La guerra dals munds

La guerra dals munds (titel original englais: ‹The War of the Worlds›) è ina da las pli enconuschentas ed impurtantas ovras da H.G. Wells. Il cudesch è cumparì l’onn 1898; dalunga èn suandadas numerusas reediziuns e translaziuns (cf. er la versiun rumantscha). Famusa è medemamain daventada la versiun en furma da gieu auditiv ch’è vegnida emessa l’onn 1938: Quella ha transferì l’istorgia en l’America da lez temp e procurà tar ils auditurs per ina brava agitaziun. Pli tard han pliras versiuns cinematograficas contribuì a l’ulteriur renum da ‹La guerra dals munds›.

En quest’ovra cumparida il 1898, fundamentala per la litteratura da science fiction, attatgan Marsians en maschinas da cumbat da trais chommas il Reginavel Unì per conquistar da qua anora la Terra ritga da materias primas ed aua. Sco temp d’acziun è menziunada en l’ovra il 1894, lieu d’acziun furma Londra e ses conturns.

Il cudesch consista da duas parts. L’emprima porta il titel ‹La vegnida dals Marsians›, la segunda ‹La Terra sut ils Marsians›. Ils eveniments vegnan raquintads or da la perspectiva dal narratur che discurra al jau – in autur d’ovras filosoficas che sa trategna en vischinanza da Londra en la cuntrada nua che crodan ils emprims cilinders cun Marsians. Ultra da quai èn inserids chapitels che raquintan or da la perspectiva da ses frar tge ch’è capità cur ch’ils invasurs èn penetrads en la metropola. Il militar terrester n’ha betg la minima schanza da pudair concurrer cun ils invasurs e sto guardar tiers co che vegn destruì in abitadi suenter l’auter. Pir las bacterias da la Terra pon la finala victorisar ils Marsians, damai ch’il sistem d’immunitad dals invasurs n’è betg preparà da cumbatter quellas. Dal temp ch’il narratur cumenza a metter en scrit ils eveniments, èn vargads sis onns dapi l’attatga dals Marsians.

La guerra dals munds è a medem temp ina satira sin la politica coloniala da l’Empire e baratta per quest intent las rollas da conquistaders ed unfrendas a disfavur dals Brits. In’ulteriura piztgada ha furmà il fatg che las pli primitivas furmas da viver insumma duevan la finala spendrar il pli grond imperi mundial da quel temp.

Tge che nagin na pudeva s’imaginar lezs ultims onns dal 19avel tschientaner, è en vardad en plaina acziun: Entant ch’ils umans èn occupads cun lur quitads dal mintgadi pli pitschens e pli gronds, vegnan els observads nà da l’univers sco sch’els fissan creatiras sut in microscop. Sin il Mars è la sfradentada dal planet gia avanzada e la fin da la civilisaziun da là s’avischina. Perquai guardan ils Marsians cun scuidanza fraida sin il planet Terra, sia vegetaziun en plaina fluriziun, sias mars e si’atmosfera nivlusa. Els preparan l’invasiun.

L’attatga dals extraterresters cumenza cun in’erupziun da gas flammegiants sin il planet cotschen, quai che vegn bain observà sin la Terra, ma be d’in pèr astronoms – il rest da l’umanitad prenda tut il pli enconuschientscha da quai en ina curta notizia da gasetta e na sa lascha insumma betg inquietar.

Il narratur, in autur che viva en vischinanza da Londra, emprenda a conuscher l’astronom Ogilvy ed ha chaschun da guardar ina notg en ses observatori sin il Mars. Qua sa mussa in segund nivel da gas, il qual l’astronom tegna per meteors ubain per l’erupziun gigantica d’in vulcan. La probabilitad ch’igl existia vita sin il Mars considerescha el sco extremamain pitschna. Ma el sa sbaglia: Pauc pli tard sa sbassa ina lingia flammegianta vers l’Engalterra. Per tut ils observaturs èsi cler ch’i sto sa tractar d’ina staila crudanta. Ogilvy è persvas ch’i stoppia giaschair insanua sin ina pastgira en vischinanza in metorit.

E propi chatta l’astronom en ina fora gigantica in object en furma cilindrica, dal qual sorta in schuschurar sul ed il qual è munì cun ina sort viertgel che sa mova enturn l’atgna axa. Ogilvy enclegia cun ina giada: il cilinder è chavortg ed en quel èn enserradas creatiras. L’astronom curra en il vitg vischin Woking, nua ch’el frunta sin il schurnalist da Londra Henderson. La novitad dals «umens morts dal Mars» cumenza a sa derasar en il conturn, e dalunga sa raduna ina fulla mirvegliusa enturn la fora. Er il narratur sa chatta tranter quella.

