Linguas europeicas

Il term linguas europeicas enserra la totalitad da las linguas autoctonas che vegnan discurridas en l’Europa. Entaifer la linguistica datti in’atgna partiziun che s’occupa da lur perscrutaziun e cumparegliaziun, numnadamain l’eurolinguistica. Tut tenor il focus variescha il dumber da linguas che vegn prendì en mira:

• politicamain: per ordinari las linguas da l’Uniun europeica
• geograficamain: il territori da l’Atlantic fin l’Ural ed il Caucasus; il cunfin precis en l’Asia è però dispità, quai ch’ha surtut consequenzas per il territori caucasic ch’è ritg da linguas
• antropologic-cultural: las linguas che sa basan sin l’ierta grecoromana e cristiana; questa definiziun excluda per ordinari las linguas slavas che vegnan scrittas cun alfabet cirillic (Russia, Bielorussia, Ucraina, Bulgaria, Macedonia dal Nord).

La decisiun per u cunter ina da questas definiziuns pussaivlas s’effectuescha sin il dumber da las linguas che vegnan intercuridas. Surtut la definiziun antropologic-culturala interrumpa andetgamain il continuum dialectal, per exempel a l’ost da la Pologna u en l’anteriura Jugoslavia.^[1] Malgrà quai s’orientescha la gronda part da las publicaziuns eurolinguisticas a la definiziun antropologic-culturala^[2], uschia che quella furma er la basa per las expectoraziuns en quest artitgel.

La gronda part da las linguas europeicas appartegna a la famiglia da las linguas indogermanas. Questa famiglia sa divida en pliras gruppas linguisticas (t.a. las linguas celticas, romanas, germanas, balticas, slavas, l’albanais ed il grec). Medemamain vaira preschentas en l’Europa èn las linguas uralicas che cumpiglian tranter auter l’ungarais, il finlandais e l’eston. Altaic (tirc) e mongol èn famiglias da linguas ch’èn represchentadas en il sidost da l’Europa respectiv en la regiun dal Caucasus. Il basc che vegn discurrì en il nordvest da las Pireneas furma ina lingua isolada che n’è parentada cun nagin’autra gruppa. Ed il maltais, che deriva da l’arab sicilian, furma la suletta lingua semitica en l’Europa cun status da lingua naziunala.

La lingua che vegn discurrida da las pli bleras persunas en l’Europa furma il tudestg. La glista qua sutvart preschenta ultra da quai las linguas che sa chattan sin ils plazs 2 fin 10 (situaziun a l’entschatta dal 21avel tschientaner). Quella cumpiglia la populaziun residenta en la Tirchia, Armenia, Georgia e l’Aserbaidschan, ma lascha da la vart l’apport nà da la Russia.

Posiziun	Lingua	Pajais	Populaziun che discurra questa lingua[3]
1	Tudestg	Germania  Svizra  Austria  Italia  Frantscha  Luxemburg  Liechtenstein  Belgia	97 926 131
2	Tirc	Tirchia  Bulgaria  Aserbaidschan  Cipra  Grezia  Georgia  Macedonia  Moldavia	87 950 148
3	Talian	Italia  San Marino  Frantscha  Svizra  Vatican  Slovenia	63 157 265
4	Franzos	Frantscha  Belgia  Spagna  Italia  Svizra  Luxemburg  Monaco	62 822 844
5	Englais	Engalterra  Irlanda	60 435 718
6	Russ	Ucraina  Bielorussia  Pologna  Rumenia  Moldavia	55 730 779
7	Spagnol	Spagna  Portugal  Frantscha  Andorra	46 147 440
8	Polac	Pologna  Tschechia  Bielorussia  Germania  Lituania	38 200 037
9	Rumen	Rumenia  Ucraina  Bulgaria  Moldavia  Ungaria	22 246 862
10	Ollandais	Pajais Bass  Belgia  Frantscha  Germania	16 847 007

Las suandantas remartgas sa refereschan a las linguas europeicas en il senn antropologic-cultural.

