Ayakuchu suyu
(Ayakuchu Suyu-manta pusampusqa)
| ||
|---|---|---|
| ||
| Saywitu | Wallqanqa | |
 | ||
 | ||
| Unancha | ||
 | ||
| . | ||
| Mama llaqta |  Piruw
| |
| Uma llaqta | Wamanqa | |
| Simikuna | qhichwa simi, kastilla simi, ashaninka simi | |
| Runakuna | 612 489 runa (inei 2007) | |
| Runa ñit'inakuy | 14,0 runa / km² | |
| Hallka k'iti kanchar | 48.814,80 km² | |
| Hanaq kay | 2.746 m | |
| Kamasqa wata | 26 ñiqin ayriway killapi 1822 watapi | |
| Kamachiq runa | Carlos Rua Carbajal (2019–2022) | |
| Karu rimay yupay | ||
| Pacha suyu | UTC-5 | |
| Qhichwa simipi llika tiyanan |
||
| Kastilla simipi llika tiyanan |
regionayacucho.gob.pe | |
| Ayakuchu suyup pruwinsyankuna | ||
| ||
Ayakuchu suyu nisqaqa huk suyum Piruw mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Wamanqa (Ayak'uchu) llaqtam.
Wiñay kawsay
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Kamasqa26 ñiqin ayriway killapi 1822 watapi
Allpa saywachi
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Amachasqa sallqa suyukuna: Ayakuchu Pampa willkachasqa ñawpa suyu - Pampa Galeras - Bárbara D´Achille mama llaqta risirwa
- Mayukuna: Lukana mayu - Pampas - Pampamarka mayu - Suntuntu mayu
- Urqukuna: Chikllarasu (5.167 m) - Qarwarasu (5.124 m) - Kukauru (5.228 m, Sarasara Pawqar pruwinsya, Uyulu distritu) - Lunq'u - Wayniparqu
- Nina urqukuna: Sara Sara (5.505 m)
- Q'asakuna: Anuqara (4.400 m, Wankapi ñiqpi) - Kuntursinqa (4.300 m, Lukana pruwinsya, Lukana distritu, San Kristuwal distritu) - Tunsu (4.200 m, Kankallu pruwinsya, Chuschi distritu) - Tuqtu - Apachita - Yanapampa - Tuqyasmayu - Watusqalla
- Quchakuna: Parinaqucha - Pumaqucha
Pulitika rakiy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Chunka hukniyuq pruwinsyanmi kan.
| Pruwinsya | Runakuna (2007) [1] | Uma llaqta |
|---|---|---|
| Kankallu | 34.902 | Kankallu |
| Lamar | 84.177 | San Miguel |
| Lukana | 65.414 | Pukyu |
| Pariwanaqucha | 30.007 | Qura Qura |
| Sarasara Pawqar | 11.012 | Pawsa |
| Sucre | 12.595 | Qirupampa |
| Victor Fajardo | 25.412 | Wankapi |
| Wamanqa | 221.390 | Ayakuchu |
| Wankasanku | 10.620 | Wankasanku |
| Wanta | 93.360 | Wanta |
| Willkawaman | 23.600 | Willkawaman |
Runakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Ayakuchu suyupiqa Ashaninka, Qhichwa runakuna, tiyanku.
Simikuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Ayakuchu suyupiqa aswanta runasimitam rimanku.[2]
| Simi | Rimaqkuna 2004 (%) | Rimaqkuna 2009 (%) |
|---|---|---|
| Qhichwa simi | 62,9 | 65,4 |
| Huk simi /1 | 0,2 | 0,2 |
| Kastilla simi | 36,9 | 34,4 |
/1 purtuyis simiwan, ruqt'u runakunawan
Ayakuchu suyupiqa Chanka runasimitam, kastilla simitam, ashaninka simitam rimanku.
