اباضیہ
اسلام دے اک اعتقادی مذہب اسلامی دی اک شاخ جو اک رہنما عبداللہ بن اباض توں منسوب اے۔ عقیدہ سی کہ غاصب تے ظالم حاکم دے خلاف جنگ و جدال وچ اٹھیا کھڑا ہونا مذہبی فریضہ اے۔ لہذا اوہ بنو امیہ دے خلاف بار بار اٹھدے رہے، ایتھے تک کہ مسلسل جنگ و جدال نے خود انہاں نوں صفحہ روزگار توں مٹا دتا۔ عبداللہ بن اباض نے تشدد دی بجائے رواداری برتی سی۔ اس لئی اس دے پیروکار اج دے اس دور تک سی اباضی فرقے دے ارکان دے طور بچ گئے۔ اباضی دوسری صدی ہجری وچ شمالی افریقا دی طرف نکل گئے سن ۔ اباضی زیادہ تر الجزائر دے علاقہ میزاب تے عمان وچ آباد نيں۔
تریخ
[سودھو]مشرقی افریقہ) دے دار السلطنت، دارالسلام وچ مختلف شیعی گروہاں دے علاوہ خارجی فرقہٴ اباضیہ وی اپنی اک خاص شناخت تے طاقت رکھدا اے، اس فرقے دی پرشِکُوہ مسجداں کسی وی زائر نوں دعوت نظارہ دیندی نيں۔ بدقسمتی توں ساڈے ایشیائی مسلمان، اباضیہ نوں وی اہل السنت والجماعت وچ شمار کردے ہوئے بلاجھجک انہاں دی مسجدےآں وچ نماز پڑھدے نيں۔
سُنی اسلام دی بنیاداں نوں متزلزل کرنے تے مسلماناں نوں ابتداہی توں غیر معمولی نقصانات پہنچانے وچ روافض دے نال خوارج دا اہم کردار رہیا اے، ایہ صحیح اے کہ مرورِزمانہ دے نال خوارج دی ساکھ کمزور ہُندتی گئی تے اوہ رفتہ رفتہ ناپید ہُندے گئے؛ اُتے بعض علاقے ہن تک خارجی اثرات ومعتقدات دے زیراثر نيں اورانھی خوارج دی باقیات وچوں فرقہٴ اباضیہ وی اے۔ مذہب اباضیہ نوں عام طور توں عبد اللہ بن اباض تمیمی دی طرف منسوب کیتاجاتااے، جنہاں دی وفات 80ھ وچ ہوئی اے ؛ جدوں کہ علمی تے فکری اعتبار توں اس دا سرچشمہ ابوالشعثاء نوں قرار دتا جاندا اے۔ ابوالشعثاء جابر بن زید متوفی 93ھ محدث، فقیہہ تے ابن عباس دے شاگرد نيں، ہور مذاہب دی طرح اباضیہ دے پاس وی مسائل دے استنباط دے خاص مناہج تے فقہی اصول وضوابط نيں۔ فرقہٴ اباضیہ نوں ”اہلِ دعوت، اہل استقامت تے جماعت المسلمین“ دے ناواں توں وی جانیا جاندا رہیا اے۔ [۱]
خوارجِ اباضیہ دی مستند کتاباں تے علما
[سودھو]مشہور اباضی علما وچ جنھاں مرجعیت حاصل رہی اے۔ ابراہیم اَطّفش الجزائری تے ابراہیم بن عمر بیوض الجزائری نيں۔ ایہ دونے اباضیت وچ متشدد نئيں سن، حتیٰ کہ آخرالذکر کے بارے وچ بعض لوکاں نے دعویٰ کیتا اے کہ مرنے توں پہلے انھاں نے اباضیت توں توبہ کرکے مالکی مسلک نوں اختیار کرلیاتھا؛ اگرچہ اباضیین اس دی سختی توں تردید کردے نيں۔ اباضیین دے ایتھے معتمد تے مستند کتاباں وچ ، عقیدہ وچ نور الدین سالمی دی مشارق الانوار، اصول فقہ وچ طلعة الشمس، فقہ وچ محمداظفیش دی شرح النبیل وشفاء العلیل۔ سعدی دی قاموس الشریعة اوراحمد کندی دی المصنف ورگی کتاباں نيں؛ جدوں کہ حدیث وچ مسند الربیع بن حبیب نوں اِنّی زیادہ اہمیت دے رکھی اے کہ اوہ اسنوں اصح الکتب بعد کتاب اللہ دا مصداق تے صحیح بخاری وصحیح مسلم توں فائق قرار دیندے نيں۔