Ils sistems da suns da las singulas linguas europeicas sa differenzieschan fermamain in da l’auter. I sa laschan plitost chattar criteris communabels cun definir caracteristicas che na cumparan en naginas da questas linguas, sco per exempel suns da clic.^[4]

Or da la perspectiva diacrona (= istorica) sa basan las linguas europeicas surtut sin duas famiglias da linguas, numnadamain sin la famiglia da las linguas indogermanas e sin la famiglia da las linguas uralicas. Or da la perspectiva sincrona (= congual da las linguas europeicas odiernas cun las linguas d’autras parts dal mund) sa laschan constatar caracteristicas che collian las linguas europeicas ad ina gruppa che vegn numnada Standard Average European. Quella è segnada da las suandantas atgnadads^[5]:

• la differenza tranter l’artitgel definit ed indefinit
• la pussaivladad da crear ina furma dal passà cun ‹avair›
• la furmaziun dal passiv cun agid dal particip perfect e d’in pled auxiliar; en il passiv sa transfurma l’object da l’acziun en il subject (‹jau hai mangià il mail – il mail è vegnì mangià da mai›)
• la pussaivladad da crear cumparativs cun agiunscher in suffix (‹big – bigger›)
• la pussaivladad da furmar frasas relativas cun agid d’in pronom relativ flexibel (‹la dunna, la quala...›)

Betg tut questas caracteristicas cumparan mintgamai en finadina lingua europeica; ma ellas dattan en egl tras quai ch’ellas collian linguas ch’èn uschiglio betg parentadas directamain. Ins suppona che quests tratgs sajan sa sviluppads dal temp da la migraziun dals pievels. Perquai vegn il Standard Average European er numnà l’‹areal linguistic da Carl il Grond›.

Tipics musters da communicaziun communabels da linguas europeicas èn:

1. Titulaziuns vegnan per ordinari duvradas a moda reciproca (omadus partenaris dovran ubain ‹Vus› ubain ‹ti›; auter è quai per exempel en intschess culturals asiatics).
2. Salids expriman savens envers il visavi in bun temp, sanadad u fortuna. Er la dumonda suenter la sanadad vegn per part duvrada sco salid. Da giavischar pasch, sco che quai è usità en culturas arabas ed asiaticas, n’è percunter betg usità en l’Europa.
3. Giavischs na vegnan betg formulads cun duvrar directamain l’imperativ, mabain circumscrits en furma da dumondas u cun far diever da verbs auxiliars, dal conjunctiv u da tscherts adverbs.
4. Sch’ins snega insatge al partenari da discussiun, vegn il pled ‹na› per ordinari collià cun ina perstgisa u in’explicaziun. (En l’Asia da l’Ost vali percunter sco nuncurtaschaivel d’insumma duvrar en quest connex il pled ‹na›).
5. Lià al circul cultural èn er ils temas da conversaziun usitads (en l’Europa: l’aura, viagiar, hobis etc.) u il far cumpliments (en l’Europa: per la vestgadira, la cumparsa, il mobigliar u il da mangiar).

En il decurs da l’istorgia èsi reussì a tschertas linguas europeicas da daventar ina lingua franca che tanscheva u tanscha lunsch sur l’agen territori da derasaziun or. En l’antica è quai stà il cas per il grec e surtut per il latin ch’è sa mantegnì durant l’entir temp medieval e fin en il temp modern tempriv sco lingua da baselgia ed universitara. Alura ha occupà il franzos questa posiziun (da la fin da la Guerra da Trent’onns 1648 fin al Contract da Versailles 1918) e dapi il 1918 l’englais.^[6]

L’Europa occidentala sa definiva dapi il temp medieval sur ils terms Christianitas e Latinitas. Pir en quel mument ch’è sa dasdà in sentiment naziunal han ins er cumenzà a sa fatschentar cun las singulas linguas dal pievel. Quai ha manà a discussiuns da standardisaziun e normaziun ed a la fundaziun d’in’entira retscha d’academias da linguas: 1582 Accademia della Crusca a Firenza, 1617 Fruchtbringende Gesellschaft a Weimar, 1635 Académie française a Paris, 1713 Real Academia de la Lengua a Madrid.