| Pruwinsya | Kastilla simita rimaqkuna /1 | % | Indihina simita rimaqkuna /1, /2 | % |
|---|---|---|---|---|
| Kankallu | 2,819 | 9.1 | 27,999 | 90.7 |
| Lamar | 11,698 | 15.9 | 61,636 | 83.9 |
| Lukana | 33,078 | 56.1 | 25,764 | 43.7 |
| Pariwanaqucha | 11,592 | 43.3 | 15,166 | 56.6 |
| Sarasara Pawqar | 4,735 | 47.7 | 5,176 | 52.1 |
| Sucre | 2,450 | 21.8 | 8,790 | 78.1 |
| Victor Fajardo | 2,904 | 12.7 | 19,948 | 87.2 |
| Wamanqa | 95,571 | 48.4 | 101,575 | 51.5 |
| Wankasanku | 1,670 | 17.7 | 7,740 | 82.1 |
| Wanta | 25,730 | 31.5 | 55,932 | 68.4 |
| Willkawaman | 1,969 | 9.4 | 18,994 | 90.4 |
| Llapan | 194,216 | 35.7 | 348,720 | 64.1 |
/1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata
/2 Indihina simi: qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk indihina simi (mana hawa simi)
Pukyu: [3]
Yachay tarpuy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
|
|
|
- Mariscal A. Avelino Cáceres musiyu
- Hipolito Unanue musiyu
- Joaquin López Antay musiyu
- Casa de la Capitulación
- Museo de Sitio de Quinua
Karu puriy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
- 95.631 karu puriqkuna (2004 watapi)
- Wamanqa pruwinsyapi:
- Wamanqa
- Umakancha (Wamanqa)
- Inlisyakuna
- Santa Ana kiti
- Musiyukuna
- Complejo Arqueológico de Wari (Wamanqa: 22 km)
- Wanta qhichwa (Wamanqa: 49 km)
- Ayakuchu Pampa willkachasqa ñawpa suyu (Wamanqa: 38 km)
- Kinwa (Wamanqa: 37 km)
- Pikimachay (Wamanqa: 22 km)
- Kankallu pruwinsyapi:
- Niñupampa armakuna, 40 °C. (Wamanqa: 81 km)
- Lukana pruwinsyapi:
- Pampa Galeras - Bárbara D´Achille mama llaqta risirwa (Wamanqa: 870 km)
- Pariwanaqucha pruwinsyapi:
- Pariwanaqucha (Wamanqa: 717 km)
- Inkawasi
- Willkawaman pruwinsyapi:
- Complejo Arqueológico de Willkawaman (Wamanqa: 120 km)
- Titankayuq (Wamanqa: 98 km)
- Intiwatana (Wamanqa: 98 km)
- Willkawaman inlisya (Wamanqa: 80 km)
- Hukkuna:
Tusuykuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]
|
|
Yachachiy
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Wawa wasikuna : 363
- Huch'uy yachay wasikuna: 1.454
- Chawpi yachay wasikuna: 249
- Yachay sunturkuna:
Suyupi paqarisqa runakuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Hukkuna:
|
|
|
- Joaquín López Antay (* 1897 Wamanqa - † 1982)
- Víctor Flores Gutiérrez (* 1918 Wamanqa)
- Florentino Jiménez Toma (* 1935 Alqaminqa)
- Heraclio Nuñez Jiménez (* 1916 Wamanqa)
- Víctor Prada Cuadros (* 1919 Chiara distritu - † 1998)
- Ambrosio Sulca Pérez (* 1907 Santa Ana)
- Leoncio Tineo Ochoa (* 1924 Santa Ana)
- Julio Galvez
- Mamerto Sánchez
- Jesús Urbano Rojas (* 1935 Wanta)
- Nicario Jiménez Quispe (*1957)
|
|
|
|
Apaykachana
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Kaypipas qhaway
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]Willay pukyukuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- ↑ www.inei.gob.pe
- ↑ www1.inei.gob.pe (kastilla simi)
- ↑ www.inei.gob.pe/
Hawa t'inkikuna
[llamk'apuy | pukyuta llamk'apuy]- Saywitu: Ayakuchu suyu
- Simana Santa - Ayak'uchupi
- www.ayacuchovirtual.com/huamanga/ (kastilla simipi)
- Abdón Yaranga Valderrama: Las "reducciónes", uno de los instrumentos del etnocidio (kastilla simipi)
|
Suyukuna (Piruw) | 
|
|---|---|---|
| Amarumayu · Anqash · Apurimaq · Ariqipa · Ayakuchu · Ika · Kashamarka · Lampalliqi · Lima · Luritu · Mayutata · Muqiwa · Pasqu · Piwra · Punu · Qispi Kay · Qusqu · San Martín · Sunin · Taqna · Tumpis · Ukayali · Wankawillka · Wanuku |