Cur ch’il cilinder s’avra la finala, cumpara ina creatira cun duas rudellas glischantas che regordan ad egls. Questa creatira ha circa la grondezza d’in urs, ina bucca sbavanta che trembla d’in cuntin, ina pel brina, glischa. Ella è nunditg trida, respira ferm e sa mova pesant e maladester. La fulla è sa retratga in pau ed in mument èsi sinaquai stà quiet. Ina deputaziun da trais persunas – tranter quellas Ogilvy e Henderson – s’avischina als extraterresters cun ina bandiera alva. Qua sorta cun ina giada dal foss in radi da glisch d’ina traglischur tschorventanta che mazza dalunga tut quai ch’el tutga. La deputaziun e numerus aspectaturs ardan entaifer secundas a pulvra.

Mez or da senn da la sgarschur, curra il narratur a chasa e raquinta a sia dunna tge ch’è capità. El la quietescha però dalunga cun il patratg che la gravitaziun da la Terra saja pli gronda che quella dal Mars, uschia ch’ils invasurs na vegnian strusch a pudair sa mover davent dal foss. La gronda part da la glieud è anc adina senza pensiers, cumbain che l’arrivada dals extraterresters ha sa chapescha sveglià lur mirveglias.

La proxima notg croda in segund cilinder sin la Terra, betg lunsch davent da l’emprim. Il narratur prenda ad emprest in chaval e maina sia dunna tar ses cusrin en il vitg vischin Leatherhead. Alura sa metta el danovamain sin via per returnar charrotscha e chaval. En viadi daventa el perditga da la sgarschaivla forza da destrucziun dals Marsians. Els sa movan en immensas maschinas da metal a trais chommas, las qualas destrueschan cun lur chametgs tut quai che sa metta ad ellas en via. Er l’emprova dal militar da cumbatter ils invasurs cun artigliaria va a finir en in desaster. Dapertut sa preschentan incendis, ruinas e morts.

Il narratur arriva tar sia chasa. La frunta el sin in charrotschier da l’artigliaria desperà che raquinta che si’entira unitad saja vegnida destruida. Adumbatten emprova il narratur da returnar a Leatherhead. El observa co ch’in dals monsters a trais chommas vegn destruì tras ina chanunada. Ma quai furma be l’excepziun – quasi nundisturbadamain semnan ils extraterresters vinavant mort e destrucziun. En viadi frunta il narratur sin in curat (plevon auxiliar) ch’è datiers da vegnir nar e che plira ch’il giuvenessendi saja datiers.

Il frar dal narratur sa trategna a Londra, nua ch’el studegia medischina. Anc na san ils umans en la metropola betg precis, tge ch’è capità sin la champagna, ma cun ils numerus fugitivs che curran natiers, cumenza a sa derasar in tschert malruaus. Cur ch’ils extraterresters s’avischinan a la citad e la novitad sa derasa ch’els sajan abels da destruir cun agid d’ina vapur naira en secundas tschients da persunas, rumpa or il caos. Entant che resunan ils zains da sturnas, sajettan ils Marsians or d’immens bischens projectils dals quals sorta il gas da tissi. Tras quai rumpan els tutta resistenza militara, uschia che la regenza po be pli appellar a la populaziun da Londra da bandunar la citad. Sinaquai dat tut urden statal ensemen.

En gronda panica sa precipiteschan fullas da glieud vers las staziuns da viafier, fugian en charrotschas e sin velos u bandunan la citad a pe. Er al frar dal narratur reusseschi da mitschar or da la citad. El frunta sin ina gruppa dad umens ch’emprovan d’assaglir la charrotscha da duas dunnas. Suenter avair stgatschà ils attatgaders persvada el quellas – la sora e la dunna d’in chirurg scumparì – da sa render ensemen a Harwich per s’embartgar là e bandunar il pajais.

Sin ses viadi frunta la gruppa adina puspè sin moviments da fugitivs spussads e fomentads. I regia in grond sbragim e chatschim. La finamira dals Marsians na para entant betg d’esser la destrucziun cumpletta da l’umanitad, mabain da metter quella sut lur giuf: Els interrumpan lingias telegraficas e destrueschan trajects da viafier; uschia mettan els ord funcziun ils lioms da la civilisaziun e rendan nunpussaivla tutta resistenza. Ed adina puspè cuntanschan novas ‹stailas crudantas› la Terra e rinforzan l’armada dals invasurs.

