Stadi liber dal Congo

Il Stadi liber dal Congo (1885–1908) è stà dal temp da l’imperialissem ina colonia en l’Africa Centrala en possess dal retg beltg Leopold II.

L’istorgia da la Republica Democratica dal Congo odierna sa lascha sutdivider en trais fasas: Il temp precolonial (resp. cun influenzas colonialas limitadas) fin la segunda mesadad dal 19avel tschientaner; il domini colonial beltg ch’ha durà dal 1885 fin il 1960; il svilup dal stadi independent dapi il 1960.^[1]

Entaifer la segunda fasa, il domini colonial beltg, è il pajais stà l’emprim en possess da la curuna beltga (Stadi liber dal Congo, 1885–1908) ed è silsuenter daventà ina colonia statala ordinaria (Congo beltg, 1908–1960). Surtut sco possess privat dal retg Leopold II è il Congo stà segnà d’in sfruttament senza respect tant da las resursas natiralas dal pajais sco er da la populaziun indigena. Las orrurs che duevan daventar enconuschentas en tut il mund sco Atrocitads dal Congo han cuntanschì gia da lez temp ina muntada emblematica per las influenzas per gronda part desastrusas dal colonialissem europeic d’ultramar.

La populaziun originara dal stadi odiern consistiva da Pigmés, ils quals furman oz be pli ina pitschna minoritad. Sut blers tschientaners èn immigrads pievels Bantu; igl èn sa sviluppadas differentas furmas da societads, da chatschaders e rimnaders sur populaziuns d’agriculturs fin a stadis pli gronds.

Tranter ils stadis da la regiun è surtut resortì il Reginavel dal Congo ch’è vegnì fundà en il 14avel tschientaner e ch’ha furmà in dals pli gronds territoris cun structuras statalas en l’Africa insumma.

En il 15avel tschientaner han navigaturs portugais explorà la regiun da la sbuccada dal Congo ed instradà relaziuns diplomaticas cun il Reginavel dal Congo. Il retg ha visità il Portugal ed ha convertì al catolicissem; igl ha cumenzà ina curta fasa da relaziuns pli u main cun ils medems dretgs tranter il Congo ed il Portugal. En il temp modern ha il Reginavel dal Congo furnì sclavs en las colonias americanas. Da las entradas dal commerzi da sclavs è sa sviluppada ina ritga classa sociala superiura en las citads da port africanas.

A partir dal 16avel tschientaner è il Reginavel dal Congo ì plaunsieu da rendì. Fin la fin dal 17avel tschientaner era quel ì dal tuttafatg en ruina. Senza structuras statalas intactas e fermas avunda per metter frain a las activitads creschentas da las pussanzas colonialas europeicas en il Batschigl dal Congo, è l’Africa Centrala stada quasi inabla da sa dustar. Cun l’entschatta dal 18avel tschientaner han Europeans (surtut Portugais e Brits), Afroarabs ed intgins pievels africans uschia pudì extender senza disturbi ed a moda sistematica il commerzi da sclavs. Da l’entschatta dal 16avel tschientaner fin la mesadad dal 19avel tschientaner han ins embartgà tranter 13 e 20 milliuns umans da l’Africa sco sclavs, da quai ca. 5 milliuns da la costa dal Congo e da l’Angola – in’immensa sperdita ch’ha ruinà la regiun tant socialmain sco er economicamain. Il 1866 han la finala ils ultims Portugais bandunà il pajais.

Ils onns 1870 è il Valis Henry Morton Stanley viagià sco emprim European en la retroterra dal Congo. Sia proposta d’integrar quel en l’imperi colonial britannic ha la regenza britannica, che s’interessava surtut per las funtaunas dal Nil, refusà.