En intgins pajais han ins gia cumenzà baud e decretar leschas da linguas, per exempel en Frantscha l’‹Edict da Villers-Cotterêts› dal 1239 ch’ha fixà il franzos sco suletta lingua da documents. Questa pratica cuntinuescha er oz, sco che mussa en Frantscha la ‹Loi Toubon› dal 1991 che sa drizza cunter anglicissems.

En l’Uniun europeica èn actualmain renconuschidas 24 linguas sco linguas uffizialas e da lavur. Ina lingua naziunala che n’ha nagin status da lingua uffiziala da l’UE furma il luxemburgais; fin il 2005 era er l’irlandais betg renconuschì tar las instanzas da l’UE sco lingua uffiziala.

La dumonda da las linguas è vegnida reglada en l’emprima ordinaziun che la Communitad economica europeica ha insumma relaschà (1958). Tut ils burgais da l’Uniun han il dretg da sa drizzar en ina da questas 24 linguas als organs da l’UE e da survegnir resposta en la medema lingua.^[7]

Daspera existan numerusas linguas minoritaras sco per exempel il catalan e basc en Spagna u il russ en ils pajais baltics. L’Uniun europeica sa declera da resguardar e respectar las linguas e la varietad linguistica. Sustegn supplementar per las linguas senza status da lingua uffiziala deriva da la Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras.

Las differentas linguas regiunalas u minoritaras en l’Europa sa laschan divider en quatter categorias:

• Las linguas da cuminanzas che vivan en in sulet stadi e che na furman là betg la maioritad (p.ex. il sorb en Germania u il valisic en il Reginavel Unì).
• Las linguas da cuminanzas che vivan en dus u dapli stadis e che na furman en nagins da quels la maioritad (p.ex. il basc en Frantscha e Spagna u il sam en Finlanda, Svezia e Norvegia).
• Las linguas da cuminanzas che furman en in stadi la minoritad, en in auter però la maioritad (p.ex. danais en Germania, finlandais en Svezia u svedais en Finlanda).
• Linguas betg liadas ad in territori che vegnan discurridas tradiziunalmain en in u plirs stadis, ma che na sa laschan betg attribuir a regiuns specificas, sco per exempel las linguas dals Sinti e Roma (romani), dals gidieus (jiddic) u dals Jenics (jenic).

Dialects e linguas d’immigrants na vegnan betg resguardads en questa survista che sa referescha a las linguas autoctonas.

Il Cussegl da l’Europa ch’è vegnì fundà il 1949 furma in’instituziun da collavuraziun ed in forum da debattas. En il center stattan dumondas che concernan la convivenza tranter ils stadis e las naziuns europeicas. En connex cun la situaziun linguistica ha il Cussegl da l’Europa relaschà duas cunvegnas centralas: La ‹Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras› (1992) e la ‹Convenziun da basa per proteger las minoritads naziunalas› (1995).

• ‹Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras›
• ‹Convenziun da basa per proteger las minoritads naziunalas›

1. ↑ Cf. Hinrichs 2006.
2. ↑ Joachim Grzega: EuroLinguistischer Parcours: Kernwissen zur europäischen Sprachkultur. IKO, Francfurt 2006, ISBN 3-88939-796-4.
3. ↑ Eurobarometro.
4. ↑ Concernent las caracteristicas foneticas da las linguas europeicas cf. Grzega 2006, Asher 1994, Price 1998.
5. ↑ Cf. Haspelmath 2001, Grzega 2006, Heine/Kuteva 2006.
6. ↑ Latiers Haarmann 1975, Haarmann 1993, Grzega 2006.
7. ↑ Cf. Haselhuber 2012.