Suenter esser girads enturn ditg, reusseschi al frar dal narratur ed a las duas dunnas da cuntanscher la mar. Là è gia sa rimnada ina gronda fulla da glieud e sin la mar sa chattan da tuttas sorts navs ed er la nav da guerra ‹Thunder Child›. Cunter pajament vegnan ils trais fugitivs retschavids da la squadra d’in bastiment da roda. Davent da la mar observan els co che trais da las maschinas monstrusas dals extraterresters sa movan per lung da la costa. Apparentamain vulan els impedir la fugia da las numerusas navs. La ‹Thunder Child› sa bitta en il cumbat cunter ils invasurs, ed avant che la nav va si en flommas, vegn la squadra da destruir dus da lur adversaris. A la nav a vapur reussescha la finala la fugia.

Suenter avair suandà in mument il destin dal frar, returna il cudesch a l’entschatta da la segunda part puspè tar il narratur sez. En il fratemp è quel sa zuppà cun il curat en ina chasa vida. Il narratur sa fa quitads per sia dunna. Entamez in scenari da destrucziun cumpletta cuntinueschan ils dus lur fugia. Els observan co ch’in dals Marsians tschiffa umans che fugian e bittan quels en in grond recipient da metal. Il narratur vegn tschiffà da l’anguscha ch’ils invasurs pudessan persequitar anc tut autras finamiras che la destrucziun da l’umanitad. En ina chasa vida chattan ils dus umens mangiativas. Durant ch’els sa ruaussan, datti ina stremblida, in chametg verd traglischa ed enturn els dattan ils mirs ensemen. I sa mussa ch’il proxim cilinder nà dal Mars è sa furà precis sper els en la terra. Or da las ruinas da la chasa mez destruida pon ils dus fugitivs observar co ch’ils extraterresters cumenzan a lavurar en il foss cun maschinas da tschiffar che dattan perditga d’in svilup tecnologic fitg avanzà. Il narratur sa spaventa ina giada dapli da la tridezza dals esters, po però a medem temp observar intginas remartgabladads da lur anatomia: Els han apparentamain nagin dadens, na dovran pia betg digerir. Enstagl prendan els si directamain il sang da creatiras viventas. Els na dorman mai ed èn asexuals. Lur multiplicaziun succeda cun furmar bulbas, precis sco tar tulipanas. Entras la degeneraziun da quasi tut las ulteriuras funcziuns dal corp è il tscharvè dals extraterresters sviluppà a moda excellenta: Els èn en sasez chaus, nagut auter che chaus. Tranter els communitgeschan ils Marsians tras telepatia.

Il curat fa bunamain desperar il narratur: Trasor marmugna e tugna el per sasez, ed el n’è betg bun da raziunar las mangiativas che daventan pli e pli stgarsas. Repetidamain sto il narratur retegnair el cun la forza da sa surdar a si’engurdia. Il terz di ston ils dus vesair tut consternads co ch’ils invasurs mazzan in uman ch’els han tschiffà cun tschitschar or a quel il sang. L’otgavel di daventa il curat dal tuttafatg nar. Cumbain ch’ils invasurs al pudessan udir, cumenza el a discurrer dad aut davart la vendetga da Dieu vi dals umans che fan putgà. Cur ch’el vul currer viador, al terrescha il narratur. Entras la canera èn ils Marsians propi vegnids attents al zup: Els intercureschan quel cun in lung tentacul, fruntan sin il curat senza schientscha e sa patrunan da quel. Il narratur sa zuppa en il tschaler da charvun. El vegn bain persequità dal tentacul d’in extraterrester, ma na vegn la finala betg scuvert. Turmentà da fom e said resta el anc intgins dis en ses zup, fin ch’el constatescha ch’ils Marsians han bandunà il foss. Tut las chasas en il conturn èn destruidas.