Il retg beltg Leopold II percunter, fascinà dapi daditg da l’idea d’in imperi colonial, ha vulì profitar da la chaschun. L’onn 1885, suenter la Conferenza dal Congo, ha el prendì possess dal Congo, e quai sco «proprietad privata». Nominalmain era il stadi ch’ins ha stgaffì da nov dal tuttafatg independent envers la pussanza coloniala beltga. Il Stadi liber dal Congo disponiva d’in’atgna regenza a Boma, la quala aveva be da dar pled e fatg a Leopold, d’in’atgna armada (la ‹Force publique›) sco er d’atgnas represchentanzas diplomaticas en auters stadis. La populaziun indigena era exclusa da las elitas politicas e militaras dal stadi. Quest status dal tuttafatg incumpatibel cun il dretg internaziunal furma in cas unic entaifer l’entira istorgia coloniala. Ensemen cun il Congo èn oramai tut ses abitants vegnids considerads sco possess privat senza nagins dretgs. En rom da l’explotaziun economica dal pajais (boom da cautschuc) ha quai manà ad excess talmain crudaivels che quels han procurà il 1908 sco uschenumnadas Atrocitads dal Congo per attenziun ed indignaziun internaziunala. La finala è retg Leopold stà necessità da surdar il Congo sco colonia ‹normala› al stadi beltg.

Sinaquai èn las relaziuns bain sa meglieradas in pau; ma anc adina vegnivan il Congo e sia populaziun sfruttads da la pussanza coloniala autoritara. Suenter las guerras mundialas, cur ch’èn naschids moviments d’independenza en las colonias en tut il mund, ha er il Congo fatg pressiun e pretendì l’autodeterminaziun statala. Suenter emprimas revoltas en la chapitala Léopoldville e sut la pressiun da la publicitad mundiala, è la Belgia sa retratga l’entschatta 1959 andetgamain dal pajais, laschond enavos in caos en il Congo.

Ils 30 da zercladur 1960 è la «Republica dal Congo» daventada independenta. Joseph Kasavubu, manader da l’Alliance des Bakongo (ABAKO), è daventà president dal stadi. L’impurtant panafricanist e manader dal moviment d’independenza congolais Patrice Lumumba è daventà l’emprim primminister dal giuven pajais. Pervi da la mancanza da persunas qualifitgadas ed en vista a tendenzas secessiunisticas, surtut en la provinza Katanga, n’al duevi però betg reussir da tegnair ensemen il pajais. Surtut las intervenziuns cuntinuantas da la Belgia, dals Stadis Unids, ma er da l’Uniun sovietica han gì per consequenza che la giuvna naziun è dada dapart adina dapli. Lumumba è la finala vegnì destituì tras il militar e mess a ferm. Bain ha el pudì mitschar da l’arrest, ma curt temp suenter al han ins puspè tschiffà, surdà a ses adversari Moïse Tschombé – il manader dals secessiunists a Katanga – ed assassinà. L’onn 2000 è vegnì enconuschent che la CIA ed il servetsch secret sajan stads involvids en quests schabetgs.

Il 1965 ha l’anteriura assistent da Lumumba, Joseph Mobutu, fatg in putsch ed endrizzà ils proxims decennis ina da la dictaturas cleptocraticas las pli corruptas e da lunga durada en tut l’Africa. A Moïse Tschombé èsi reussì sur tscherts temps da reger parts dal Congo cun agid d’in’armada da mercenaris che derivavan surtut da l’Europa. In punct culminant en l’activitad dals mercenaris en il Congo ha furmà l’occupaziun da Bukavu tras ils mercenaris europeics da Tschombé da l’avust fin il november 1967.

Mobutu ha cumenzà ad africanisar il pajais ed empruvà d’eliminar las influenzas europeicas en il pajais. Interpresas europeicas èn vegnidas statalisadas ed il 1971 han ins renumnà il pajais en Zaire. Mobutu ha erigì in stadi d’ina partida cun in cult da persuna bizar, il qual giudeva il sustegn da stadis occidentals e cumbatteva persuenter l’influenza da l’Uniun sovietica en l’Africa. Ils onns 1977/78 han ins abattì cun agid internaziunal, tranter auter da la Belgia e da la Frantscha, l’invasiun dal manader da rebels Nathaniel Mbumba nà da Angola.