• Rüdiger Ahrens (ed.): Europäische Sprachenpolitik/European Language Policy. Winter, Heidelberg 2003.
• R.E. Asher et al. (ed.): The Encyclopedia of Language and Linguistics. Pergamon, Oxford 1994.
• Joachim Born, Sylvia Dickgiesser: Deutschsprachige Minderheiten. Ein Überblick über den Stand der Forschung für 27 Länder. Institut für deutsche Sprache im Auftrag des Auswärtigen Amtes, Mannheim 1989, ISBN 978-3-922641-39-1.
• Gyula Décsy: Die linguistische Struktur Europas: Vergangenheit – Gegenwart – Zukunft. Harrassowitz, Wiesbaden 1973.
• Harald Haarmann: Soziologie und Politik der Sprachen Europas. dtv, Minca 1975.
• Harald Haarmann: Die Sprachenwelt Europas: Geschichte und Zukunft der Sprachnationen zwischen Atlantik und Ural. Campus, Francfurt (Main) 1993.
• Martin Haspelmath: The European Linguistic Area: Standard Average European. En: Martin Haspelmath et al. (ed.): Language Typology and Language Universals. Tom 1, de Gruyter, Berlin 2001, p. 1492–1510.
• Martin Haspelmath et al. (ed.): The World Atlas of Language Structures. Oxford University Press, Oxford 2005.
• Friedrich Heckmann: Ethnische Minderheiten, Volk und Nation. Soziologie inter-ethnischer Beziehungen. Enke, Stuttgart 1992, ISBN 3-432-99971-2.
• Bernd Heine, Tania Kuteva: The Changing Languages of Europe. Oxford University Press, New York/Oxford 2006.
• Peter A. Kraus: Europäische Öffentlichkeit und Sprachpolitik: Integration durch Anerkennung. Campus, Francfurt (Main)/New York.
• Ulf-Thomas Lesle: Imaginierte Gemeinschaft: Niederdeutsche Identitätskonstruktionen. En: Martin Rheinheimer (ed.): Schriftlichkeit und Identität in der Neuzeit, Wachholtz, Neumünster 2004, p. 241–256, ISBN 3-529-02938-6.
• Ernst Lewy: Der Bau der europäischen Sprachen. Niemeyer, Tübingen 1964.
• Baldur Panzer: Gemeinsamkeiten und Unterschiede im Wortschatz europäischer Sprachen. En: Werner Besch et al. (ed.): Sprachgeschichte. Tom 2, Lang, Francfurt (Main) 2000, p. 1123–1136.
• Glanville Price: Encyclopedia of the Languages of Europe. Blackwell, Oxford 1998.
• Samuel Salzborn (ed.): Minderheitenkonflikte in Europa: Fallbeispiele und Lösungsansätze. Studienverlag, Vienna 2006. ISBN 978-3-7065-4181-7.
• Miquel Siguan: Europe and the Languages. 2002, English internet version dal cudesch L’Europa de les llengües. Edicions 62, Barcelona.
• M. Stephens: Linguistic Minorities in Western Europe. Llandysul 1976.
• Jan Wirrer (ed.): Minderheitensprachen in Europa. Westdeutscher Verlag, Wiesbaden 2000.
• Jan Wirrer: Staat – Nation – Sprache, eine Gleichung, die – fast – aufgeht: Minderheiten- und Regionalsprachen in Europa. En: Dieter Metzing (ed.): Sprachen in Europa: Sprachpolitik, Sprachkontakt, Sprachkultur, Sprachentwicklung, Sprachtypologie. Aisthesis, Bielefeld 2003, p. 21–52.

• Sprachen Europas
• EuroLinguistiX (ELiX) (cun bibliografia che preschenta studis eurolinguistics)
• Kleine vergleichende Sprachgeschichte: Europa und die anderen Kulturkreise
• Euromosaik-Studie (mesiras da la Cumissiun europeica per segirar las linguas regiunalas e minoritaras)
• Dossier Minoritads en l’Europa sin chattà.ch