua dals Engiadinais. Dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner ha il tudestg cumenzà a sa derasar en las vischnancas rumantschas. Surtut ils ultims trais decennis è il rumantsch ì fermamain a perder. En il Surses ha il rumantsch pudì tegnair fin oz la maioritad, ma en la Val d’Alvra ha il tudestg prendì suramaun.

Be dus vitgs n’èn mai stads rumantschs, numnadamain Mut e Ferrera. Questas duas vischnancas han fermas ragischs gualsras ed èn qua tras d’origin tudestg. Er a Filisur na vegn gia dapi tschientaners betg pli discurrì rumantsch. Nums rumantschs èn be anc sa mantegnids qua per la gronda part dals guauds e da las pradas.

La constellaziun la pli speziala ord vista linguistica ha dentant Beiva. Beiva è ina vischnanca trilingua. Sco las autras vischnancas dal Surses era er Beiva oriundamain da lingua rumantscha. Ma blers Bivians han lur ragischs en la Bregaglia. Quai ha da far cun il fatg ch’ils Bregagliots vevan lur aclas a Beiva. A l’entschatta da la stad vegnivan quels mintgamai cun lur muaglia sur il Pass dal Set a Beiva e stevan là durant l’entira stad. L’entschatta d’atun turnavan els puspè enavos en la Bregaglia. Cun il temp èn divers Bregagliots vegnids sesents sur onn a Beiva. Uschia ha il talian chattà sia via a Beiva. Entras il traffic da transit sur ils pass Güglia e Set è er il tudestg vegnì a Beiva.

Er sche la pli gronda part dal Surmeir era oriundamain rumantscha, dominescha ozendi il tudestg. La suandanta tabella da la dumbraziun federala da l’onn 2000 demussa quai. (Sco remartga: La dumbraziun federala ha dumandà suenter la lingua ch’ins discurra ‹il pli bler› respectivamain ch’ins chatta ‹la pli impurtanta›. Quai ha per consequenza che bleras persunas che san rumantsch ma discurran dapli tudestg, quintan sasezs sco persunas da lingua tudestga.)

Linguas en il Surmeir (dumbraziun federala 2000)
Lingua	Abitants	Part procentuala
tudestg	5646	66,3 %
rumantsch	2163	25,4 %
talian	263	3,1 %
autras linguas	442	5,2 %
total	8514	100,0 %

Dapli davart l’idiom surmiran chatt’ins sut l’artitgel Surmiran.

Ils Artitgels da Glion dals onns 1524 e 1526 han stabilì il princip che mintga vischnanca grischuna pudeva concluder sezza cun tgenina confessiun ch’ella vuleva sa liar. Uschia è sa dada la situaziun ch’ina vischnanca è daventada refurmada, entant che la vischnanca vischina è restada catolica. Questa situaziun sa mussa cunzunt en il Grischun Central ed en la Tumleastga, ma er en la Foppa ed en il Plaun.

Tranter la confessiun e la lingua datti ina gronda correlaziun en il Surmeir. Tut las vischnancas ch’eran oriundamain da lingua surmirana èn restadas catolicas durant il temp da la refurmaziun. Quai èn oravant tut las vischnancas da Surses e da la Val d’Alvra Dadora. Er Ferrara sco vischnanca gualsra è adina restà catolic.

Ils dus abitadis da la Val d’Alvra Dadens, Filisur e Bravuogn, èn sa participads a la refurmaziun entras la grond’influenza da l’Engiadin’Ota. L’abitadi gualser Mut è medemamain refurmà.

Il cas spezial en il Surmeir furma danovamain Beiva. En il temp da la refurmaziun vulevan ils Bregagliots daventar refurmads, ma ils Sursetters vulevan restar catolics. Uschia è sa dà ch’ina mesadad da Beiva è restada catolica, entant che l’autra mesadad è daventada refurmada. Il problem era che Beiva aveva be ina baselgia. Quai chaschunava adina puspè charplinas tranter las confessiuns. Suenter grondas dispitas ed intervenziuns da vart da las Trais Lias han ils protestants sistì l’onn 1657 lur dretg vi da la baselgia communabla ed han bajegià lur atgna baselgia. Ils catolics han persuenter regalà in zain.

Confessiuns en il Surmeir (dumbraziun federala 2000)
Confessiun	Abitants	Part procentuala
catolic-roman	5375	63,1 %
evangelic-refurmà	2196	25,8 %
autras confessiuns	586	6,9 %
senza confessiun	357	4,2 %
total	8514	100,0 %

Sco dapertut en il chantun Grischun lavura er en il Surmeir la gronda part dals occupads en il sectur da servetschs (sectur 3), e quai principalmain en la branscha turistica. Suenter suonda il sectur d’industria e producziun (sectur 2). En quest sectur è il Surmeir ferm en l’elavuraziun da laina ed en la producziun d’electricitad. Per finir suonda il sectur d’agricultura e selvicultura (sectur 1). La suandanta tabella mussa las cifras exactas:

Occupaziun en il Surmeir (december 2005)
Sectur	Occupads	Part procentuala
sectur 1	656	15,3 %
sectur 2	986	23,0 %
sectur 3	2641	61,7 %
total	4283	100,0 %

Il Surmeir viva tant dal turissem d’enviern sco er dal turissem da stad. Ma pli impurtant è tuttina il turissem invernal. Surmeir ha trais destinaziuns turisticas, numnadamain Lai, Savognin-Beiva e Bravuogn.