Sut l’impressiun da la ruina da l’economia zairica e da la fin dal conflict tranter ost e vest ha Mobutu consentì a partir dal 1990 ad ina democratisaziun successiva dal pajais, la quala na dueva però betg manar al success giavischà. La fin da la dictatura da Mobutu ha enstagl cumenzà cun il genocid a Ruanda, en consequenza dal qual tschientmillis dals Hutu ch’eran stads participads al genocid èn fugids a Zaire. Ad in’allianza da la nova regenza da Tutsi ruandaisa e da divers adversaris da Mobutu èsi la finala reussì da conquistar entaifer paucs mais l’entir Zaire e da cupitgar Mobutu ch’era en il fratemp grev malsaun ed isolà a nivel internaziunal. Il schef da rebels Laurent-Désiré Kabila è daventà l’onn 1997 il nov president dal pajais ed ha renumnà quel en Republica Democratica dal Congo. Ma ils alliads d’antruras èn svelt puspè vegnids en conflict in cun l’auter, ed il 1998 han organisaziuns da rebels ch’eran vegnidas cupitgadas en la Ruanda danovamain empruvà da conquistar il pajais nà da l’ost. Damai che Angola e Simbabwe èn intervegnids a favur da Kabila, èsi reussì a quel da sa tegnair a la pussanza. Igl è suandada ina guerra da posiziun ch’ha durà plirs onns; la finala è il pajais sa dividì en pliras sferas da pussanza. Suenter lungas contractivas ha la guerra pudì vegnir terminada il 2003; tut las partidas da guerra han furmà ensemen ina regenza transitorica.

La Guerra dal Congo ha gì grevas consequenzas socio-economicas en il pajais. L’economia ed ils sistems socials, ch’eran gia avant la guerra en in stadi desolat, èn ids dal tuttafatg en ruina ed entiras regiuns èn vegnidas depopuladas. Il dumber da las victimas n’è betg enconuschent; ins stima ch’ils conflicts hajan chaschunà fin a trais milliuns unfrendas da guerra indirectas.

Gia il 2001 era Laurent-Désiré Kabila vegnì per la vita tras in attentat e ses figl ha ierta sia posiziun sco president dal stadi. La finala ha Joseph Kabila victorisà il 2006 en l’elecziun ch’era previsa tenor il contract da pasch; el furma dapi lura l’emprim president dal Congo elegì libramain dapi il 1965. En las regiuns Kivu ed Ituri en l’ost dal pajais cuntinuescha il conflict armà però er suenter la fin da la Segunda Guerra dal Congo, damai che las milissas localas dal lieu n’èn betg stadas participadas a las contractivas da pasch.

Dapi l’emprim contact cun il Congo l’onn 1482 tras Diogo Cão eran ils Europeans sa restrenschids ad explotar il pajais sco furnitur da sclavs. Bunamain 400 onns a la lunga èn ils commerziants europeans sa stabilids sulettamain a la costa dal continent, nua che commerziants intermediars afroarabs ed africans als manavan natiers ils sclavs. Cun l’aboliziun successiva da la sclavaria vers la mesadad dal 19avel tschientaner è quest interess tschessà. Uschia è l’intern dal continent stà zuppà sur lung temp als Europeans.

En il decurs dals onns 1950 dueva alura il missiunar scot David Livingstone explorar il Batschigl dal Congo ed avanzar uschia en las regiuns dal pajais situadas davent da la costa. Suenter avair fatg in’ulteriura expediziun valeva el dapi il 1866 sco sparì. Il schurnalist brit Henry Morton Stanley (1841–1904) ch’il ‹New York Herald› aveva tramess il 1867 en tschertga da Livingstone al ha la finala chattà ils 10 da november 1871 ad Ujiji en vischinanza dal Lai da Tanganjika. Communablamain han els sinaquai explorà la part settentriunala dal lai.

Stanley era bain viagià lunsch enturn, en l’Africa Centrala sa chattava el però per l’emprima giada. Avertamain ha el concedì: «Jau detestesch quest pajais da tut cor», quai che n’al dueva però betg impedir da colliar ses num inseparablamain cun quel da Congo. Stanley ha explorà il decurs dal flum Congo dal 1874 fin il 1877 ed è uschia stà l’emprim European ch’è viagià tras tut las parts dal pajais.