عمان، اعتدال پسند خارجی فرقے، اباضیہ دا سب توں وڈا مرکز
[سودھو]اس وقت اباضیین دی وڈی تعداد الجزائر، تونس، لیبیا، مشرقی افریقہ تے سلطنت عمان وغیرہ وچ آباد اے۔ عمان نوں انہاں دی مذہبی تے فکری سرگرمیاں دا مرکز قرار دتا جاسکدا اے ؛ کیوں کہ اک اندازے دے مطابق اوتھے دے پچھتّر فیصد باشندے اباضی نيں۔ شیخ ابوزہرہ مصری فرماندے نيں: ایہ فرقہ خارجیاں وچ معتدل تے فکر ورائے وچ عام مسلماناں توں زیادہ نیڑے، غلو تے انتہا پسندی توں وکھ سی، ہور اوہ لکھدے نيں: ایہی وجہ اے کہ عالمِ اسلام دے بعض اطراف وچ ایہ ہن تک موجود نيں۔“ [۲] یاقوت حموی نے وی اپنے دور دے باشندگان عمان دی اکثریت نوں اباضی قرار دتا اے، اوہ کہندے نيں:
”أکثر أہلہا في أیامنا خوارج اباضیة، لیس بہا من غیر ہذا المذہب الا طاری غریب، وہم لا یخفون ذٰلک“ [۳]
ترجمہ: ساڈے زمانے وچ عمان دے اکثر باشندے اباضی خوارج نيں تے سوائے کسی اجنبی نووارد شخص دے اباضیہ دے علاوہ نوں مننے والا کوئی شخص نئيں اے تے اباضیین اپنے عقائد نوں چھپاندے وی نئيں نيں۔
عقائد وچ اباضیہ دا اہل السنت والجماعت توں اختلاف
[سودھو]چند اہم عقائد جنہاں وچ اباضیہ دا نقطئہ نظر اہل السنت والجماعت توں مختلف اے، درج ذیل نيں:
1- اباضیین صفاتِ الٰہی دا انکار کردے نيں،اور صفات نوں عین ذات باری تعالیٰ قرار دیندے نيں؛ جدوں کہ اہل السنت والجماعت، ذات باری تعالیٰ دے لئی صفات نوں ثابت جاندے نيں۔
2- آیات ربانیہ تے صحیح احادیث توں ثابت اے کہ آخرت وچ اہل ایمان نوں اللہ پاک دا دیدار نصیب ہوئے گا؛ چنانچہ سورئہ یونس دی آیت کریمہ ”للذین أحسنوا الحسنٰی وزیادة“ (یونس:6) ”جن لوکاں نے نیکی دی اے انہاں دے واسطے خوبی اے تے ہور برآں بھی“ وچ زیادہ دی تفسیر خود نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے دیدار الٰہی توں دی اے ؛ چنانچہ حضرت صہیب رضی اللہ عنہ فرماندے نيں: ”رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے اس آیت پاک ”للذین أحسنوا دی تلاوت کرنے دے بعد فرمایا: جدوں جندی جنت وچ تے دوزخی دوزخ وچ چلے جاواں گے تاں اک پکارنے والا پکارے گا، اے جنتیو! اللہ پاک نے تسيں توں اک وعدہ کررکھیا اے، اللہ اپنے اس وعدے نوں پورا کرنا چاہندا اے، تاں جندی جواب دین گے، اوہ کیہ اے ؟ کیتا اللہ پاک ساڈے ترازو نوں بھاری، ساڈے چہراں نوں روشن تے سانوں دوزخ توں دور کرکے جنت وچ داخل نئيں کردیاہے؟ رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم ارشاد فرماندے نيں: اس دے بعد پردہ ہٹادتا جائے گا تے جندی اللہ پاک دا دیدار کرن گے، تاں خدا دی قسم اللہ دی عطا کردہ ساری نعمتاں وچ اللہ دا دیدار سب توں پسندیدہ تے اکھاں نوں ٹھنڈک بخشنے والا ہوگا“۔ ایہ حدیث مسلم شریف، ترمذی شریف سمیت کئی کتاباں حدیث وچ موجود اے تے اس مضمون دی تے وی متعدد روایات نيں، لہٰذا قرآنی آیات تے احادیث وآثار دے پیش نظر اہل السنت دا اجماعی عقیدہ اے کہ آخرت وچ اللہ پاک دا دیدار ہوئے گا؛ لیکن اباضیین اس دا انکار کردے نيں اورکہندے نيں ایہ ممکن ہی نئيں اے۔
3- اباضیین، قرآن کریم دے مخلوق تے حادث ہونے دے قائل نيں، جو معتزلہ دا مشہور عقیدہ اے۔ ايسے دے انکار دی وجہ توں معتزلہ دی ایماء اُتے عباسی خلفاء نے امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ اُتے کوڑے برسائے تے سخت اذیتاں داں؛ لیکن حضرت امام دے پائے استقامت وچ ذرا جنبش نئيں ہوئی تے اوہ اہل السنت والجماعت دے اس عقیدے اُتے جمے رہے کہ قرآنِ مقدس مخلوق نئيں، جو حادث ہو، ایہ اللہ پاک دا کلام اے جو اس دی صفات وچوں اے۔
4-اباضیین دا عقیدہ اے کہ جو شخص گناہ کبیرہ دا ارتکاب کرکے دنیا توں جائے گا؛ اگرچہ اوہ کلمہ گو تے پابند نماز وغیرہ ہو، فیر وی اسنوں ہمیشہ دے لئی جہنم وچ جانا پئے گا۔ اسنوں کدی جنت نصیب نئيں ہوئے گی؛ جدوں کہ اہل السنت والجماعت دا متفقہ عقیدہ اے کہ مرتکب کبیرہ ہمیشہ جہنم وچ نئيں رہے گا۔ جے ایمان اُتے اس دا خاتمہ ہويا اے تاں اسنوں وی اللہ پاک جنت دا داخلہ نصیب کرن گے یا تاں اللہ پاک اس دا گناہ معاف کر دیؤ یا گناہاں دی سزا بھگتنے دے بعد اللہ پاک اس دے حق وچ جنت دا فیصلہ فرماداں؛ چنانچہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم دا ارشاد گرامی اے:
”اہل توحید وچوں کچھ لوکاں نوں جہنم وچ عذاب دتا جائے گا، ایتھے تک کہ اوہ اس وچ کوئلہ بن جاواں گے، فیر اللہ دی رحمت متوجہ ہوئے گی، تاں انھاں اگ توں کڈ کے جنت دے دروازےآں اُتے ڈال دتا جائے گا، تاں جندی انہاں اُتے پانی چھڑکاں گے جس دے نتیجے وچ اوہ اس طرح اگاں گے جس طرح سیلاب دے بہاؤ وچ گھاہ اگ جاندی اے “۔
5- جنھاں نے گناہ کبیرہ دا ارتکاب کیتا اے، اباضیین دے نزدیک اوہ مستحق شفاعت نئيں نيں، جدوں کہ اہل السنت والجماعت دا عقیدہ اے کہ انہاں دے حق وچ وی شفاعت ہوئے گی۔ حضرت عمران بن حصین رضی اللہ عنہ توں روایت اے رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمایا: ”لیخرجن قوم من امتی من النار بشفاعتي یُسمّون الجہنمیین“
ترجمہ: میری سفارش کيتی وجہ توں میری امت دے اک گروہ نوں جنہاں دا لقب جہنمی پےجائے گا، جہنم توں کڈیا جائے گا۔