La pli gronda destinaziun surmirana è Lai. En ils davos 100 onns ha la destinaziun pudì s’etablir sco lieu da renum internaziunal. Lai profitescha fitg da sia vischinanza tar Cuira. Dasper Flem/Laax è Lai la destinaziun grischuna la pli damanaivla da Turitg e la Bassa. Qua tras datti bler turissem dal di. Quai sa mussa surtut l’enviern. Ma Lai ha er ina ferma hotellaria e parahotellaria. L’onn 2006 ha Lai dumbrà passa 214 000 pernottaziuns en la hotellaria. Mesirà vi da las pernottaziuns è Lai suenter Tavau, San Murezzan, Arosa, Puntraschigna, Segl e Flem la 7avel gronda destinaziun turistica dal Grischun. Cun 155 km pistas da skis tutga Lai medemamain tar las grondas destinaziuns grischunas. La regiun da skis s’eleva da 1500 m s.m. fin 2861 m s.m. (Corn Cotschen). Ina pendiculara collia las regiuns da skis da Lai e d’Arosa.

Cun radund 74 000 pernottaziuns en la hotellaria (2006) tutga Savognin tar las destinaziuns mediocras. La chapitala sursetra ha però ina ferma parahotellaria e sa profilescha sco destinaziun per famiglias. La regiun da skis ha 80 km pistas e s’eleva da 1200 m s.m. fin 2713 m s.m. (Piz Cartas).

Bravuogn tutga cun be 26 000 pernottaziuns en la hotellaria (2006) tar las destinaziuns pitschnas. Ma tuttina ha Bravuogn ina buna reputaziun. Bravuogn n’è en emprima lingia betg enconuschent sco destinaziun da skis, mabain pervi da sia via da scarsolar tranter Preda e Bravuogn.

La producziun d’electricitad furma ina ferma pitga per l’economia e la bainstanza en la regiun. Ella na porscha betg mo plazzas da lavur, mabain er stabilitad finanziala entras ils pajaments da concessiun a las vischnancas politicas. En il Surmeir datti duas grondas societads che produceschan electricitad, numnadamain las Ovras electricas da la citad da Turitg (Elektrizitätswerke der Stadt Zürich, scursanì EWZ) e las Ovras electricas da l’Alvra e Landwasser (Albula-Landwasser-Kraftwerke, scursanì ALK).

Las ovras da Turitg tiran principalmain a niz l’aua da la Gelgia. Ellas han gia cumenzà baud ad utilisar las forzas da l’aua. Il 1909 han ils Turitgais bajegià lur emprim’ovra a Seglias en Tumleastga. Els han nizzegià l’aua da l’Alvra entras la fermada da Niselas dador Casti (ozendi la fermada da Solas). Il 1917 han els bajegià la segund’ovra. Quai era l’ovra da Solas che tira a niz l’aua da l’aual da Lai. Ma Solas è be ina pitschna ovra. L’onn 1949 han las ovras da Turitg avert il stgalim Burvagn-Casti ch’era da ses temp ina da las grondas ovras idraulicas svizras. La pli grond’ovra da l’EWZ è vegnida erigida il 1954. Da quel temp è la vischnanca veglia da Murmamera vegnida inundada entras in rempar che retegna bunamain 60 miu. m³ aua. L’aua dal Lai da Murmarera vegn turbinada a Tinizong. L’onn 1971 è vegnì agiuntà il stgalim Tinizong-Casti. Las ovras surmiranas da l’EWZ produceschan en media annuala 203 GWh a Tinizong, 230 GWh a Casti, 28 GWh a Solas, 112 GWh a Seglias e 195 GWh a Giuvaulta. (Seglias e Giuvaulta na sa chattan effectivamain betg en il Surmeir, mabain en la Tumleastga. Tuttina vegnan questas ovras quintadas tar las ovras surmiranas, damai ch’ils lais artifizials e las tschiffadas d’aua sa chattan en il Surmeir.) En tut produceschan las ovras surmiranas da l’EWZ en media annuala 768 GWh energia.

Las ovras da l’ALK nizzegian dapi l’onn 1967 l’aua da l’Alvra e da la Landwasser. L’aua che vegn tschiffada a Tavau-Glaris ed a Bravuogn-Islas vegn turbinada a Filisur. L’ovra da Filisur producescha en media annuala 286 GWh. Dapi l’onn 1989 vegn l’aua da Filisur manada vinavant en la centrala da Casti. Quest’ovra producescha en media annuala 103 GWh. Cun ina producziun da bunamain 1800 GWh per onn vegn generà en il Surmeir radund in tschintgavel da l’entira producziun d’electricitad grischuna.

1. ↑ Las indicaziuns statisticas en quest artitgel sa basan sin las dumbraziuns dal pievel da l’Uffizi federal da statistica respectivamain sin las stimaziuns annualas da l’Uffizi per economia e turissem dal Grischun (cf. glista da litteratura).

• Chiotopulos, P. & Maissen, M. (2007): Durchblick 2007 – Graubünden in Zahlen. Cuira: Uffizi per economia e turissem dal Grischun.
• Uffizi federal da statistica [BfS] (2001): Eidg. Volkszählung 2000 – Wohnbevölkerung nach Hauptsprache. Consultà ils 13 da fanadur 2008 sut http://portal.gr.ch/D/awt/statistik/Bevlkerung%20Strukturdaten%20aus%20Volkszhlung/bev_sprachen.xls.
• Uffizi federal da statistica [BfS] (2001): Eidg. Volkszählung 2000 – Wohnbevölkerung nach Konfessionen. Consultà ils 13 da fanadur 2008 sut http://portal.gr.ch/D/awt/statistik/Bevlkerung%20Strukturdaten%20aus%20Volkszhlung/bev_konfession.xls

• Surmeir en il Lexicon istoric retic