Stanley intenziunava cun sias expediziuns d’agiuntar il Congo a l’imperi colonial britannic. Ma el aveva in renum plitost dubius e valeva sco American ed ultra da quai era la tenuta generala en la Gronda Britannia da quel temp plitost critica envers novas colonias; uschia ha la regenza britannica refusà da surpigliar il Congo. Il retg beltg Leopold II percunter era fascinà dapi daditg da l’idea d’in imperi colonial. Gia il settember 1876 ha el organisà ina gronda conferenza geografica a Brüssel davart l’exploraziun dal Congo ed ha fundà a medem temp ina societad filantropica per la perscrutaziun dal Congo, la Societad africana internaziunala (franzos Association Internationale Africaine). Leopold ha vulì profitar dal dischinteress britannic ed ha la finala fatg il 1878 cun Stanley in contract sur tschintg onns: Quel dueva s’acquistar pass per pass dal terren ed eriger a l’autezza dals cataracts intransibels vias che lubivan da guntgir quels. Leopold da sia vart vuleva s’occupar dal dretg statal. Stanley ha retschet per quest intent grondas summas da Leopold, ha però er anc stuì gudagnar meds supplementars per pudair finanziar l’expediziun. Uschia ha el per exempel tegnì referats ed ha schizunt pudì persvader societads missiunaras da contribuir summas.

Tranter il 1879 ed il 1885 èsi reussì a Stanley tras 450 contracts da cumpra da s’acquistar da differents capos da Bantu vasts territoris situads per lung dal flum. La gronda part dals capos, che suttascrivevan palpiris giuridics en ina lingua ch’als era nunenconuschenta, n’han sa chapescha betg pudì prevesair tge consequenzas che quai vegnia ad avair. Quai vala surtut er per la clausula dal contract che preveseva che «tut las lavurs, meglieraments u expediziuns che l’Association fa en quest territori – da tge temp ch’i saja e nua ch’i saja – vegnan sustegnids tras forzas da lavur u en autra moda.» Sin questa clausula dueva sa fundar da qua davent la lavur sfurzada.

Stanley ha laschà eriger ina via da la sbuccada dal Congo fin al Stanley Pool (oz Pool Malebo), nua ch’ins pudeva cuntinuar il viadi sin il flum. Sin quella han ins manà natiers toc per toc pitschnas navs a vapur, las qualas ins ha montà al lieu per proveder il traffic sin il flum. Stanley ha furmà ina citad ch’el ha numnà tenor ses fautur Léopoldville (oz Kinshasa). Per lung dal curs dal flum d’ina lunghezza da 1500 kilometers han ins planisà ed erigì ulteriuras staziuns. Tut quai, uschia han ins fatg valair envers terzs, servia a la scienza ed al cumbat cunter ils chatschaders da sclavs arabs.

Entras questas activitads èsi l’emprim reussì a Stanley e Leopold da mantegnair lur bun num. L’onn 1884 è Stanley sa participà a la Conferenza dal Congo internaziunala, la quala Otto von Bismarck ha manà tras a Berlin. Damai ch’er la Belgia aveva ina tenuta plitost critica envers colonias, è il Congo la finala vegnì surdà a Leopold sco possess privat da la curuna beltga cun l’obligaziun «da survegliar il mantegniment da la populaziun indigena e da promover il meglierament da lur situaziun da viver morala e materiala, d’attribuir a la suppressiun da la sclavaria e dal commerzi da nairs» e «da proteger instituziuns ed operaziuns religiusas, scientificas e da beneficenza a favur dals indigens». A Leopold eri reussì en questa moda d’opponer in a l’auter las pussanzas europeicas e da far renconuscher quellas sias possessiuns privatas, cumbain che quellas avevan sveglià l’interess da blers auters stadis. Suenter in’iniziativa precipitada a Noqui, en il nordvest dal pajais, ha la Germania desistì d’acquistar terren en il Congo. A la Frantscha, ch’aveva sezza cumenzà sut Pierre Savorgnan de Brazza ad acquistar terren en il Congo, han ins concedì ina sort dretg da precumpra en il cas che Leopold dueva far naufragi cun ses plans. Il Portugal, ch’aveva cumenzà da sia vart d’acquistar terren en il Congo portugais, era pauc intgantada da survegnir enstagl il flaivel stadi da Leopold la Frantscha pussanta sco vischin. La Gronda Britannia han ins pudì cuntentar cun las garanzias da commerzi liber che Leopold l’ha concedì. Per Bismarck da sia vart furmava il Stadi liber dal Congo ina zona neutrala bainvegnida tranter ils territoris che Brits, Franzos e Portugais pretendevan. Ultra da quai disponiva Leopold be da meds limitads e na pareva betg privlus sco monarc. A la fin dals quints ha Leopold II declerà ils 23 d’avrigl 1885 la nova Association Internationale du Congo (AIC) sco possessura dal Congo ed ha relaschà ina constituziun per il Stadi liber dal Congo.^[2]

Damai che Leopold era il possessur sulet da la nova societad, furmava il Congo de facto ses possess privat. Nominalmain era il nov stadi dal tuttafatg independent envers la pussanza coloniala Belgia. Il Stadi liber dal Congo possedeva in’atgna regenza a Boma, la quala aveva be da dar pled e fatg envers Leopold. Cun la Force Publique disponiva el d’in’atgna armada sco er d’atgnas represchentanzas diplomaticas en auters stadis. Quest status è stà unic en tut l’istorgia coloniala. La populaziun indigena era exclusa da las decisiuns politicas e militaras, las qualas eran reservadas a las elitas beltgas. Il pajais d’immensa extensiun, 75 giadas pli grond che la Belgia, è vegnì colonisà successivamain ed ils reginavels dals Bantu destruids. Cun prender possess dal territori è er avanzada la missiun cristiana, quai ch’ha manà a la fundaziun da scolas e staziuns d’ospital.

En il decurs dals proxims onns ha Leopold investì grondas parts da sia facultad privata en il svilup dal stadi. Igl èn vegnids endrizzads novs avantposts administrativs e fundadas staziuns da missiun. Dapi l’avertura dal pajais tras Stanley han ins ultra da quai cumprà en l’ost da quel blers uffants e giuvenils or dals mauns dals possessurs dals sclavs. Quests uffants e giuvenils han ins tramess sco gidanters sin ils posts administrativs ed en las missiuns, nua ch’els han per gronda part gidà sco subdits loials ad avrir il pajais. Plaunsieu èn las staziuns administrativas e da missiun s’extendidas sur l’immens pajais. Gist las staziuns missiunaras èn da grond’impurtanza en l’istorgia dal Congo, pertge che qua vivevan l’emprima giada en l’istorgia dal pajais umans da las pli differentas gruppas etnicas ensemen sut il medem tetg, furmond uschia ina nova societad. Surtut ils gesuits èn sa participads a missiunar il pajais. En vischinanza da las staziuns dals missiunars èn sa furmads bains purils e novs vitgs.

Il stadi beltg, ch’ha concedì 25 milliuns francs (cf. sutvart; pli tard duevan quels anc vegnir augmentads per 7 milliuns francs), è uschia er vegnì de jure en contact cun la politica dal Congo. Quella dueva però prender in svilup desastrus apaina che Leopold ha schlià il commerzi liber. Pudeva la populaziun vender avant ivur a commerziants europeics e gudagnar uschia il da viver, ha la statalisaziun da l’entir pajais fatg empaglia il cirquit economic che cumenzava a sa furmar. Abitants che gievan sper l’agricultura er a chatscha u a pestga per surviver, vegnivan inculpads d’engular possess statal. E sch’igl era necessari d’endrizzar novs funs perquai ch’ils vegls eran ids en ruina pervi da l’agricultura intensiva, alura avevi num che quai saja engulà terren statal. En consequenza da quai èn proruttas grondas fominas ch’han pertutgà milliuns d’umans.