Il narratur sa fa via tras cuntradas devastadas cun l’intenziun da cuntanscher Leatherhead, nua ch’el spera da fruntar sin sia dunna. En viadi entaupa el puspè il charrotschier da l’artigliaria ch’aveva tschertgà a l’entschatta dals eveniments desastrus refugi en sia chasa. Quel è persvas che l’umanitad haja pers definitivamain la guerra cunter ils invasurs e ch’i na restia a quella nagut auter che da viver en sclavaria. A medem temp concepescha el in scenari fantastic da la resistenza: Ils survivents ils pli ferms e curaschus duain sa retrair en la vasta rait da chanalisaziun da Londra e furmar là ina sort cuntracivilisaziun. L’artigliarist ha schizunt gia cumenzà a furar in tunnel per cuntanscher ils tumbins d’aua persa. Cumbain ch’il narratur realisescha dalunga quant nunrealistic che quest plan è, gida el a chavar il tunnel. Ma gia suenter curt temp constatescha el che ses cumpogn n’è nagin erox plain energia, mabain in baterlunz. Els baivan ensemen schampagn, fiman cigaras e giogan schah e poker. Alura sa decida il narratur da sa sparter dal siemiader plain vanagloria e d’avanzar vers Londra.

El sa mova tras ina citad mez destruida, abandunada e mitta. Tuttenina auda el in tun penetrant che deriva, cun vegnir pli datiers, d’ina da las maschinas dals Marsians. Gist en quel mument ch’il narratur è datiers da sez desperar e da far ina fin a sia vita cun sa surdar als invasurs, fa el ina scuverta ch’al emplenescha cun levgiament infinit. En in foss gigantic sa chattan var in tozzel Marsians amez lur apparaturas autamain tecnisadas – morts, terrads da bacterias che n’existan betg sin il Mars e cunter las qualas els na disponan perquai da nagina forza da resistenza.

Tut ils Marsians daventan l’unfrenda da quest’epidemia. L’umanitad è anc mitschada ina giada e tranter ils survivents regia gronda allegria. Emprims trens van puspè, ed en in da quels returna il narratur – suenter esser vegnì tgirà intgins dis a Londra – tar sia chasa. Quella è abandunada, sin la maisa da scriver giascha anc la scrittira filosofica, vi da la quala el aveva lavurà cur che l’emprim cilinder era crudà. La chasa è apparentamain abandunada, ma tuttenina auda el vuschs davant quella e frunta sin sia dunna e ses cusrin.

In pau a la giada returnan ils fugitivs er puspè a Londra. Ma i resta la dumonda schebain i saja da far quint cun in’ulteriura attatga nà dal Mars. A basa da las observaziuns fatgas, sminan ins però bainbaud ch’ils Marsians hajan colonisà la Venus enstagl da la Terra. E forsa sa mussia a la fin dals quints – uschia il facit dal narratur – che la guerra saja stada nizzaivla per l’umanitad, numnadamain sche quella smettia cun sia cuntentientscha da sasez, quai che furmia la pli terribla funtauna da la decadenza.

Tranter ils numerus gieus auditivs ch’existan dal cudesch, sajan menziunads dus che duevan avair in effect tut aparti:

Orson Welles ed il Mercury Theatre han adattà il cudesch sco gieu auditiv en furma d’ina reportascha fictiva tenor in’adattaziun da Howard Koch. Quel è vegnì emess da l’emettur da radio american CBS la saira avant Halloween ils 30 d’october 1938. Per quest intent è il lieu d’acziun vegnì transferì da l’Engalterra a Grover’s Mill (New Jersey) en ils Stadis Unids e l’istorgia adattada correspundentamain.

Welles è sa servì d’ina nova furma da registrar il gieu auditiv: El ha registrà quel il di avant e laschà accumpagnar cun musica. Cun emetter alura il gieu auditiv la saira avant Halloween ha quai fatg l’impressiun sco sch’i sa tractass dal program da radio normal, il qual il moderatur interrumpia da temp en temp per derasar las pli novas infurmaziuns davart l’invasiun.

Er sche las gasettas han per part exagerà en lur contribuziuns davart l’effect da quest’emissiun^[1], sche ha la ‹reportascha› – apparentamain autentica – tuttina chaschunà tranter parts da la populaziun ina detga panica, crajend quels che l’invasiun d’extraterresters haja propi lieu. Tras quai èn l’emissiun ed il giuven Orson Welles, che dueva pli tard far carriera sco reschissur da films, daventads famus en tut il mund. El ed il scenarist Howard Koch han profità dal spectacul sco schanza per far carriera.