6- قرآن وحدیث وچ آخرت دے متعلق کئی چیزاں دا تذکرہ اے، مثلاً میزانِ عدل قائم کیتا جائے گا، پل صراط توں گزرنا ہوئے گا؛ لیکن اباضیین اس طرح دی چیزاں وچ تاویل کردے نيں تے احادیث وچ انہاں چیزاں دی جو تفصیلات نيں انھاں نئيں مندے نيں؛ جدوں کہ اہل السنت والجماعت ايسے طرح انہاں نوں مندے نيں جس طرح رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے خبر دتی اے۔
7- اہل السنت والجماعت دا اتفاق اے کہ قرآنِ مقدس دے بعد روئے زمین اُتے سب توں صحیح کتاب بخاری شریف اے ،اس دے بعد مسلم شریف وغیرہ ہور کتاباں احادیث دا مقام اے ؛ لیکن اباضیین اس تصور نوں خارج کردیندے نيں، انہاں دے نزدیک بخاری ومسلم توں ودھ کے مسند ربیع بن صہیب اے۔ قرآن مجید دے بعد سب توں اہم کتاب اوہ ايسے مسند نوں قرار دیندے نيں۔ ايسے طرح اباضیین نے بوہت سارے اجماعی مسائل دا وی انکار کیتا اے۔[۴]
چند متفقہ فقہی مسائل وچ اباضیہ دا نظریہ
[سودھو]جب اصول وعقائد وچ اباضیہ دا نقطئہ نظر اہل السنت والجماعت دے نقطئہ نظر توں مختلف اے، تاں فروع وجزئیات فقہیہ وچ اختلاف تاں لابدی تے فطری اے۔ اسيں ایتھے چند اہم مسائل درج کر رہے نيں، جنہاں وچ اباضیین نے اہل السنت والجماعت دے اجتماعی موقف توں شذوذ کیتااے۔
1-شیعاں دی طرح اباضیین وی اس گل دے قائل نيں کہ خفین اُتے مسح کرنا جائز نئيں؛ حالاں کہ چمڑے دے موزے اُتے مسح دا جواز اہل السنت دا متفقہ مسئلہ اے اورامام ابوحنیفہ نے خفین اُتے مسح دے جواز نوں اہل السنت والجماعت دی علامتاں وچ شمار کیتا اے۔
2- نماز دے آغاز وچ تکبیر تحریمہ دے وقت ہتھ اٹھانے دے قائل نئيں تے پوری نماز ہتھ چھڈ کے ہی ادا کردے نيں۔
3- جے رمضان وچ حالت جنابت وچ صبح ہوئی تواس دا روزہ ٹُٹ جائے گا۔
4- جو جزیہ نئيں دیندے، مثلاً موجودہ اہل کتاب، انہاں دا ذبیحہ حرام اے۔
5- ورثہ دے علاوہ ہور رشتہ داراں دے لئی وصیت واجب اے۔
6- مکاتب، عقد کتابت دے وقت توں ہی آزاد اے۔
اباضیین دے پِچھے نماز پڑھنے دا حکم
[سودھو]اباضیین دے پِچھے نماز پڑھنے دا وی اوہی حکم ہوئے گا،جو حکم خوارج دے پِچھے نماز پڑھنے دا اے۔ یعنی اگرچہ اہل السنت والجماعت انھاں کافر نئيں قرار دیندے؛ لیکن انہاں دے عقائدِ فاسدہ تے اعمالِ شنیعہ دی وجہ توں انہاں دے پِچھے نماز پڑھنے توں ضرور منع کردے نيں، عرب علما، چاں کہ اباضیین دے احوال توں زیادہ واقف نيں؛اس لئی اسيں اس سلسلے وچ زیادہ تر انھاں دے فتاویٰ نقل کردے نيں۔
مشہور عرب عالم ابن جبرین فرماندے نيں: ”ثم اسيں مع ذٰلک یکفرون أہل السنت ویمنعون خلفنا، فلذٰلک یقول: لا یصلی خلف ہٰذہ الطائفة“ ترجمہ:اباضیین اپنے غلط افکار دے نال اہل السنت نوں کافر قرار دیندے نيں تے ساڈے پِچھے نماز پڑھنے توں رکدے نيں؛ اس لئی اسيں کہندے نيں کہ اس فرقے دے پِچھے نماز نئيں پڑھی جائے گی۔