Durant il temp dal stadi liber ed a l’entschatta dal domini beltg tranter il 1880 ed il 1920 han ins fundà la gronda part da las citads grondas da la Republica Democratica dal Congo d’ozendi. Quellas èn sa sviluppadas or da posts da commerzi, d’administraziun e da missiun. Fin qua avevan existì citads pli pitschnas be a la sbuccada dal Congo ed a la costa da l’Atlantic. Igl eran quai las citads da port Banana, Muanda, Boma e Matadi. Quellas han ils Beltgs engrondì da rudent tranter il 1880 ed il 1900. A l’intern dal pajais han els en pli fundà successivamain Léopoldville/Kinshasa (1881), Stanleyville/Kisangani e Coquilhatville/Mbandaka (1883), Luluabourg/Kananga (1885), Goma (1886), Kimwenza (1893), Costermansville/Bukavu (1903), Tshikapa (1907), Bakwanga/Mbuji-Mayi ed Élisabethville/Lubumbashi (1910), Kolwezi (1937) e Jadotville/Likasi (1943).

Dal temp dal stadi liber furmava il Congo sco via navigabla il med da traffic principal dal pajais. Ultra da quai han ins erigì duas lingias da viafier en il vest dal pajais: L’onn 1898 è vegnida terminada la viafier Matadi-Kinshasa che colliava l’Atlantic cun l’intern dal pajais e tranter il 1898 ed il 1912 è vegnida erigida la viafier Boma-Tshela.

Ils onns 1927–1937 han ils Beltgs erigì en il nord dal pajais la viafier Uelle ed il 1931 è suandà il traject Chemins de fer du Kivu che n’è oz betg pli en funcziun. Uschiglio èn ils Beltgs sa concentradas a partir dal 1930 sin l’extensiun da la nova chapitala Léopoldville/Kinshasa.

L’onn 1885 han ins stgaffì la Force Publique sco nova armada dal stadi liber. Recruts che sa decidevan da s’associar a quest’armada dastgavan prender cun sai lur dunna resp. maridar sco schuldà, quai ch’era scumandà als schuldads en Belgia. Questas dunnas vegnivan emploiadas da l’armada ed i deva schizunt in supplement per uffants. Uschia ha Leopold stgaffì in’armada professiunala che n’aveva nagin liom tar las etnias tradiziunalas e che furmava veritabels clans da militar ch’èn per part sa mantegnids fin oz. A medem temp èn arrivads en rom dal commerzi liber commerziants beltgs e d’auters pajais en il Congo. Entaifer ils indigens è sa furmada ina nova casta da commerziants che cumprava a l’intern dal Congo ivur, transportava quel a la costa e vendeva en viadi en ils vitgs rauba da bassa valur. Durant quests onns è sa midà il caracter dal pajais. Aveva Stanley mess avant sper ulteriurs Europeans surtut Englais en ses servetsch, han uss adina dapli Beltgs surpiglià ils posts decisivs en il nov stadi. L’extensiun da la Force Publique ha furmà in pass decisiv en il terror. Aveva quella furmà ils emprims onns in’armada professiunala pitschna, ma loiala e motivada, è quella vegnida engrondida ils proxims onns massivamain. Staziuns d’administraziun e da missiun stuevan tschentar per mintga 25avla famiglia in recrut. Il servetsch militar durava 7 onns. Per las elitas localas furmava questa reglamentaziun la basa ideala per sa liberar da criminals e delinquents. Ils novs recruts eran savens pauc motivads e dal tuttafatg nundisciplinads. A medem temp han ins integrà en l’armada blers anteriurs schuldads dals commerziants da sclavs afro-arabs; er quels disponivan be da pauca loialitad, motivaziun e disciplina. Ils commerziants da sclavs avev’ins suttamess en rom da pliras campagnas militaras en il Congo da l’Ost, damai che blers da quels n’eran betg sa mess sco Tippu-Tip sin la vart dal stadi liber. Ina da las pli grondas campagnas militaras ha furmà la submissiun dal pievel dals Azande 1904/05 en la regiun da cunfin tar il Sudan anglo-egipzian.^[3][4]

Ils uffiziers, che derivavan per ordinari da la burgaisia pitschna beltga e ch’eran per il pli preparads a moda insuffizienta sin lur incumbensa en l’Africa, pativan savens dal clima extrem sin posts allontanads, solitaris, nua ch’els na furmavan betg darar ils sulets Europeans sin tschients kilometers quadrat. Il 1908 vivevan en tut be 3000 Europeans en il stadi liber. 360 uffiziers europeics eran repartids sin ina surfatscha che correspundeva a quella da l’Europa dal Vest. Vitiers vegniva in ambient ostil che promoveva tema, solitariadad, depressiun e melanconia, quai che manava a la fin dals quints savens a fantasias da tutpussanza, las qualas restavan – lunsch davent da tut urden e dretg – per il pli senza consequenzas.