Ils 12 da favrer 1949 ha l’emettur da radio da Quito emess ina versiun da l’istorgia transferida en l’Ecuador. Per augmentar l’effect, han ins a medem temp tratg a strada las partidas socialisticas dal pajais cun remplazzar en il gieu auditiv l’expressiun ‹Marcianos› (‹Marsians›) tras ‹Marsistas› (la quala na sa lascha betg differenziar acusticamain da ‹Marxistas›). Sinaquai è prorutta en la chapitala ina terribla panica, la quala è sa midada en gritta cur ch’è vegnì enconuschent il caracter ficziunal da l’emissiun. Ina fulla agitada è sa rimnada davant la staziun da radio ed ha dà fieu a quella, quai che dueva chaschunar sis morts.^[2]

L’onn 1953 è vegnida realisada l’emprima versiun cinematografica da l’ovra, sut reschia da Byron Haskin e transferind ils eveniments en ils Stadis Unids. L’animaziun da las maschinas da cumbat a trais chommas dueva chaschunar pulitas difficultads: La tecnica da stop motion n’era betg realistica avunda, ed alternativas n’eran da quel temp tecnicamain betg realisablas u betg pajablas. Perquai las han ins remplazzà tras maschinas da sgular; il design da quellas tutga tar ils pli enconuschents entaifer il gener da science fiction insumma. Il film ha retschet l’onn 1954 in Oscar en la categoria effects visuals.

Duas ulteriuras enconuschentas versiuns cinematograficas – sper diversas autras, er en furma da seria – derivan da l’onn 2005: Il film da Steven Spielberg, cun Tom Cruise en la rolla principala, gioga en il 21avel tschientaner. Timothy Hines percunter situescha il cuntegn en il 19avel tschientaner victorian. Cun ina lunghezza da 180 minutas sa tracti tar quest ultim da la versiun cinematografica che sa tegna il pli fitg vi da l’original da H.G. Wells. Per part han ins surpiglià dal cudesch pled per pled entirs dialogs.

In’ovra ch’ha cuntanschì in tal renum sco ‹The War of the Worlds› ha sa chapescha manà en il decurs dal temp a nundumbraivlas adattaziuns e cuntinuaziuns, parodias, versiuns en furma da comic e schizunt gieus da computer.

Menziun speziala merita ultra da quai l’album conceptual dal 1978 ‹Jeff Wayne’s Musical Version of the War of the Worlds›. La rolla dal narratur ha surpiglià qua l’enconuschent actur da teater e film Richard Burton.

• Kevin J. Anderson (ed.): War of the Worlds – Global Dispatches. Bantam Books, 1996, ISBN 0-553-10353-9, Paperback ISBN 0-553-57598-8.
• Der Krieg der Welten. Tudestg da Hans-Ulrich Möhring, cun in epilog dad Elmar Schenkel, Fischer Taschenbuch, 2017, ISBN 3-596-95029-5.
• Der Krieg der Welten. Tudestg da Lutz-Werner Wolff, dtv, 2017, ISBN 3-423-14547-1.
• La guerra dals munds, 2021.

1. ↑ Rapports en t.a. er cumparids en l’Engalterra (Panic Caused by Broadcast, en Times dal prim da november 1938, 1) sco er en Frantscha (R. de Roussy de Sales: Un cas d’hallucination collective en Amérique: les Martiens envahissent le New Jersey, en: L’Europe nouvelle, nr. 21, 19 da november 1938, 1269–1270). Cf. latiers Christoph Drösser: Löste das Hörspiel ‹Krieg der Welten› von Orson Welles 1938 in den USA eine Massenpanik aus?, en: Die Zeit, 21 da mars 2015.
2. ↑ Jiri Hanzelka / Miroslav Zikmund: Südamerika – Bei den Kopfjägern. Volk und Welt, Berlin 1958.

• Bruno Schultze: Herbert George Wells: The War of the Worlds. En: Hartmut Heuermann (ed.): Der Science-Fiction-Roman in der angloamerikanischen Literatur. Interpretationen, Bagel, Düsseldorf 1986, p. 47–64, ISBN 3-590-07454-X.
• A. Brad Schwartz: Broadcast hysteria: Orson Welles's ‹War of the worlds› and the art of fake news. Hill and Wang, New York 2015, ISBN 978-0-8090-3161-0.
• Christoph Strupp: Mediale Massenpanik? Orson Welles’ Radio-Hörspiel ‹War of the Worlds› (1938). En: Zeithistorische Forschungen #8, 2011, p. 322–327.

 Commons: La guerra dals munds – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Il cudesch en versiun originala englaisa, sin Project Gutenberg
• Versiun originala dal gieu auditiv dad Orson Welles, sin archive.org
• Il gieu auditiv emess en l’Ecuador l’onn 1949, sin War of the Worlds