شیخ محمد بن ابراہیم نے تاں اباضیہ دے پِچھے نہ صرف نماز پڑھنے نوں ناجائز قرار دتا اے ؛ بلکہ واضح طور اُتے کہیا اے کہ فرقہٴ اباضیہ نال تعلق رکھنے والے کسی شخص دی گواہی وی شرعاً معتبر نئيں ہوئے گی۔ [۵]
سعودی عرب دے مفتیان کرام دی جماعت نے وی ایہی فتویٰ دتا اے کہ اباضیین دے پِچھے نماز درست نئيں ہُندی؛ کیوں کہ اباضیہ فرقہ ضالہ وچوں اے۔ [۶]
ان دے علاوہ شیخ سلمان العودة تے شیخ سلمان الغصن وی اباضیہ دے پِچھے نماز درست نئيں قرار دیندے۔
حضرت مولانا مفتی رشیداحمد صاحب لدھیانوی نے وی اک سوال دے جواب وچ تحریر کیتا اے: ”عبد اللہ بن اباض دی جانب منسوب جو فرقہٴ اباضیہ اے اورجو خوارج ہی دی شاخ اے، انہاں دے عقائد کتاباں وچ ملدے نيں، جے ایہ فرقہ بعینہ اوہی اے یا انہاں دے عقائد انہاں دے مطابق نيں تاں انہاں دے پِچھے نماز نئيں ہُندی؛ اس لئی انہاں دے پِچھے نماز نہ پڑھی جائے“۔ [۷]
مفتی شعیب اللہ خاں مفتاحی مدظلہ فرماندے نيں:
”عمان دے اباضیہ دراصل خوارج نيں؛ لہٰذا انہاں دے پِچھے نماز درست نہ ہوئے گی، اگرچہ ایہ بہ نسبت ہور فرق خوارج دے معتدل نيں، اُتے جو بنیادی عقائد خوارج دے نيں، انہاں وچ ایہ وی شامل نيں۔“ [۸]
اہل السنت والجماعت دے تئاں اباضیہ دا سخت موقف
[سودھو]ایتھے اس امر دا وی اظہار مناسب اے کہ خوارج دی طرح، اباضیین وی اپنے علاوہ اہل السنت والجماعت تے عامة المسلمین دے حوالے توں انتہا پسندانہ نظریات رکھدے نيں۔ انہاں دی رائے وچ انہاں دے علاوہ تمام مسلمان کافر نيں۔ اورجنت وچ اوہی داخل ہوئے گا جو اباضی عقیدے اُتے مرا ہوئے۔ اباضیین دے علاوہ جِنّے مسلمان نيں سب نوں ہمیشہ دے لئی جہنم وچ جانا پئے گا۔ چنانچہ مشہور اباضی عالم ابوبکر بن عبد اللہ الکندی نے لکھیا اے:
”ونحن نَشْہَدُ لمن مات من ہٰوٴلاء مصرا علی خلاف ما دانت بہا الاباضیة بالخزی والصغار والخلود فی النار“ [۹] ترجمہ: تے انہاں مسلماناں وچوں جو اباضیہ دے عقیدے توں ہٹ کر کسی تے عقیدے اُتے مرے اسيں اس دے لئی رسوائی، ذلت تے ہمیشہ دے لئی جہنم دی شہادت دیندے نيں۔
اک ہور اباضی عالم مہنا بن خلفان نے اباضیہ دے معتقدات وافکار ذکر کرنے دے بعد لکھیا اے:
”وان مات علی خلافہ فلیس لہ فی الآخرة الا النار وبئس المصیر“ [۱۰]
ترجمہ:اورجے کوئی اس دے علاوہ کسی تے عقیدے اُتے مرے تاں آخرت وچ اس دے لئی صرف جہنم اے تے جہنم بہت برا ٹھکانہ اے۔
درج بالا تصریحات توں واضح اے کہ فرقہٴ اباضیہ اپنے معتقدات دتی وجہ توں اہل السنت والجماعت تے شیعہ دی مانند اسلام دا وکھ تے مستقل فرقہ نيں.