L’onn 1889 ha gì lieu a Brüssel ina gronda conferenza cunter la sclavaria. Tar ils commerziants da sclavs sa tractavi tradiziunalmain d’Afroarabs, il commerzi da sclavs europeic era gia vegnì interrut da quel temp. Als participants europeics da la conferenza parevan las decisiuns da quella oramai nunproblematicas. Leopold ha laschà referir Stanley en rom da questa conferenza per rinforzar si’atgna posiziun e far pressiun sin il parlament beltg, il qual al dueva conceder in credit da 25 milliuns francs. Da quel temp sa chattava Leopold curt avant la ruina. El aveva investì var 10 milliuns francs, ma generà fin qua entradas da be 75 000 francs. Tras il commerzi liber n’eri betg pussaivel d’incassar dazis e pervi da la mancanza d’in’economia monetara na sa laschavan generar nagins daners da taglia. Da pudair realisar las empermischuns che Leopold aveva fatg il 1885 daventava uschia adina pli nunrealistic.

D’avrir l’immens territori dal Congo finanziava retg Leopold II cun vender a societads dretgs d’utilisaziun. Las firmas concessiunaras empruvavan da cuntanscher lur finamiras economicas cun ina mancanza da resguard e brutalitad senza paregl – er per las relaziuns da lez temp. Acziunari principal da questas interpresas era per ordinari Leopold sez, ubain ch’ins aveva fixà che la part principala dal gudogn pervegnia al stadi liber ed uschia la finala puspè a Leopold sco possessur da quel. A l’interpresa Aversoise per exempel han ins concedì in territori da bundant 160 000 kilometers quadrat – duas giadas la surfatscha da l’Irlanda. Quest territori pudeva la firma sfruttar sco ch’ella vuleva. En ils cussegls d’administraziun sesevan senz’excepziun commembers da l’elita politica dal stadi liber.

Cautschuc furmava uss ord vista da l’elita regenta la taglia ideala per la populaziun, damai che la dumonda suenter quest product natiral creschiva en tut il mund. Ils administraturs da las provinzas han cumenzà a pretender da la populaziun sco taxa ina tscherta quantitad da cautschuc. Uschia stuevan ils indigens ir en la tschungla a rimnar cautschuc selvadi. La Force Publique gieva silsuenter a rimnar questa nova taglia da cautschuc. Ils umens però ch’avevan da far questa lavur vegnivan pajads tenor la quantitad incassada. Uschia èn ins sa stentads da maximar tant sco pussaivel il gudogn, quai ch’ha manà ad in despotissem senza paregl. Avev’ins anc exportà l’onn 1891 100 tonnas cautschuc, eran quai il 1901 gia 6000 tonnas.

A medem temp ha quai muntà ch’i restava a la populaziun indigena adina damain temp per cultivar mangiativas. Tgi che na furniva betg la quantitad da cautschuc pretendida, stueva far quint cun sancziuns draconicas u vegniva sajettà. Ir a chatscha ed a pestga valeva gia dapi la statalisaziun dal pajais l’onn 1890 sco fraud. Quai ha manà a fominas, da las qualas èn morts en tschertas regiuns 60–90 % da la populaziun. La vischnanca da Lukolela per exempel dumbrava il 1891 6000 abitants; il 1903 eran quai anc 400. Blers umans han bandunà il stadi liber ubain èn sa retratgs en la tschungla per mitschar da las atrocitads. Il «stadi liber» era in stadi senza commerzi liber, lavur libra e burgais libers. Enstagl regiva lavur sfurzada ed in’economia da monopol.

La sfruttaziun brutala dal pajais e da la populaziun dal stadi liber dal Congo è vegnida enconuschenta sco «atrocitads dal Congo» ed ha manà vers il 1900 a sullevaziuns considerablas. Ils emprims onns dal 20avel tschientaner èn suandads protests internaziunals, per part sin fundament da rapports da missiunars ch’eran stads perditgas dals schabetgs. Sut squitsch da l’opiniun publica ha Leopold II stuì installar l’onn 1904 ina cumissiun d’inquisiziun. Suenter che questa cumissiun ha scuvert commerzi da sclavs, lavur sfurzada ed auters abus, è il retg stà necessità d’iniziar refurmas. Ma quellas n’èn betg stadas fitg efficazias. Il 1908 han rapports davart praticas d’explotaziun inumanas chaschunà in’unda d’indignaziun en tut il mund, alarmà las naziuns dal vest e sfurzà Leopold da vender definitivamain il Stadi liber dal Congo al stadi beltg. Quel ha pajà al retg 50 milliuns francs beltgs, garantì da terminar cun ulteriurs 45 milliuns francs ils projects da construcziun ch’il retg aveva inizià e surpiglià il debit statal dal stadi liber en l’autezza da 110 milliuns francs.^[5]

Ils 15 da november 1908 è il stadi vegnì transfurmà en la colonia Congo beltg. La constituziun da quella, la Charte Coloniale, ha scumandà mintga activitad politica en la colonia e decretà ch’ils commembers da la regenza na vegnian betg elegids, mabain nominads. Er la lavur sfurzada è vegnida scumandada uffizialmain cun data dals 22 da mars 1910. Ma facticamain è questa mesira stada senza effect e la suppressiun da la populaziun indigena ha cuntinuà. Tranter il 1880 ed il 1920 è la populaziun dal Congo sa smesada: Dals 20 milliuns abitants èn bundant 10 milliuns morts tras atrocitads colonialas, fomaz, spussada u malsognas.

Cun explotar en furma da plantaschas ils products agrars cautschuc, ieli da palmas e café sco er tras ils products d’industria da minieras arom, plum, zinc e diamants èsi la finala reussì a la Belgia d’avair success sco stadi colonial. Las societads concessiunarias pussantas, oravant tut la Société Générale ch’è vegnida fundada il 1928, han gì fin l’independenza statala dal Congo l’onn 1960 grond’influenza sin il svilup economic e politic dal pajais.

1. ↑ Las infurmaziuns generalas en quest artitgel tenor David Van Reybrouck: Kongo. Eine Geschichte. Suhrkamp, Berlin 2013, ISBN 978-3-518-46445-8.
2. ↑ Las indicaziuns specificas davart il Stadi liber dal Congo suondan la litteratura menziunada a la fin da quest artitgel.
3. ↑ Erwin Herbert, Ian Heath: Small Wars and Skirmishes 1902–18. Nottingham 2003, ISBN 1-901543-05-6, p. 44–48.
4. ↑ Ron Vaughan: The Force Publique of the Belgian Congo. En: Soldier and Savage, tom 7, nr. 3.
5. ↑ Robert Harms: King Leopold’s Bonds. En: William N. Goetzmann, K. Geert Rouwenhorst (ed.): The Origin of Value. The Financial Innovations that Created Modern Capital Markets. Oxford University Press, 2005, ISBN 0-19-517571-9, p. 357.

• Adam Hochschild: Schatten über dem Kongo – Die Geschichte eines fast vergessenen Menschheitsverbrechens. Stuttgart 2000, ISBN 3-608-91973-2.
• George Nzongola-Ntalaja: The Congo from Leopold to Kabila. A People’s History. Zed Books, Londra e.a. 2002, ISBN 1-84277-053-5.
• Robert B. Edgerton: The Troubled Heart of Africa: A History of the Congo. St. Martin’s Press, New York NY 2002, ISBN 0-312-30486-2.
• Bernd Ludermann (ed.): Kongo – Geschichte eines geschundenen Landes. (Weltmission Heute, carnet 55), Hamburg 2004.
• David Van Reybrouck: Kongo: Eine Geschichte. Suhrkamp Verlag, Berlin 2012, ISBN 978-3-518-42307-3.

 Commons: Stadi liber dal Congo – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Karl Wirtz: Kongo: Geschichte und Staat.